Өрөспүүбүлүкэ практическай ветеринарнай сулууспалара күннэтэ элбэх үлэни ыыталлар. Уус Алдан улууһун ветеринарнай сулууспатын үлэһиттэрэ, Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр института олохтоох айылҕа почваларыгар баар Bacillus subtilis диэн бактерия көрүҥнэрин (штамнарын) киэҥник үөрэтэн, хас да араас пробиотиктары оҥорон таһаарбытын, сэргээбиппит.
СИА-ҕа Уус Алдан улууһун ветеринарнай управлениетын начальнигынан үлэлээбит (2001-2019 сс.), Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, бэтэринээр быраас Васильева Ирина Ивановна пробиотиктар тустарынан кэпсээтэ.
Бу пробиотиктар күн аайы баар, көстөр ыарыыларбытыгар көмөлөһөр толору кыахтаахтарын ордук сэҥээрбиппит. Ол курдук ыччат сүөһү ис-үөс ситимин ыарыытыгар, эндометрит, мастит, сылгы хабарҕаһыт ыарыытыгар, ириҥэлээх аһаҕас баастары эмтээһиҥҥэ, обмен веществ кэһиллиитигэр уонна түүнүктээх оту сиэһиҥҥэ тэллэй дьаатынан сүһүрдүүнү аччатарга, окко тарҕатан кутуунан сылгы, сүөһү иммунитетын күүһүрдүүгэ курдук эмтиир-сэрэтэр үлэбит көрүҥнэригэр туһалаах буолуоҕун ордук тоһоҕолообуппут.
2012-2013 сылларга өрөспүүбүлүкэбит тыатын хаьаайыстыбатын министерствотынан үбүлэнэн, сахабактисубтил пробиотигы саҥа төрүөххэ уонна эмтиир-сэрэтэр үлэлэргэ туттарга анаммыт улахан дьаһаллар кэлбиттэрэ. Биһиги улууспутугар үөһэ этиллибит сылларга барыта 2000 доза кэлэн, ветеринарнай учаастактарынан, пууннарынан түҥэтиллибитэ. Ити сылларга «форма-2 вет» сыстыгана суох ыарыылары эмтээһини көрдөрөр отчуокка көстөрүнэн, 2012 уонна 2013 сылларга барыта 4032 төбө сүөһү ыалдьыбыта регистрацияламмыт, ол иһиттэн 2104 төбө сүөһүгэ оһоҕос-куртах ситимин ыарыыта бэлиэтэммититтэн, 1176 төбө саҥа төрүөх ньирэйдэр ыалдьыбыттара, үксүн сыптарыйан, салгын хаайтаран, куртаҕа моһуогуран ыалдьаллар. Улахан уонна ыччат сүөһүлэр ханныларынан, оһоҕосторунан моһуогураллар. Ону кытта тэҥҥэ сөтөл, тымныйан ыалдьыы 390 түгэнэ, ол иһиттэн 276 төбө ньирэйдэр ыалдьаллара уонна обмен веществ кэһиллэн, уопсай туруга мөлтөөн, ыччат сүөһү 369 төбө булуллубутуттан, 47 саҥа төрүөххэ көстөр. 611 мастит түгэнэ уонна ыараханнык төрөөһүн, «послед» хаалыытын түмүгэр ынах, биэ төрүүр-ууһуур органнарын 584 ыарыыта регистрацияламмыта.
Итинник түбүктээх сыстыгана суох ыарыылары эмтии-томтуу олорор сулууспаҕа икки сыл устата 2000 доза сахабактисубтил пробиотига кэлбитин, 25 учаастакка, пууннарга 4-түү флакону (800 мл) түҥэтиллибитэ. Онон хас биирдии учаастак, пуун заведующайдарыгар уопсай балаһыанньаны көрөн тутталларыгар сүбэлээбиппит. Сүөһү хаһаайыттарыгар кэпсээн, элбэх тэрээһин үлэлэр тэриллибиттэрэ, ол курдук ордук саҥа мөлтөх төрүөххэ уонна биирдиилээн ыалдьыбыт сүөһү диагноһынан көрөн тутталларыгар ыйыллыбыта.
Сахабактисубтил пробиотик туттуу рекомендациятынан ыалдьыбыт сүөһүгэ 10 мл раствору туттууттан саҕаланар уонна ыарыы аайы тус-туспа буолар. Онон учаастактар, пууннар үлэһиттэринэн ылбыт 800 мл пробиотик суурадаһынын олох аҕыйах ыарыһах сүөһүнү эмтээһиҥҥэ тутуллубута эрээри, үлэһиттэрбит кэтээн көрүүлэрин түмүгэр сахабактисубтил пробиотик туһалааҕа, көмөлөһөрө тута биллэн, ветеринарнай специалистар ортолоругар уонна сүөһүлээх дьон сэҥээриилэрин ылбыта.
Сыырдаахтааҕы ветеринарнай учаастак заведующайа Лебедева Лидия Гаврильевна бииргэ үлэлиир коллегаларын кытта бэриллибит 800 мл пробиотыгы 15 мөлтөх сыптарыйбыт саҥа төрүөх ньирэйдэргэ дизбактериоһы профилактааһыҥҥа 10-нуу мл иккилиитэ иһэрдэри, 13 төбө обмен веществ кэһиллиилээх, ырыганнаабыт ыччат сүөһүнү эмтээһиҥҥэ 10-нуу мл үстүүтэ биэрэн туттары уонна 5 төбө убаһа хабарҕаһыт ыарыытыгар ыалдьыбыттарын 5-тии мл муннуларыгар иккитэ кутан эмтээн үтүөрдэри ситиһэллэр. Лидия Гаврильевна пробиотыгы туттуу кэннэ, олох сотору туһалыыра биллэр эбит диэн бэйэтэ кэтээн көрбүтүн сөҕөн кэпсиир.
Өнөрдөөҕү ветеринарнай учаастак заведующайа Афанасьева Анна Федоровна кэпсииринэн, тыырыллыбыт 800 мл сахабактисубтил пробиотигы мөлтөх саҥа төрүөххэ уонна ырыганнаабыт ыччат сүөһүлэргэ, тыйдарга 10-нуу мл иккилиитэ туттаннар, ол саас ыччат сүөһү өлүүтэ-сүтүүтэ биллэ аччаабыт. Сүөһүлээх хаһаайыттар сүрдээҕин сэҥээрэн, бу кэккэ сылларга бэйэлэрэ быһаччы институттан ылан тутта олоробуттар. Ол курдук 2015 сылга 600 мл сахабактисубтил пробиотыгы ылан 18 ньирэйгэ уонна кулунчукка обмен веществ кэһиллиитин уонна ырыганнааһыны утары эмтээһиҥҥэ туттубуттар. 2018 сылга 12 тыйдар туруктара мөлтөөннөр хаһаайыттар 800 мл пробиотигы институттан ылан иһэрдибиттэрэ, кыстыгы бэркэ туораабыттара. Онон биһиги нэһиэлэк дьоно сахабактисубтил пробиотигы бэркэ билэллэр уонна өссө дэлэйдик туттуохтарын, куруутун харчы боппуруоһугар тиийэн иннэ тураллар диэн түмүктүүр Анна Федоровна.
Танда уонна Суотту ветеринарнай учаастактара ылбыт 800-үү мл пробиотиктарын бэйэлэрин дэриэбинэлэригэр баар улахан хаһаайыстыбаларыгар «Танда» (СПК) тыа хаһаайыстыбатын производственнай кооперативыгар уонна «Лена» (КП) коллективнай производственнай хаһаайыстыбатын саҥа төрөөбүт ньирэйдэригэр ис ыарыытын профилактикалааһыҥҥа, эмтээһиҥҥэ тутталлар уонна ньирэйдэр тута сэргэхсийии бөҕө буолан, биһиги үлэһиттэрбит олус сэҥээрэн, тустаах хаһаайыстыбалар салайааччыларыгар эбии ылан туттарга рекомендациялыыллар. Ол сыл «Танда» СПК салайааччыта Хомподоев Н.С. 400 мл уонна «Лена» КП салайааччыта Портнягин И. С. 1500 мл сахабактисубтил пробиотигы булан аҕалан, элбэх төрүөххэ тутталлар, сайылыкка этэҥҥэ көһөллөр. Улахан хаһаайыстыбалар кыһалҕалара элбэх буолар, онон кэнники сылларга үбүлээһинэ кыаттарбакка, сахабактисубтил пробиотигы туттуу мөлтөөбүтэ.
2013 сылтан сахабактисубтил пробиотигы үбүлээһин өрөспүүбүлүкэбит тыа хаһаайыстыбатын министерствотынан тохтотуллар. Сүөһүлээх дьон сөбүлээн, өссө мөлтөх сылгыны, убаһаны аһатыыга туттан көрөн, элбэхтик ыйытар, көрдүүр буолбуттара. Биһиги ЯНИИСХ институтугар быһаччы тахсан атыылаһалларыгар рекомендация биэрэн, кэккэ сылларга биирдилээн дьон атыылаһан туттубуттарын туһунан истэ-билэ олорбуппут эрээри, төһө пробиотик ылыллыбытын этэр кыахпыт суох.
Олохтоох ветеринарнай сулууспанан көрөн-истэн олорор улууһун сиригэр-уотугар сыстыганнаах уонна элбэх төбөнү хабан тарҕанар сыстыгана суох ыарыылар турбаттарын туһугар оҥоһуллар тэрээһиннэр оҥоһуллубуттарын үрдүнэн, биһигиттэн тутуллубат элбэх итэҕэс тэрээһиннэр таҕыстахтарына, хомолтолоох да мүччүргэннээх да балаһыанньалар буолааччылар. Биир оннук түгэни ахтан ааһарым тоҕоостоох дии саныыбын.
2013 сыл сэтинньи 23-26 күннэригэр Уус Алдан улууһун Арыылаах дэриэбинэтигэр сабыс-саҥа тутуллубут сүөһү иитэр комплексыгар Бурятияттан 150 төбө кыһыл-истиэп боруода ынах сүөһүлэр кэлбиттэрэ. Кыстык саҕаламмыт кэмэ буолан, сүөһүлэр тута комплекс хотонугар киирбиттэрэ уонна бааллыбат буолан икки улахан бөлөххө арахсан хааллыбыттара, харантыын тэрээһиннэрэ саҕаламмыта.
Улахан тымныылар түһэн барбыттара, комплекс ситэ оҥоһуллубатах итэҕэстэрэ биллэн, уунан хааччыйыы, сүөһү сааҕын хомуйуу тохтуу-тохтуу барбыта, үлэһиттэр тиийбэттэрэ, сүөһү аһылыгын хаачыстыбата мөлтөҕө барыта түмүллэн, төрүү турар сүөһүлэр туруктарын хамсатан, саҥа төрөөбүт ньирэйдэрбит ыалдьан барбыттара.
2014 сыл ахсынньы 24 күнүгэр барыта 151 төбө төрүөх (2013 сылга 28 төбө, 2014 сылга 123 төбө, 2014 сыл ахсынньы ыйга 3 төбө бэйэбит сиэмэлээбит сүөһүлэрбит) төрөөбүтүттэн 30 ньирэй ыалдьан өлбүтэ уонна 9 улахан сүөһү араас биричиинэнэн эмиэ туораабыттара. Онон сыл түмүгэр 146 төрүөҕү ылбыттара.
Бу 146 төрүөх тыыннаах хаалалларын туһугар, элбэх тэрээһин үлэ барбыта. Биһиги сулууспабыт сыстыганнаах ыарыы турбатын туһугар, элбэх үлэни тэрийбиппитин билигин кистээбэккэ күүскэ этиниэхпитин сөп. Өлбүт ньирэйдэртэн ылбыт патологическай материаллары улуус ветеринарнай лабораториятыгар өрүү чинчийэ олорбуппут. Киһи дьиксиниэх эшерихи коли, цитробактерферинда, клипсиеллатерригенс бактерияларын була олорбуппут. Ыалдьар ньирэйдэрбит сыптарыйаллар, сөтөллөллөр, сүһүөхтэрэ иһэн көйөн тахсар этэ. Өлбүт ньирэйдэри аһан көрүүгэ үксүгэр куттахтара, оһоҕосторо, тыҥалара ириҥэлээх гемогарическай воспалениелаах буолаллар. Ол эрэн колибактериоз, сальмонеллез, диплококковой инфекция курдук ыарыылары бактериологическай чинчийии бигэргэппэтэҕэ. Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэтээҕи ветеринарнай чинчийэр лабораторияҕа эмиэ тэҥҥэ патологическай матырыйаал ыытан чинчийтэрэ олорбуппут, кинилэр эмиэ инфекционнай ыарыы суох диэбиттэрэ.
Эмтиир үлэбитигэр бутуурдаах уонна ыксаллаах балаһыанньа үөскээбитэ. Бэйэбитигэр баар туттуллуон сөптөөх антибиотиктарынан, витаминнарынан, раствордарынан эмтии олорбуппут, күүстээх текущай дезинфекциялары оҥорбуппут. Хааннарын, ууларын, отторун, уотурбаларын биохимическай чинчийиинэн хонтуруоллаабыппыт. Улахан ынахтарга 20 төбөлөөх хонтуруоллуур бөлөх тэриллибитэ, 2013 ахсынньы ыйга уонна кулун тутар саҥатыгар 2014 сылга 20 төбөбүтүн биохимическай чинчийиинэн тэҥнээн көрбүппүт, чинчийэр бары көрдөрүүлэрбитин белокка, каратиҥҥа, кальцийга, фосфорга улахан намтааһын, таҥнары түһүү бэлиэтэммитэ. Ол курдук харантыын норманан 0.4-1.0 мг бырыһыан буолуохтааҕын 0,14-0,18 мг бырыһыан, итинник курдук намтааһын 20 төбө ньирэйбит хааныгар эмиэ көстөрө. Ыксаллаахтык элбэх тэрээһин үлэни ыыппыппыт. Ол курдук 55 дьааһык фелуцен диэн битэмииннээх туустары салаттарбыппыт, мөлтөх 172 төбө сүөһүлэргэ витаминизация, 113 төбө ньирэйгэ селенизация оҥорбуппут туһалаабыта дии саныыбын. Ол эрэн ыалдьар ньирэйдэрбит өрүттэн испэтэхтэрэ.
Уопсай сүбэнэн суһаллык бииргэ үлэлии олорор Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун ветеринарияҕа салаатын салайааччытыгар профессорбытыгар Неустроев Михаил Петровичка эрийэн, уопсай балаһыанньаны билиһиннэрбитим. Михаил Петрович миигин сэрэппитэ, вируснай инфекционнай ринотрахеит ыарыыта көбүөн сөп, ити ыарыыны үксүгэр сүөһүлэр илдьэ кэлээччилэр уонна иммунитеттара хамсаата да тахсан кэлээччи диэн. Онон антибиотигынан эмтээһини кытта тэҥҥэ, иммунитеты көтөҕөр пробиотик туттуохха наада, биһи көмөлөһөн сахабактисубтил пробиотик ыытыахпыт диэбитэ. Инструкцияны тутуһан туттуҥ, кытаатыҥ диэбитэ. Олох түргэнник барыта 300 доза (3 л) сахабактисубтил пробиотик ыыппыттара. Сүөһүлээх тэрилтэбит «Быйаҥ» 780 дозаны эбии булан биэрбитэ. Ыалдьа турар 90 ньирэйбитигэр иһэрдиини саҕалаабыппыт. Уонча хонук иһинэн, киһи сөҕүөх, ньирэйдэрбит сэргэхсийэн барбыттара, сайылыкка тахсарбытыгар ыалдьыбыт 90 ньирэйбититтэн 5 эрэ ньирэйи сүтэрбиппит. Онон иһэрдибит сахабактисубтил пробиотикпыт көмөлөспүтэ мөккүөрэ суох чуолкай уонна маннык туһалаах пробиотигы айбыт Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын институтун сотрудниктарыгар, коллегалабытыгар махталбыт улахан.
Бу кэнники уонча сыл устатыгар үүт туттарыытын боппуруоһугар, улахан эппиэттээх бактериологическай чинчийиилэри оҥоро олорор сулууспа быһыытынан, үүт хаачыстабатын тупсуутугар кэккэ санаалар уонна кыахтар баалларыгар тохтуохпун баҕарабын. Сылын аайы үүт туттарыы кэмигэр, мастит ыарыыта арахсыбат, туттарар үүккэ мастит бактериялара көстөн, быстах кэмҥэ хааччахтааһын, эмтээһин, хаттаан лабораторияҕа чинчиттэрии элбэх сыраны, бириэмэни ылар, былааннаах үүт туттарыыта тардыллар уонна үүппүт хаачыстыбатыгар эмиэ куттал үөскүүр. Сылга сайын үүт тутарыытын кэмигэр 200-тэн тахса ынах маститтыыра регистрацияланар этэ, ол курдук 2013 сылга 276, 2014 сылга 246, 2015 сылга 209 ынах ыалдьыбыта бэлиэтэнэр. 2019 сылга 129 мастит түгэнэ буолбута. Сылын аайы ынах маститынан ыалдьара аччаабыт курдук көстөр эрээри, сыллата үүт туттарар дьон да, ынах да ахсаана аччаан иһэрэ мастит көрдөрүүтүн намтатар. Онтон бу элбэх ночооту аҕалар мастит ыарыытыгар сахабактисубтил пробиотик ТНП-3 ДЕП штамма сүрдээҕин көдьүүстэҕэ дакаастанан турар. Этиллибит пробиотикпыт дэлэй соҕустук үбүлэнэн, эмтиирбитигэр кэччэйбэккэ туттарбыт эбитэ буоллар, үчүгэй түмүктэр баар буолуо этилэр.
Күн бүгүн маститтаабыт ынаҕы эмтииргэ күүстээх, пролонгированнай дьайыылаах антибиотиктары 3-5 күн туттарбытыгар күһэллэбит. Үс хонугунан эмтэммит сүөһү маститын миэстэтигэр экспресс методынан бэрэбиэркэлээн көрөбүт, өскөтүн положительнайы көрдөрөр буоллаҕына эмтээһин өссө салҕанар. Бүтэһик антибиотигы ынах синньигэр биэрбит күҥнүттэн 7-8 күн ынах үүтэ уопсай үүккэ холбоммот, лабораторияҕа антибиотик баарыгар-суоҕар бэрэбиэркэҕэ киирэр, үүтэ мастита, антибиотига суох буоллаҕына холбонор. Онон маститынан ыалдьыбыт сүөһү үтүөрэн, үүтэ туттарыллар буолуор диэри барыта ортотунан 10-12 күнү сүтэрэр.
Сахабактисубтил пробиотик ТНП-3 ДЕП диэн штамма маститтаабыт ынаҕы эмтииргэ эмиэ бэркэ туттуллар. Антибиотик тэҥҥэ туттуллубат, ынах ыалдьыбыт синньин эмиийин ханаалынан 5 мл пробиотик убаҕаһын 3-5 күн бэриллэр. Эмиэ 3 хонон баран, ынах ыалдьар синньин үүтэ мастикка миэстэтигэр экспресс методынан хонтуруолланар. Өскөтүн өссө да «положительнайы, сомнительнайы» көрдөрөр буоллагына салгыы эмтэнэр. Онтон положительнайы көрдөрбөтөҕүнэ, ынах үүтэ ырааһырыытыгар 1-2 хонук бэриллэр уонна тута уопсай үүккэ холбонор. Онон маститынан ыалдьыбыт сүөһү эмтэнэн, үтүөрэн, үүтэ туттарыллыар диэри барыта 5-7 күн барар. Онон ынах маститын икки ньыманан эмтээһин хонуктарынан эрэ араастаһар буолбатах, манна куттала суох ыраас үүтү ылааһын суолтата күүскэ туруохтаах уонна практическай ветеринария үлэһиттэринэн сахабактисубтил пробиотига киэҥник тутталларыгар кыах бэриллиэхтээх.
Ынах синньин ыарыытын эрдэттэн сэрэтиигэ бу пробиотик эмиэ тутуллуон сөп эбит. Ол курдук ынах уолуон 2 нэдиэлэ иннинэ синньин эмиийин ханаалларыгар 5-тии мл пробиотик убаҕаһын бэриллэр. Онтон иккистээн ынах төрүөн 15-30 хонук иннинэ бэриллэр. Бу методы хаһаайын үчүгэйдик кэтиир сүөһүтүгэр туттуон сөп.
Үөһэ этиллибиккэ олоҕуран, түмүктүүр санаалары эттэххэ, практическай ветеринарнай сулууспа үлэһиттэринэн биир эрэ көрүҥ сахабактисубтил пробиотигы туттан көрөн олорор курдукпут эрээри, улаханнык сэҥээрэбит. Дьиҥэр дэлэй соҕустук үбүлэнэн, элбэх иэнинэн пробиотик кэлэрэ буоллар, күннэтэ эмтиир-томтуур практикабытыгар, күүстээх антибиотиктары солбуйан туттан, үчүгэй түмүктэри ыларбыт саарбаҕа суох.
Бу билигин күн аайы куттала суох экологическай ыраас аһылыгы ( үүтү, эти ) сүөһүттэн, сылгыттан ылыыга тэрээһиннэр, кэпсэтиилэр буола турар кэмнэригэр, бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит Тыатын хаһаайыстыбатын научнай чинчийэр института сүҥкэн ситиһиилэрин, пробиотиктары айыыга Российскай Федерация 12 патенын ылбытын кэннэ, биһиги тыа дьоно-сэргэтэ уонна күн аайы үлэлии сылдьар практическай ветеринария үлэһиттэрэ олохтоохтук үлэбитигэр, күннээҕи олохпутугар туттубаппыт олус хомолтолоох. Бу боппуруоһу дириҥник ыраҥалаан көрдөххө, саха норуотун кэскилэ уонна региоммут тыатын хаһаайыстыбатын аан дойду таһымыгар тахсар инникитэ буолар.
34-с сылын ветеринарнай сулууспага үлэлии сылдьар киһи быһыытынан, Дьокуускайдааҕы бааһынай ырыынагар олохтоох ас-үөл атыыланар, үп-харчы эргийэр, саха киһитэ ырыынак сыһыаннаһыытыгар үөрэнэн, кынат үүннэрэн, аан дойду түһүлгэтигэр тахсар сүҥкэн аартыга буолуон баҕарабын. Онно аспыт-үөлбүт хаачыстыбата тупсарын туһугар айа-тута, үлэлии олорор учуонайдарбыт кэскиллээҕи айбыттарын, олоххо күүскэ киллэрдэххэ, элбэх ситиһии кэлэрэ саарбаҕа суох. Онтон биһиги практическай ветеринарнай сулууспа үлэһиттэрэ туора туруохпут суоҕа дии саныыбын, саҥаны кэскиллээҕи онорого өрүү бэлэммит.
