Соторутааҕыта Ил Түмэн Наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева салайааччылаах тыл туһугар туруулуһар дьокутааттар, уопсастыбаннас, төрөппүттэр кыттыылаах “төгүрүк остуол” буолан ааста.
«Тыл – тыын суолталаах боппуруос”
Мунньах бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева иһитиннэрбитинэн, муус устарга Госдуума кэккэ дьокутааттара “Арассыыйа Федерациятын үөрэх туһунан” сокуонугар уларытыылары киллэрэр туһунан этии киллэрбиттэр. Бу сокуон барыла балаҕан ыйыгар Госдуумаҕа бастакы ааҕыыга киирэргэ быһаарыллыбыт. Санаалары, этиилэри от ыйын 6 күнүгэр диэри Госдуума үөрэҕин кэмитиэтигэр ылаллар үһү. “Тыл боппуруоһа элбэх омук бодоруһан олорор сирдэригэр тыын суолталаах боппуруос буолан, саҥа киирбит сокуон барыла дьону-сэргэни улаханнык долгутта. Ол гынан баран, билигин Арассыыйа бары национальнай эрэгийиэннэригэр бу сокуон барылын тула кэпсэтии, дьүүллэһии бара турар”, — диэн мунньах саҕаланыыта быһааран эттэ. Онон дьокутааттар, экспиэртэр, уопсастыбаннас түмсэн, сокуон барыла төһө сөптөөҕүн ырытыстылар.
Арассыыйа Конституциятыгар тирэҕирэн
Сүрүн дакылааты Ил Түмэн дьокутаата Егор Жирков оҥордо. Егор Петрович бэйэтэ даҕаны бэлиэтээбитинэн, мунньах иннинэ бырайыагы иҥэн-тоҥон үөрэппит, анаалыстаабыт. Саалаҕа олорооччуларга барытын лоп-бааччы быһааран биэрдэ. Ол курдук, “Арассыыйа Федерациятыгар үөрэх туһунан” федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан сокуон барылын А.И.Аршинова диэн салайааччылаах алта киһилээх Госдуума дьокутааттарын бөлөҕө оҥорон киллэрбит. Бу саҥа киллэриллибит сокуон бырайыагар, уопсайа, түөрт сиргэ уларытыылары эбэри туруорсар наадатын ыйда.
Уларытыылары барытын эридьиэстии олорор табыллыбата биллэр. Онон кылгастык быһаардахха, судаарыстыбаннай (саха) уонна төрүт омуктар (эбээн, эбэҥки, юкагир, чукча, долган) тылларыгар кутталы үөскэтэрин ыйда. Ол эбэтэр, саха тыллаахтары сокуон барылыгар төрөөбүт тылынан “баҕа өттүнэн үөрэнии” уонна “төрөппүт көҥүллээтэҕинэ” диэн суруллуулара дьиксиннэрэр.
Маныаха тустаах дьокутаат ырытыытын кэлтэйдии хайа эрэ национальнай өрөспүүбүлүкэ интэриэһигэр буолбакка, Арассыыйа Конституциятыгар олоҕуран ырыппыт. Онон бастакы ааҕыыга Конституциянан көмүскэниэхпитин уонна, баҕар, Киһи быраабын көмүскүүр сэбиэккэ этиниэхпитин сөп диэн холобурдаата.
Үөрэх хараҕынан
Өскөтүн Егор Жирков бырайыагы уопуттаах дьокутаат быһыытынан Конституцияҕа тирэҕирэн анаалыстаабыт эбит буоллаҕына, Светлана Семенова дириэктэрдээх Төрүт оскуолалар институттара үөрэх систиэмэтигэр үлэлии сылдьар дьон хараҕынан көрөн ырыппыттарын иһитиннэрдэ. Маны ырыталларыгар кинилэр икки сүрүн өйдөбүлгэ тирэҕирбиттэр. “Бастакытынан, “төрөөбүт тыл”, “өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай статустаах тыла” диэн өйдөбүллэри чуолкайдык араарыахтаахпыт. Ити өйдөбүллэр билигин сокуоҥҥа кыайан арааран этиллибэккэ сылдьаллар. Ол иһин араастаан өйдөөһүн тахсар”, — диэн быһаарар. Холобура, Арассыыйа үрдүнэн 22 өрөспүүбүлүкэттэн 21-гэр судаарыстыбаннай статустаах тыллаахтарын, институт үлэһиттэрэ бу өрөспүүбүлүкэлэр Тыл туһунан сокуоннарын барытын ырыппыттарын ыйда. Оттон “төрөөбүт тыл” юридическай статуһа букатын атынын ыйар. Арассыыйа үрдүнэн 89 омук төрөөбүт тыла оскуолаҕа үөрэтиллэрин эттэ. “Иккис өйдөбүл — бу сокуону ааҕарга, ырытарга уонна оҥорорго үс сүрүн хайысханы бэлиэтиэхтээхпит: төрөөбүт тыл судаарыстыбанан көмүскэллээҕин (государственная защита языков народов России), норуот кэлэктиибинэй бырааптааҕын (коллективное право), тус быраап диэн баарын (личное право). Бу үс өйдөбүлү туспа арааран көрөммүт, сокуону ырыттыбыт”, — диэн кэпсээтэ итиэннэ презентация бэлэмнээн, Госдуумаҕа киллэриллибит сокуон бырайыагын барытын чуолкайдык, ханна туох эбиини киллэриэххэ сөбүн чаастарынан быһааран биэрдэ.
Национальнай оскуола статуһа
Саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталларын “Сайдыы” уопсастыбаннай түмсүүлэрин чилиэнэ, Айыы кыһатын учуутала Александра Попова, Арассыыйаҕа, ол иһигэр биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр национальнай оскуола статуһун чуолкайдаһарга үлэлэһиэххэ, маныаха төрөөбүт тылы уонна төрөөбүт тылынан үөрэтии диэни чуолкайдык бигэргэтиэххэ наада диэн эттэ. Иккиһинэн, төрөөбүт тылбыт туһугар ханнык баҕарар эйгэҕэ үлэлии сылдьар дьон бары бииргэ түмсэн үлэлэһиэҕиҥ диэн ыҥырда.
Түмүк
Ити курдук, сахалыы тыллааҕы ордук “РФ өрөспүүбүлүкэлэрин судаарыстыбаннай тыллара баҕа өттүнэн үөрэтиллэр” диэн этии сэрэхэчитэр. Мария Погодаева: “Биһиги учуонайдардаахпыт, диэйэтэллэрдээхпит, ол эрээри кинилэр ортолоругар төрөөбүт тылларынан саҥарар дьону булар уустук. Ким буруйдааҕын 20-тэн тахса сыл устата көрдүүбүт. Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тылларын «баҕа өттүнэн үөрэтии» бириинсибэ эспитэ. Саха тылын үөрэтиигэ ити бириинсип киирэр түгэнигэр, кэхтии суолун тутуһуоххут”, — диэн күүстээх тыллары эттэ.
Мунньахха даҕаны бэлиэтээн эппиттэринии, оччолорго, 27 сыл анараа өттүгэр Национальнай кэнсиэпсийэ ылыллар кэмигэр, күн бүгүн даҕаны тылга болҕомто кытаанах. Ити кэмиттэн-кэмигэр кэлэн ааһар долгун олох солбуллубат сокуона дуу, эбэтэр ким эрэ орооһуута дуу?
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар интэриниэттэн.
