Тохсунньу 7 — 19 күннэригэр нууччаларга Кириһиэньэ, сахаларга — Таҥха. Таҥха кэмигэр былыргы сахалар араастаан инникилэрин өтө көрө сатыыллара. Ордук аатырбыт сэрэбиэйинэн “бүлүүһэ сүүрдүүтэ буолар”. Бүгүн СИА ааҕааччыларыгар бүлүүһэ сүүрдүүтүн туһунан дьиҥнээх олоххо буолбут Алиса кэпсээнин таһаарабыт.
Бүлүүһэ сүүрдүүтэ
Бүлүүһэ сүүрдэн бэйэтин олоҕун-дьаһаҕын, дьылҕатын сэрэбиэйдэнэр киһи балачча элбэх. Бу оонньууга кумааҕыга төгүрүтүллүбүт ии тула алфавит буукубаларын уонна сыыппаралары суруйан баран, умса ууруллубут эргэ, ойуута суох бүлүүһэни тарбахтарын төбөтүнэн бигии сылдьан тугу билиэхтэрин баҕаралларын кэпсэттэрэллэр. Бүлүүһэ тас өттүн чүмэчи төлөнүгэр хоруордан кытыытыгар стрелка оҥоһуллуохтаах. Ити стрелка тиийэн буукубаларга тохтоон, онто тылы үөскэтэн, билгэлэрэ суругунан тахсан дьоҥҥо тиэрдиллиэхтээх. Эн маннык биттэниини дьиҥнээхтик итэҕэйэр эрэ буоллаххына оонньуохтааххын. Оттон итэҕэйбэт буоллаххына, бүлүүһэ “кэпсээбэт”. Манныгынан билгэлэнэн бэрт ыар санааҕа ылларбыт, онтон сибээстээн ыалдьыбыт-сүппүт, куһаҕаҥҥа да тиийбит, эбэтэр үөрбүт-көппүт, өрөгөйдөөбүт да дьон баар үһү.
Таҥха туһунан сибидиэнньэни В.И.Бочонина, Т.М.Нохсорова “Таайтарыылаах таҥха” диэн кинигэлэриттэн ыллыбыт.
Алиса, 35 саастаах (аатын уларыттыбыт)
Оҕо сылдьан киһи инникитин билиэн олус баҕарар. Мин оскуолаҕа үрдүкү кылаастарга үөрэнэрим саҕана, таҥха кэмигэр дьүөгэлэрбин кытары мустан, биир кыыс баанньыгар бүлүүһэ сүүрдэн турардаахпыт. Мин өйдүүрбүнэн бүлүүһэ сүүрдэргэр төгүрүк “иини” хайаан даҕаны боростуой харандааһынан уруһуйдуохтаах этиҥ. Биир саамай уруһуйдьут кыыспыт перемена кэмигэр барытын уруһуйдаан бэлэмнээбитэ. Мин дьиэбиттэн чүмэчи аҕалбытым, биир кыыспыт эргэ бүлүүһэ булан аҕалбыта. Ити курдук оҥостон олорон бүлүүһэбитин сүүрдэн саҕалаатыбыт. Саамай билэрбит-көрөрбүт Вера, кини эрдэ эдьиийдэрин кытары сүүрдэ сылдьыбыт этэ. Ол иһин кини “ыҥырааччы” оруолун толордо. “Билгэ-билгэлээ, таҥха таҥхалаа, убаастабыллаах Платон Алексеевич”… диэн ыҥырда. Ол саҕана наар саха суруйааччыларын ыҥыраллар этэ, быһыыта. Кэлбит буоллаххына бааргын биллэр диэбитэ, онуоха чүмэчибит уота умуллан хаалбыта, оо, онно мин наһаа да куттаммытым, дьиксиммитим… Туран баран хаалыахпын баҕарбытым, ол да буоллар хорсун санаабын ылан олордоҕум дии.
Чүмэчибитин хат уматан баран, сэрэбиэйбитин салҕаабыппыт. Арай бүлүүһэбит чахчы сүүрэр курдук, биир кыыспыт эһиги хамсатаҕыт диэн олох итэҕэйбэтэҕэ. Биһиги оччотооҕу оскуола кыргыттара, биллэн турар, саамай интэриэһиргиир боппуруоспут ким кими сөбүлүүрэ? Ким маҥнай ыал буоларый эҥин диэн. Ким маҥнай ыал буоларый диэҥҥэ ол итэҕэйбэт кыыспытын ыйбыта, бу санаатахха, чахчы кини маҥнай сыбаайбалаабыта. Чэ уонна солуута суох ыйытыылар этэ барыта, санаабар аҥара сымыйа буолуох курдук, оруобуна ол саҕана астынар уолаттарбыт түбэспиттэрэ (күлэр). Саамай кутталлааҕа бүлүүһэ сүүрдэн баран ыҥырбыт “ыалдьыккын” атаарыах тустааххын. Онно дьэ баран испэт курдук, наһаа уһуннук атаарбыппытын өйдүүбүн. Аны өлбүт киһи кута бу баанньыкка хаалан хаалыаҕа диэн ол куттала. Хата, син этэҥҥэ атаарбыппыт, ол да буоллар, ол кэннэ мин хаһан даҕаны бүлүүһэ сүүрдэ сатаабатаҕым, долгуйбутум, куттаммытым бэрт этэ. Ол оскуолаҕа сылдьан, атын кылаас оҕолоро күлүү-элэк гынан тыыннаах дьон кутун ыҥыралларын истибитим. Дьиэбэр эбээбэр кэпсээбиппэр, “оо аньыыны гыналлар” диэбитэ, ыҥырыллар киһиэхэ ыар буолар эбит, ол эрээри күлүү-элэк курдук сыһыаннаһар да дьоҥҥо мин санаабар үтүөнэн төннүбэт. Билигин бэйэм оҕолорум бүлүүһэ сүүрдэллэрин сэҥээриэм суох этэ. Киһи инникитэ бэйэтин илиитигэр буоллаҕа.
Тохсунньу – Таҥха ыйа
Былыр былыргыттан тохсунньуга биһиги өбүгэлэрбит таҥха иһиллииллэрэ. Фольклор матырыйаалларыгар Дьылга Хааны, Чыҥыс Хааны кытта тэҥҥэ ахтыллар Айыылартан биирдэстэрэТаҥха Хаан киһи дьылҕатын туһунан тугу этэрин айылҕа бу дьикти кэмигэр билэгэлэнэн инникилэрин торумнанан көрөллөрө. Онон Таҥха – Дьылҕа таҥараларыттан биирдэстэрэ, саха киһитин оҥоһуутун билгэлиир итэҕэлэ. Киһи төрөөтүн кытта Таҥхата түһэр дэнэр.
Тохсунньуга ууттан сүллүкүүннэр тахсаллар. Бастаан “уот оттооччулар” диэннэр тахсаллар, о.э. кыанар эдэр-сэнэх өттө эргэ өтөхтөрү, быраҕыллыбыт дьиэлэри сөргүтэн олохсуйаллар. Онтон кырдьаҕастар, оҕо-дьахтар тахсар. Сүллүкүүн олоус элбэх оҕолоох. Олорун түүн оҕуска тиэйэн биир сиртэн атын сиргэ айанныыр. Ууга былдьаммыт дьон кини дьиэ кэргэнигэр тиийэллэр диэн өйдөбүл эмиэ баар эбит.
Сүллүүкүүннэртэн сэрэнэн, бу кэмҥэ тымтыгынан аан, түннүк үрдүнэн, дал, хотон айаҕар кириэс саайаллара. Киһи кута барсыа диэн таҥаһы таһырдьа хаалларбаттара. Таҥха кэмигэр ордук хос тыл-өс тахсара сатаммата.
Сүллүкүүн харчыны туох да олус сөбүлүүр дэнэр. Сүллүкүүн үбэ-харчыта кэлин муох, ньамах буолан хаалар үһү. Субу кэмҥэ хаһан эрэ, ханна эрэ кыбытан баран умнубут харчыгын булан ыллаххына, сылы быһа үптээх буолаҕын диэн өйдөбүл баар. Ол бэйэҥ уурбут харчыҥ Таҥха кэмигэр көстүүтэ сүллүкүүн үбүгэр тэҥнэһэрин кэриэтэ.
Хаартыска Интернет ситимиттэн
