Бэс ыйын 14 күнүгэр Ил Дархан Ньурба, Үөһээ Бүлүү улуустарыгар үлэлээтэ. Айсен Николаев Ньурбаҕа тиийээт, социальнай эбийиэктэр тутуллууларын бэрэбиэркэлээтэ. Хаарбах, саахалланар туруктаах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааматынан тутулла турар 49 кыбартыыралаах олорор дьиэҕэ үлэ хаамыытын билистэ. Федеральнай киин өйөбүлүнэн олоххо киирэр бырагыраама тэтимнээхтик салҕанарын, ол быһыытынан бу эбийиэк болдьоҕун иннинэ бүтэн, үлэҕэ киириэҕин туһунан сыанабыл биэрдэ. Ол кэннэ Ил Дархан Ньурбатааҕы драматическай тыйаатыр тутуллуутун көрдө. Тутуу 40% бэлэм, дьиэ акылаата толору сиппит. Эбийиэги САССР 100 сылыгар сөп түбэһиннэрэн, 2021 сылга үлэҕэ киллэрэр былааннаахтар. Салгыы Айсен Николаев стадион тутуллуутун боппуруоһун көрдө. Бу үлэ 2012 сыллаахха саҕаламмыта, ол эрээри 2014 сыллаахха тохтообута. Билигин бырайыак судаарыстыбаннай экспертизаны ааһыахтаах. Стадион 3 тыһ. миэстэлээх, ону сэргэ чэпчэки атлетиканан дьарыктанарга манежтаах буолуо.
Ньурбаҕа сырыытыгар өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыга Маар сэлиэнньэтин таһыгар умайа турар 18 №-дээх ойуур баһаарын көрдө. Уоту умулларыыга 186 киһи кыттар, ол иһигэр 120 үлэһит Приморьеттан кэлбит, 20 техника туһаныллар. 71 км минерализацияламмыт балаһа оҥоһуллубут. Бе-200 сөмөлүөт 215 тонна ууну сүөкээбит. Баһаар түмүгэр оттуур ходуһаларга улахан хоромньу тахсыбыт. Ил Дархан олохтоохтору уонна Приморье үлэһиттэрин кытта кэпсэттэ. Айсен Николаев нэһилиэктэр баһылыктарыгар хоромньуну ааҕалларыгар, Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Дмитрий Садовниковка эмсэҕэлээбит нэһилиэктэргэ көмө оҥорорго сорудахтаата. Итинник авиамониторины регион баһылыга Үөһээ Бүлүү улууһугар оҥордо, Хоро сэлиэнньэтиттэн чугас 11 №-дээх баһаары көрдө. Олохтоохторго көмөҕө Дьокуускайтаны ураты Хабаровскай кыраайтан 53 десантник кэлбит. Эмиэ Бе-200 самолет умулларыыга үлэлэһэр.
Айсен Николаев Үөһээ Бүлүүгэ өрөспүүбүлүкэтээҕи ыксаллаах быһыыга-майгыга хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Билигин Бүлүү умнаһын улуустарыгар уустук быһыы-майгы үөскээтэ. Уоту умуруорууга нэһилиэнньэни, олохтоох уонна эрэгийиэннээҕи уоту утары үлэлиир тэриллиилэри кытта ЫБММ күүстэрэ, Авиалесоохрана уонна Рослесхоз үлэһиттэрэ кытталлар. Уоту утары үлэҕэ кытта сылдьар бар дьоҥҥо Ил Дархан махталын биллэрдэ. «Эһиги сыралаах үлэҕит-хамнаскыт уонна идэҕэ бэриниилээх сыһыаҥҥыт эрэ көмөтүнэн дьон олорор сирдэригэр быһаччы куттал үөскүүрүн таһаарбатыбыт», — диэтэ Айсен Николаев. Ил Дархан, хомойуох иһин, үгүс баһаар дьон дьалаҕайыттан, айылҕаҕа сэрэҕэ суохтан тахсарын бэлиэтээн эттэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун баһаар куттала суох буоларын туһугар бары ирдэбили тутуһан сылдьарга, сэрэхтээх буоларга ыҥырда. «Тыа — биһиги уопсай баайбыт, бу баайы бука бары харыстыахтаахпыт. Манна биһиги хас биирдиибит тус эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһара олус наадалаах», — диэн Саха сирин олохтоохторугар туһаайан Айсен Сергеевич санаатын үллэһиннэ.
Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Москваҕа командировкаҕа сылдьан, Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустины кытары көрсөн кэпсэппитин иһитиннэрдэ. Ол түмүгэр РФ Бырабыыталыстыбатын саппаас пуондатыттан ойуур баһаарын умуруорууга эбии 350 мөл. солк. көрүллэр буолла, ону тэҥэ баһаары умуруорууга эбии дьону көмөҕө ыытыахтара. Уустук быһыы-майгы уҕарыы илигинэн Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэҕэ Бе-200 сөмөлүөт үлэтин болдьоҕун уһатар туһунан сайаапканы ыытарга дьаһайда.
2022 сылга САССР тэриллибитэ 100 сылынан Үөһээ Бүлүүгэ Олоҥхо ыһыаҕа ыытыллыа. Бу бэлиэ түгэни көрсө бэлэмнэнии үлэтин хаамыытын кытта билистэ, ыһыах ыытыллар ытык миэстэтин көрдө.
Бэс ыйын 15 күнүгэр Айсен Николаев суһал ыстаап уочараттаах мунньаҕын ыытта. Өрөспүүбүлүкэҕэ санитарнай-эпидемиологическай быһыы-майгы уустук, ыараханнык ыалдьар дьон ахсаана аччаабат, реанимацияҕа элбэх киһи сытар. Уоппуска, оҕолор, устудьуоннар сынньалаҥнара саҕаламмытынан, улуустар, куораттааҕы уокуруктар баһылыктарыгар кэлэр дьону хонтуруоллааһыны күүһүрдэргэ, бары хааччахтыыр миэрэни тутуһалларыгар, вакцинация тэтимин ыһыктыбакка күүһүрдэргэ сорудахтаата.
Бэс ыйын 15 күнүгэр регион салайааччыта видеосибээс көмөтүнэн Саха сиринээҕи авиабаза бастакы кылаастаах парашютист-баһаарынайа, 26 сыл ыстаастаах Юрий Пикаловы кытта көрсөн кэпсэттэ. Юрий Пикалов Нерюнгри оройуонугар ойуур баһаарын Ми-8 вертолетунан умулларыыга эчэйиини ылан, билигин 2 №-дээх өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа эмтэнэр, эпэрээссийэлэниэхтээх. Туругун быраастар ортоһуор диэн этэллэр. Айсен Николаев баһаарынайга бэйэтин харыстаммакка бэриниилээх үлэтин иһин махтанна. Итиэннэ быраастар үтүөрэргэ бары күүстэрин ууруохтара, атаҕар туруоруохтара диэн эрэлин биллэрдэ. Юрий Борисовичка Айсен Сергеевич доруобуйатын чөлүгэр түһэрэригэр, дьиэ кэргэнин, оҕолорун, сиэнин түргэнник көрсөрүгэр баҕа санаатын эттэ.
Бэс ыйын 16 күнүгэр Ил Дархан онлайн-режиминэн ыытыллыбыт Ил Түмэн уочараттаах ХХVIII пленарнай мунньаҕар кыттынна. Айсен Николаев норуот дьокутааттарын көрүүтүгэр саҥа тэриллэр СӨ Конституционнай Сэбиэтин састаабыгар кандидатуралары киллэрдэ. Дьүүллэһии түмүгүнэн парламент бу кандидатуралары өйөөтө. Бэрэссэдээтэлинэн Петр Гоголев, солбуйааччыларынан Алексей Ефимов, Олег Мироновскай, сэкирэтээринэн Татьяна Павлова талылыннылар. Ил Дархан кинилэри саҥа эппиэттээх дуоһунаска анаммыттарынан эҕэрдэлээтэ уонна үлэлэригэр ситиһиини баҕарда.
Бэс ыйын 17 күнүгэр Бороҕоҥҥо кыбартаалынай хочуолунай тутуута саҕаланна. Бастакы сыбаайа түһэр үөрүүлээх түгэнигэр Айсен Николаев кытынна. Ил Дархан Уус Алдан улууһугар оробуочай сырыыта бу тэрээһинтэн саҕаланна. 2020 сыл ахсынньытыгар «ОДьКХ реформалааһыҥҥа Фондата» Госкорпорация бырабылыанньата Бороҕоҥҥо 18 МВт кыамталаах «Восток-1» эбийиэги тутууга үбүлээһини көрөргө өрөспүүбүлүкэ сайаапкатын бигэргэппитэ. Бырайыак 447,83 мөл. солк. суумалааҕыттан Госкорпорация 268,69 мөл. солк. биэрэр, онтон сорҕотун «СӨ ОДьКХ» ГУП үбүлүүр. Ил Дархан бэлиэтээн эппитинэн, бу аан бастаан федеральнай Фонда өйөбүлүнэн 400 мөл. солк. тахса суумалаах саҥа хочуолунай быйыл күһүн үлэҕэ киирдэҕинэ, балаҕан ыйыттан киин балыыһа, оскуола, уһуйаан, олорор дьиэлэр итиинэн хааччыллыахтара.
Уус Алдан улууһун киинигэр 2022 сылга В.В.Никифоров-Күлүмнүүр аатынан Култуура киинин саҥа таас дьиэтин тутан киллэриэхтэрэ. Билиҥҥитэ манна үлэ тигинээччи бара турарын Айсен Николаев билистэ. Бу эбийиэк «АЛРОСА» хампаанньата Үүнэр көлүөнэ фондатын нөҥүө биэрэр үбүн суотугар тутуллар. Үс мэндиэмэннээх аныгылыы тупсаҕай култуура киинин уопсай иэнэ 3,9 тыһ. кв. м. Манна 320 миэстэлээх саалалаах, үөһээ мэндиэмэҥҥэ улуустааҕы киин библиотека көһөн кэлиэ. Күн бүгүн үһүс мэндиэмэн бетонунан кутуллубут, бастакыга истиэнэтэ сыбаммыт уонна истиэнэ ис өттүгэр сылытыытын оҥороллор. Иккискэ муостата тардыллан, истиэнэтэ сыбанан бүппүт. Бороҕоҥҥо Култуура киинин тутуу үлэтэ график быһыытынан барар. Эбийиэги СӨ норуоттарын VIII спортивнай оонньууларын уонна САССР 100 сылын көрсө бүтэрэр былааннаахтар.
Маны сэргэ өрөспүүбүлүкэ баһылыга Бороҕоҥҥо «Үөрэхтээһин» национальанй бырайыагынан Мүрү 2 №-дээх орто оскуола тутуутун көрдө. Үс мэндиэмэннээх таас оскуола 450 миэстэлээх, 5,8 тыһ. кв.м. иэннээх буолуо, уруккута 1973 сыллааҕы тутууну солбуйуо. Оскуола тулатыгар оонньуур комплекс уонна физкультурнай-спортивнай зона баар буолуо. Саҥа эбийиэк 2022 сыл ахсынньытыгар күлүүһүн туттарыахтара. Тутуу былаһааккатын көрөн баран, Айсен Николаев сэлиэнньэ олохтоохторун кытта кэпсэттэ. Уопсастыбынньыктар Ил Дархаҥҥа улуус сайдыытыгар болҕомтотун, өйөбүлүн иһин махтаннылар. Айсен Сергеевич олохтоохторго эһиил буолар спортивнай оонньуулары үрдүк таһымнаахтык ыыталларыгар баҕарда.
Улуус Саха сирин норуоттарын VIII спортивнай оонньууларын көрсөргө бэлэмнэнэр. Манна даҕатан эттэххэ, бастакы оонньуулар 1996 сыллаахха Бороҕоҥҥо буолбуттара. Бу бэлиэ түгэни көрсө саҥа эбийиэктэр тутуллаллар, суоллар оҥоһуллаллар. Эргиччи сүүрэр манежтаах сабыылаах спортивнай комплекс, 1 тыһ. бастайааннай трибуналаах, онно эбии хомуллар 4 тыһ. миэстэлээх Майаҕатта Бэрт Хара аатынан стадион, олорор уопсайдаах Мындаабаҕа тустуу универсальнай комплексын тутуута саҕаланна.
Спортивнай оонньуулары тэрийэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэт мунньаҕар үбүлээһин боппуруоһа көрүлүннэ. Айсен Николаев Саха сирэ 2020 сылга национальнай бырайыактары ситиһиилээхтик олоххо киллэрбитин иһин ылбыт 285 мөл.солк. гранын Бороҕоҥҥо тутуллар эбийиэктэргэ ыытарга сорудахтаата. 2022 сыл улахан тэрээһинэ от ыйын 4-9 күннэригэр ыытыллыа, күрэхэһии 17 көрүҥүнэн барыа. Манна 7 тыһ. спортсмен кыттара сабаҕаланар. «Улуус олохтоохторун кытта кэпсэтэн баран, хас биирдилэрэ бу оонньууларга бэйэтин кылаатын киллэрэргэ туруммутун көрдүм, эргэ дьиэлэри көтүрэллэр, субуотунньуктарга кытталлар, көҕөрдүүнэн дьарыктаналлар. Ити курдук биһиги бары бүттүүн күүспүтүнэн туруоруммут сорукпутун ситиһиэхпит диэн эрэллээхпин», — диэн Ил Дархан санаатын эттэ.
Бэс ыйын 17 күнүгэр Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ телевидениетинэн, радиотынан Саха сирин олохтоохторугар туһаайыы этиилээх таҕыста. Кини вакцинаттан ураты чугас дьоммутун, оҕолорбутун, бэйэбитин ыарыыттан харыстыыр суол суох диэн эттэ. Өрөспүүбүлүкэ бары олохтоохторо туох да мэһэйэ суох быһыыны ылар кыахтаахтар. Вакцинация пууннарыгар анал быраастар кэлбит хас биирдии киһи доруобуйатын туругун учуоттаан туран, быһыыны биэрэллэр. Бу күннэргэ дойду үгүс регионугар араас эйгэ үлэһиттэрин быһыыны ылыыны булгуччулаах оҥорорго быһаарыылар ылыллаллар. Бу быһаарыылар маассабай быһыыны ылыыга Саха сирин куурса сөптөөҕүн бигэргэтэллэр. Дойдуга вакцинация тэтиминэн өрөспүүбүлүкэ бэһис миэстэҕэ сылдьар. Ол гынан баран, биир кэлим иммунитет үөскүүрүн ситиһэр билигин да ыраах. «Миэхэ сотору-сотору коронавирустан чугас дьоннорун сүтэрбит эбэтэр дьонун ыарыыга былдьатан эрэр өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо сибээскэ тахсаллар. Кинилэр ыар түгэннэригэр бииртэн эрэ кэмсинэллэр — эрдэ вакцина ылбатахтарыттан, хойут биирдэ өйдөммүттэриттэн! Батсаап бэрэбиэркэлэммэтэх сураҕар-садьыгар итэҕэйэн быһыыны ылбатахтарыттан улаханнык кэмсинэллэр», — диэтэ Ил Дархан.
Айсен Николаев быһыыны ылбыт эппиэтинэстээх дьону өйүүр тоҕоостоох диэн бэлиэтээтэ. СӨ Бырабыыталыстыбатыгар, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарыгар быһыыны ылбыт дьоҥҥо анаан биһирэбиллээх дьаһаллары ыларга сорудахтыыбытын туһунан иһитиннэрдэ. Ил Дархан хас биирдии өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун коронавирустан бүгүн саамай көдьүүстээхтик харыстыыр ньыманы туһанан, быһыыны ыларга ыҥырда.
Бэс ыйын 18 күнүгэр Айсен Николаев суһал ыстаап уочараттаах мунньаҕар Саха сирин олохтоохторугар быһыыны биэрии тэтимин түргэтэтэргэ соруйда. Ол курдук, кэнники кэмҥэ быһыыны ылыы аччаабыт. Маныаха ыарахан туруктаах пациент уонна олохтон туораабыт киһи ахсаана күннэтэ эбиллэр. Ол иһин Ил Дархан быһыыны ылыы тэтимин күүһүрдэргэ дьаһайда.
Бу ордук сайын өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһиннэр буолар оройуоннарыгар сыһыаннаах. Спартакиадаҕа аччаабыта нэһилиэнньэ 70% быһыыны ылбыт буолуохтаах. Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр мэдиссиинэ өттүнэн дьиҥ бэриллэрэ сөбө суох эрэ дьон категорияларыгар быһыыны биэрбэт туһунан быһаарыы ылыналларыгар сорудахтаата. Кини маны сэргэ, федеральнай суһал ыстаапка өрөспүүбүлүкэ сиригэр олорор уонна үлэлиир тас дойду гражданнарыгар быһыыны биэриини быһаарар туһунан боппуруоһу көтөҕөллөрүгэр эттэ.
Бэс ыйын 19 күнүгэр Айсен Николаев Москваҕа үлэлээтэ. Ил Дархан «Биир ньыгыл Россия» партия ХХ съеһигэр кытынна. Тэрээһиҥҥэ Судаарыстыбаннай Дума быыбарыгар партия кандидаттарын испииһэктэрин бигэргэттилэр уонна быыбар иннинээҕи бырайыактары дьүүллэстилэр. Россия Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин кэлэр сылларга партия үлэтин сүрүн хайысхаларын ыйда, доруобуйа харыстабылыгар, үөрэхтээһиҥҥэ уонна социальнай эйгэҕэ саҥа соруктары туруорда. Дойду аҕа баһылыга бэйэтин этиитигэр эрэгийиэннэргэ инфраструктуралары сайыннарыыга кыра бырыһыаҥҥа өр болдьохтоох кирэдьииттэри түҥэтэр туһунан бырагырааманы өйөөтө.
Съезд түмүгүнэн «Биир ньыгыл Россия» регионнааҕы политсэбиэтин салайааччыта Айсен Николаев партия саҥардыыга курсун тылынан буолбакка, дьыаланан көрдөрөр диэн эттэ. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ биир мандааттаах уокуругар депутакка кандидаты туруорууга партия праймериз ыыппытыгар, былаас структуратыгар үлэлээбэтэх биэс киһи —уопсастыбанньыктар, суруналыыстар, быраастар – инники буоллулар. Кинилэр нэһилиэнньэни кытта элбэхтик көрсөн, кэпсэтэн, бэйэлэрин бырагыраамалара олоххо киллэрэргэ сөптөөҕөр итэҕэттилэр. Съезкэ кистэлэҥ куоластааһын түмүгүнэн регионнааҕы группаҕа кандидаттарынан Айсен Николаев, Галина Данчикова, Иван Луцкан, биир мандааттаах уокурукка кандидатынан Петр Черкашин бигэргэннилэр.
Бэс ыйын 19 күнүгэр Айсен Николаев РФ экэнэмиичэскэй сайдыыга миниистирэ Максим Решетниковы кытта көрүстэ. Өрөспүүбүлүкэ сүрүн инвестиционнай бырайыактарын, чуолаан тутулла турар искэнтэн эмтиир диспансер үлэҕэ киириитин түргэтитэргэ үбүлээһин схематын уларытар туһунан кэпсэттилэр.
Бэс ыйын 20 күнүгэр регион салайааччыта доруобуйа харыстабылын бэтэрээннэрин, үлэһиттэрин идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ. Сыралаах уонна дьон туһугар бэйэлэрин харыстаммакка үлэлииллэрин, амарах сүрэхтэрин, аламаҕай сыһыаннарын иһин махтанна. «Иккис сылын эһиги коронавирус сыстыганнаах дьаҥын утары дьоһуннук охсуһаҕыт. Күн ахсын дьон олоҕун быһыыгыт, эмтэнээччилэр этэҥҥэ буолалларыгар бары кыһамньыгытын уураҕыт. Бүгүн уопсастыба доруобуйаҕа улахан суолтаны уурар. Ол иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2021-2030 сылларга Чэбдигирии уон сылынан биллэриллибитэ. Биһиги доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн, чэбдигирдэр үлэни бөҕөргөтүүнү салгыыбыт. Ордук улахан болҕомто мэдиссиинэ өҥөтүн хаачыстыбатын үрдэтиигэ, көдьүүстээх буоларын ситиһиигэ, исписэлиистэри үөрэтиигэ, үрдүк бэлэмнээх каадырдары тардыыга ууруллуо. Өссө биир сүрүн сорукпут – наукаҕа чинчийиини сайыннарыы, мэдиссиинэ саҥа ньыматын олоххо тэтимнээхтик киллэрии, биир тиһик иһитиннэрэр эйгэни тэрийии буолар. Эрэнэбин, бары бииргэ кыһамньыбытын ууран көмөлөөтөхпүтүнэ, туруоруммут сыалбытын биһиги ситиһиэхпит!», — диэн бэйэтин эҕэрдэ тылыгар бэлиэтээтэ Ил Дархан.
