Уустук кэм ытарчатытттан тахсыахча буолан истэхпитинэ, аны кириисис ыар тыына кэлэн эрэрэ биллэн, үлэтэ суох дьон ахсаана күн-түүн элбээн иһиэх чинчилэннэ. Ол да иһин буолуо, кэлиҥҥи кэмҥэ үлэ ырыынагар «Уопсастыбаннай үлэ» көрүҥэ ордук көдьүүстэннэ, хото туһаныллар буолла. Бүгүн биһиги бу тиэмэҕэ Дьааҥытааҕы дьарыктаах буолуу киинин салайааччыта Лидия Стручкованы кытта сэһэргэһэбит.
— Лидия Захаровна, үлэ ырыынагар “уопсастыбаннай үлэ” туһунан кэмигэр иһитиннэрэн-биллэрэн иһэргит буолуо?
— Биллэн турар, дьарыктаах буолуу киинэ оҥорор өҥөлөрө судаарыстыбаттан өйөнөр буолан, дьоҥҥо-сэргэҕэ кэмигэр уонна судургутук өйдөнүмтүө гына тиэрдиллиэхтээхтэр. Оройуоҥҥа 17 муниципальнай тэриллии баарыттан 12-гэр биһиги кииммит иһинэн үлэлиир быһаарар-сүбэлиир пуун үлэлиир. Ол эрээри тыа сирин олохтооҕун 71%-на оройуоннааҕы кииҥҥэ учуокка турар.
— Ол аата сүбэлиир пуун киһи дьарыктаах буолуутугар улахан көдьүүһү биэрбэт буоллаҕа?
— Оннук курдук. Ол төрүөтэ – киин үлэнэн хааччыйар усулуобуйата үлэ көрдөөччүгэ сөп түбэспэт буолуута уонна сөптөөх үлэ миэстэтэ көстүбэтэ. Ол эрээри иһитиннэрии, быһаарыы үлэтин кэмиттэн кэмигэр ыытар буоламмыт, ааспыт сылга улууска дьон үлэ булуутун көрдөрүүтэ 15% улааппыта. Мантан үлэ көрдөөччү 5%-на олохтоох үлэтин булбута. Оттон быйылгы сылга үктэнэн баран, үлэ булуутун көрдөрүүтэ — 11% уонна олохтоох үлэтин булааччы 9%-ҥа тэҥнэстэ.
– 2016 сыл өрөспүүбүлүкэҕэ Тупсарыы сылынан биллэриллибитэ. Дьарыктаах буолуу киинэ ыытар үлэтин хайысхата хайа тэриллиэҕиттэн нэһилиэнньэлээх пууну тупсарыыга туһуланар этэ дии. Онон быйыл да үгүс кэскиллээх үлэ былааннанара буолуо?
– Сыл саҕаланаатын кытта олохтоох дьаһалталар баһылыктарын кытта сыллааҕы үлэ былаанын торумнаабытынан барабыт. Дьарыктаах буолуу киинэ тыа сирин тэрилтэлэрин кытта араас хайысхалаах тосхоллорго олоҕуран ыкса сибээстээхтик үлэлээбитэ номнуо 20-чэ буолла. Ордук «Үлэ көрдөөччүнү быстах кэмҥэ үлэнэн хааччыйыы», «Уопсастыбаннай үлэ» курдук бырагыраамалары хото туһанабыт.
Түгэнинэн туһанан, үлэ көрдөөччүлэргэ бастайааннай үлэни булуохха диэри маннык тосхоллору туһанарга сүбэлиэм этэ. Бу ньыма бары өрүттэргэ туһалаах: үлэ көрдөөччү хамнастаах буолар, үлэ биэрээччи – үлэһитин булуон, былаас уоргана – дьону дьарыктаах оҥоруу, нэһилиэнньэлээх пууннары тупсарыы боппуруостарын быһаарыан сөп. Ол курдук, уопсастыбаннай үлэҕэ хабыллыбыт дьон социальнай хайысхалаах, тыа хаһаайыстыбатын үлэлэригэр, бытовой өҥөнү оҥорууга, көҕөрдүү үлэтин ыытыыга, өрөмүөн, канцелярия үлэлэригэр сылдьаллар. Олорор сири тупсарыыга сайыҥҥы кэмҥэ ордук обургу оҕолор хабыллаллар. Кинилэр бу үлэлэрин иһин Дьарыктаах буолуу кииниттэн уонна үлэ биэрэр тэрилтэттэн хамнас аахсаллар. Муус устар ыйтан ыла Элгэскэ уопсастыбаннай быстах үлэнэн хааччыллааччылар дуогабардара оҥоһолунна. Үлэ маннык көрүҥүнэн Табалаах уонна Сайдыы нэһилиэктэрин үлэтэ суох сылдьар дьоно эмиэ хааччыллыахтара.
— Нэһилиэктэр баһылыктара эрэ буолбакка, атын тэрилтэлэр уопсастыбаннай үлэни тэрийиэхтэрин сөп буоллаҕа?
— Оннук. Култуура, үөрэх, доруобуйа уонна ойуур харыстабылын, дьоҕус бизнес тэрилтэлэрэ, библиотекалар үлэ бу көрүҥүн хото туһаныахтарын сөп.
— Кыһыҥҥы тымныы күннэр түмүктэнэннэр, билигин таһырдьа үлэ баһаамнаатаҕа. Маныаха эһиги кииҥҥит үлэтэ суох дьону хамсатыыга туох сонун тэрээһиннэри былаанныырый?
— Үлэтэ суох дьон уопсастыбаннай үлэнэн хабыллыы тэрээһиннэригэр көхтөөхтүк кытталларыгар сүбэлиибин. Бу сыл иккис кыбаарталыгар дьарыктаах буолуу киинэ Табалаахха уонна Адыаччыга быстах үлэни толорууга аччыгый дьаарбаҥкалары тэрийэр былааннаах.
Дьааҥытааҕы Дьарыктаах буолуу киинэ үлэтэ суох дьону кытта үлэлэһиигэ өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьар. Былаас уорганнарын, тэрилтэ салайааччыларын кытта ыкса сибээстээхтик үлэлэһэрин түмүгэр, үлэтэ суох дьон уопсастыбаннай үлэҕэ хабыллан, араас кыаллыбат боппуруостары быһаараллар. Ол туоһута – сыыппара чахчыта. Быйылгы сыл саҥатыгар үлэтэ суох дьон ахсаана 4,5 % тэҥнэстэ.
Ааспыт сыл бүтүүтэ Дьааҥыга командировкаҕа сылдьар кэммэр Табалаах оскуолатыгар бэртээхэй сылаас туалет тутуллубутун көрөн сөхпүтүм. Оскуола дириэктэрэ Людмила Юмшанова уопсастыбаннай үлэ көмөтүнэн туттарбыт итии туалета оҕолор доруобуйаларын харыстыыра чахчы. Онон дьарыктаах буолуу киинин ыытар үлэтэ олоҕу хамсатар күүһүнэн эрэ буолбакка, социальнай-экономическай сайдыыны түстүүр хайысхалаах тэрилтэ.
