От ыйын 3 күнэ. Ил Дархан ыксаллаах быһыыны-майгыны сэрэтиигэ уонна туоратыыга, баһаартан куттал суох буолуутун хааччыйыыга хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Саха сиригэр бүттүүнүгэр ойуур баһаардарынан ыксаллаах быһыы-майгы эрэсиимин биллэрэр туһунан ыйаахха илии баттаабытын иһитиннэрдэ. Өҥүрүк куйаас түһэн, кураанах этиҥтэн ойуур баһаарын ахсаана 20-30-нан элбиир, күн аайы 10-20 баһаар умулларыллыбытын үрдүнэн. Үксүн тэйиччи сиргэ-уокка умайыы таҕыста. Эрэгийиэн бырабыыталыстыбата баһаарынай сулууспа парашютнай-десантнай бөлөҕүн салгыы улаатыннарыыга Бурятияттан, Приморскай уонна Забайкальскай кыраайдартан көмө көрдөөтө. Муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарыгар уоту бохсууга олохтоохтору кытыннарыыны элбэтэргэ этилиннэ.
От ыйын 3 күнэ. Айсен Николаев тимир ууһа, Саха сирин Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, өрөспүүбүлүкэҕэ цыганнар общиналарын бэрэссэдээтэлэ Борис Гумер-Оглыны кытта көрүстэ. Уус Сайсары күөлү тула национальнай истиилинэн тимиртэн таптайан оҥоһуллубут күрүө, банаардар эскизтэрин көрдөрдө. Айсен Николаев бырайыагы биһирээтэ. Борис Гумер-Оглы Дьокуускайга Кыайыы болуоссатыгар дьоруой-куораттарга анаан тимиртэн оҥоһуллубут сулустары уларытарга этиитин Ил Дархан өйөөтө. Бырайыак бырабыыталыстыба таһымыгар көрүллүөҕэ.
От ыйын 3 күнэ. Ил Дархан дойду бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы — РФ Бэрэсидьиэнин Уһук Илиҥҥэ боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев ыыппыт «Аврора» авиахампаанньа үлэтин туһунан сүбэ мунньахха видеокэмпириэнсийэ сибээс нөҥүө кытынна. Оройуоннар икки ардыларыгар авиарейстэри субсидиялааһыҥҥа эбии федеральнай үбү биэрии боппуруоһа дойду бырабыыталыстыбатыгар көрүллэр. «Аврора» авиахампаанньа үлэтин көрдөрүүтэ тупсан иһэр. «Якутия» авиахампаанньа Уһук Илиҥҥи авиахампаанньа рейстэрин 40 бырыһыаныттан ордугун толорор. Петербурдааҕы экэниэмикэ форумугар «Туполев» ПАУо-ну кытта бииргэ үлэлииргэ түһэрсиллибит сөбүлэһии чэрчитинэн «Якутия» авиахампаанньа авиапааркатыгар магистральнай салгын 12 суудуната 2030 сылга диэри кэлиэҕэ.
От ыйын 4 күнэ. Айсен Николаев «Үлэ киһитэ» бириэмийэ хаһаайына, Үлэ Дьоруойа Илья Спиридонов аатынан таба иитэр хаһаайыстыба дириэктэрэ Роман Туприны кытта көрүстэ. Анаабыр оройуонугар 23 тыһыынча кэриҥэ таба ааҕылларыттан 14 тыһыынчата бу хаһаайыстыбаҕа баар. Хаһаайыстыба 54 табаһыттаах уонна 28 чуум үлэһиттээх.
Роман Туприн долган табатын тэнитиигэ Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университеты кытта бииргэ үлэлэһэр бырайыагы билиһиннэрдэ. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ таба түөрт араас боруодата баар. Долган боруодата бэһис көрүҥүнэн буолуоҕа. Ил Дархан бырайыагы биһирээтэ уонна олоххо киллэриигэ бырабыыталыстыбаттан көмө оҥоһуллуоҕа диэн эттэ.
От ыйын 4 күнэ. Айсен Николаев национальнай бырайыактары олоххо киллэрии үлэтин күүһүрдэргэ бырабыыталыстыбаҕа соруктары туруорда уонна өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиир 23 федеральнай бырагыраама туһунан иһитиннэриини бэлэмнииргэ сорудахтаата. Тутуу сезонун саамай эппиэтинэстээх кэмигэр бырабыыталыстыба уонна тустаах министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр хонтуруолларынан үлэ тэтимнээхтик ыытыллыахтааҕын туһунан бэлиэтээтэ. Тыа хаһаайыстыбатыгар сайыҥҥы үлэҕэ бары күүһү уурарга эттэ. Уотурбаны бэлэмниир хампаанньа саҕаланыытын хонтуруоллуурга сорудахтаата.
От ыйын 4 күнэ. Ил Дархан «Умнас» айан суолугар Дьокуускай куорат уокуругун сиригэр Покровскайдыыр хайысхаҕа ГАИ поһуттан Владимировкаҕа диэри кэрчиги оҥоруу үлэтин бэрэбиэркэлээтэ. Манна 80-тан тахса киһи, 50-тан тахса техника үлэлиир. Быйыл түөрт килэмиэтирдээх учаастакка аспаал ууруохтара. Суол тутуутун 2025 сылга түмүктүүргэ былааннаммыта. Ол эрээри болдьоҕу эрдэлээн, 2024 сылга бүтэрэр сорук турар. Сүрүн үлэ бүттэҕинэ, тохтуур сирдэри, күрүөлэри, тротуары оҥоруохтара.
От ыйын 4 күнэ. Быйыл Хатаска «Үөрэхтээһин» национальнай бырайыак чэрчитинэн 4,9 тыһыынча кв. м. иэннээх үс мэндиэмэнэнэх 120 миэстэлээх оскуола эбии дьиэтин тутан үлэҕэ киллэриэхтэрэ. Оттон оскуола сүрүн дьиэтигэр федеральнай бырагырааманан хапытаалынай өрөмүөн ыытыллар, үөрэх кабинеттарын тэрилэ саҥардыллыаҕа. Өрөмүөн болдьоҕо — атырдьах ыйын 10 күнүгэр диэри түмүктэниэхтээх. Үлэ хаамыытын Айсен Николаев бэрэбиэркэлээтэ. Былаантан хаалыы суох, төрөппүттэр кыттыыларынан оскуола сүрүн дьиэтин дизайн-бырайыага оҥоһуллубут.
От ыйын 4 күнэ. Ил Дархан Хатаска успуорт комплексын тутуута хайдах барарын көрдө. Манна 400 миэстэлээх сүрүн сааланы тэҥэ икки дьоҕус саала — боксаҕа дьарыктыыр уонна тренажернай, ону таһынан таһырдьа былаһаакка баар буолуоҕа. Эбийиэк бэлэмэ — 82%. Быйыл сэтинньи бүтүүтэ үлэ түмүктэниэҕэ.
От ыйын 5 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайдааҕы көтөр фабриката оҥорон таһаарар кыаҕын сайыннарыы туһунан миэстэтигэр тиийэн мунньахтаата. Ол иннинэ 18 №-дээх бырамыысалыннай уонна сымыыты суортуур сыахтар үлэлэрин көрдө. Кэлиҥҥи 5 сылга манна оҥорон таһаарыы биллэрдик улааппытын уонна салайыыга көдьүүстээх ньымалары туһаналларын бэлиэтээтэ. Фабрика сылга 83-84 мөлүйүөн сымыыты оҥорор буоллаҕына, быйыл 91 мөлүйүөнтэн тахса сымыыты оҥорон таһаарыаҕа. Тэрилтэ оборудованиетын саҥардыы былааннаахтык ыытыллар.
От ыйын 5 күнэ. Ил Дархан дойду Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтин салайаачыта Александр Куренков ыыппыт мунньаҕар кытынна. Саха сиригэр, Магадаҥҥа уонна Хабаровскайга ойуур баһаарынан уустук балаһыанньа бэлиэтэнэринэн, ыксаллаах быһыы-майгы эрэһиимин биллэриэхтэрин сөбүн туһунан этилиннэ. Боппуруоһу бырабыыталыстыба хамыыһыйатыгар көрүөхтэрэ.
От ыйын 6 күнэ. Айсен Николаев ХИФУ бэрэсидьиэнэ Евгения Михайлованы кытта «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа «Дьахтар хамсааһынын» тэрийиитинэн ыытыллар «Лиидэр оскуолата» диэн үөрэхтээһин саҥа бырайыагын сайыннарыы туһунан кэпсэттилэр. Ил Дархан бырайыагы өйөөтө. Үлэ олунньуттан ыытыллар, улуустартан үөрэниэн баҕалаах олус элбэх, былаан быһыытынан 3 тыһыынчаттан тахса дьахтар үөрэниэҕэ. Номнуо 100 кэриҥэ киһи дьарыктаммыт. Евгения Михайлова дьахталлар хамсааһыннара Айсен Николаев бырагырааматын толору өйүүрүн, кини дьон олоҕо тупсарын туһугар эппиэтинэһи бэйэтигэр ылынар салайааччы буоларын бэлиэтээтэ.
От ыйын 6 күнэ. Ил Дархан Саха сирин Аҕа дойду буойуннарын дьиэ кэргэттэрин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Светлана Диодорованы-Лаврентьеваны кытта көрсүһүүтүгэр кэмитиэт ыытар үлэтин өйүүрүн туһунан эттэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ «Аҕа дойдуну көмүскээччилэр» судаарыстыбаннай пуонда эрэгийиэннээҕи филиала болдьоҕор аһыллыбыта. Билигин манна байыаннай дьайыы кыттыылаахтара эрэ буолбакка, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ араас хабааннаах көмөнөн туһаналлар.
От ыйын 7 күнэ. Айсен Николаев Авиалесоохрана сулууспата тэриллибитэ 92 сылынан эҕэрдэлээтэ. Бу сыллар тухары авиа-баһаарынайдар Саха сиригэр мөлүйүөнүнэн гектар ойууру быыһаабыттарын, бүгүн идэлээх бырааһынньыктарын уоту утары охсуһа сылдьан көрсөллөрүн, кинилэр үлэлэрэ хорсун быһыыны, суһаллык быһаарыы ылынар сатабылы эрэйэрин бэлиэтээтэ уонна кинилэргэ махтанна.
От ыйын 7 күнэ. Ил Дархан Арассыыйатааҕы Дьиэ кэргэн күнүн иитинэн чэрчитинэн ыытыллыбыт «Дьиэ кэргэн-2023» өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээл кыттыылаахтарын эҕэрдэлээтэ. Кэнники биэс сылга оҕолордоох дьиэ кэргэни өйөбүл миэрэлэрин үбүлээһин өрөспүүбүлүкэҕэ 7,7 төгүл – 2018 сылга 3,5 млрд солкуобайтан быйыл 26,5 млрд солкуобайга диэри улааппытын бэлиэтээтэ. Бу Саха сирэ оҕо төрөөһүнүнэн Уһук Илиҥҥэ – бастакы, дойдуга сэттис миэстэ буолан инники кэккэҕэ сылдьарыгар олук уурар.
2024 сыл тохсунньу 1 күнүттэн 25-гэр диэри саастаах саҥа ыал буолбут эдэр кэргэнниилэргэ биир кэмнээх төлөбүр олохтонорун туһунан бэстибээлгэ иһитиннэрдэ. Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэҕэ быйыл төрдүс кыбартаалга бырайыагы Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэрэригэр сорудахтаата.
Айсен Николаев «Дьиэ кэргэн» өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалын кээмэйин улаатыннарар туһунан быһаарыы ылыллыбытын иһитиннэрдэ. Ол курдук, дьиэ кэргэҥҥэ үһүс уонна онтон элбэх оҕо төрөөтөҕүнэ төлөбүр икки төгүл — 300 тыһыынча солкуобайга дылы үрдүө.
Бу сылтан «Үлэ бэтэрээнэ» анал ааты «Дьоруой ийэ», I, II, III истиэпэннээх «Ийэ албан аата», «Ийэҕэ үрдүкү махтал» судаарыстыбаннай наҕараадалары ылбыт ийэлэргэ туттарар буолуохтара.
Саха сиригэр демографияҕа уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтигэр бастыҥ көрдөрүүлээх муниципалитеттарга 10 мөл. солкуобайдаах грант бэриллэрин туһунан Ил Дархан эттэ.
Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ мөлүйүөн ахсааннаах олохтооҕо буолбут Сайыына дьиэ-кэргэнигэр — Мииринэй оройуонугар олорор Онуфриевтарга өрөспүүбүлүкэттэн 3 мөл. солкуобай харчы бэриллэрин туоһулуур сертификаты туттарда.
Сайыына төрөппүттэригэр Гаврил уонна Арина Онуфриевтарга өрөспүүбүлүкэ бары дьиэ кэргэттэрин ааттарыттан өйдөбүнньүк мэтээли Саха сирин бастакы мөлүйүөн ахсааннаах олохтооҕо Василий Герасимов туттарда. 1985 сылга төрөөбүт Василий Александрович аҕатын туйаҕын хатаран, билигин «Валдай» теплоходка хапытаанныыр.
Айсен Николаев «Сыл бастыҥ дьиэ кэргэнэ-2023» өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээл кыайыылаахтарын быыстапкатыгар кытынна. Хас биирдиилэрин кытары кэпсэттэ, эҕэрдэлээтэ, сэттэ араас номинацияҕа наҕараадалары — Ил Дархан бириэмийэлэрин туттарда. Аны «Сыл бастыҥ дьиэ кэргэнэ» бэстибээл кыттыылаахтарыгар айан уонна олорор кэмнэрин төлөбүрүн төлүөхтэрэ.
Бэстибээлгэ Ил Дархан 25-тэн элбэх сыл бииргэ олорбут Мэҥэ Хаҥаластан, Горнайтан, Намтан, Хаҥаластан, Чурапчыттан, Уус Алдантан уонна Дьокуускайтан сылдьар кэргэнниилэргэ «Таптал уонна эрэллээх буолуу иһин» мэтээллэри туттарда. Үксүлэрэ кыһыл көмүс сыбаайбаларын бэлиэтээбиттэр, уопсастыбаҕа дьоһун оҕолору уонна сиэннэри иитэн улаатыннарбыттар.
От ыйын 8 күнэ. Айсен Николаев Дьиэ кэргэн, таптал уонна бэриниилээх буолуу күнүнэн Саха сирин олохтоохторун эҕэрдэлээтэ. Саха сирэ бигэ туруктаах элбэх оҕолоох дьиэ кэргэннэринэн аатырар, дьиэ кэргэн иһигэр аҕа саастаах көлүөнэ илдьэ кэлбит үгэһин, үөрүйэҕин эдэр көлүөнэҕэ хаалларар, дьиэ кэргэннээх киһи өйүүр, өйдүүр уонна таптыыр дьоҕурдаах буолар диэн бэлиэтээтэ. Өрөспүүбүлүкэбитигэр 118 тыһыынчаттан тахса оҕону тапталынан угуттаан иитэр 34 тыһыынчаттан тахса элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн баарыгар кинилэргэ махталын биллэрдэ.
От ыйын 8 күнэ. Айсен Николаев Алдан улууһугар үлэлээтэ. Ыксаллаах быһыыны-майгыны туоратар, баһаары утары үлэлиир хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Бүгүҥҥү сорукпут – ойуур баһаарын салгыы тэнийбэтин курдук, эрдэттэн тохтотуу, умулларыы, бэл диэтэр, саамай кыра кутталы суох оҥоруу, бохсуу кэннэ күөдьүйэн тахсыбатын курдук хонтуруоллааһын диэн бэлиэтээтэ. Зондировщик-самолеттар кыахтарын туһанарга, улуус баһылыктарыгар уоту умулларыы үлэтигэр олохтоох нэһилиэнньэни көҕүлүүргэ этилиннэ.
Ил Дархан Алдан гимназиятыгар модульнай успуорт саалатын тутуутун, аһаҕас успуорт былаһааккатын саҥардыы үлэтин бэрэбиэркэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ маннык үс успуорт комплекса тутулла турар. Иккитэ — Дьокуускайга, биирэ — Алдаҥҥа. Бу иннинэ оҕолору физкултуура уруогар оптуобуһунан успуорт оскуолатын «Металлург» стадионугар илдьэллэрэ. Саҥа саала тутуллуннаҕына оҕолор бэйэлэрин гимназияларыгар үөрэниэхтэрэ. Билигин эбийиэк фундаменын оҥоро сылдьаллар. Айсен Николаев оройуон дьаһалтата уонна үөрэх департамена араас бырагыраамаларга көхтөөхтүк кытталларын бэлиэтээтэ.
Салгыы Ил Дархан «Орто Салаа» эко-паарка бырайыак олоххо киириитин иккис түһүмэҕин көрдө. Былырыын Алдан дьаһалтата «Аччыгый куораттар уонна историческай сэлиэнньэлэр» куонкуруска эко-паарка бырайыагынан 85 мөл. солкуобайдаах граны кыайбыта. Тутуу былааныгар оҕо уонна успуорт былаһааккалара тураллар. Икки муоста өрөмүөннэммит, паарка тулатыгар аспаал ууруллубут. Айсен Николаев пааркаҕа эдэр ыаллары дьиэ кэргэн күнүнэн эҕэрдэлээтэ.
Ил Дархан Алдан – Үлэ килбиэннээх куоратын 100 сыллаах үбүлүөйүгэр бэлэмнэнии боппуруостарыгар мунньах ыытта. Бу үбүлүөй – Алдан оройуонугар эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бэлиэ тэрээһин буоларын бэлиэтээтэ. Сүрүн соруктара — үбүлүөйдээх дьаһал чэрчитинэн балаҕан ыйын 2 күнүгэр диэри эбийиэктэр тутуулара түмүктэниэхтээх. Ленин аатынан болуоссаты тупсарыахтаахтар, «Үлэ килбиэнннээх куората» стеланы туруоруохтаахтар.
Айсен Николаев бэйэтин дьиэ кэргэнин аатыттан Алдаҥҥа Дьиэ кэргэн, таптал уонна бэриниилээх буолуу бэстибээлэ аһыллыбытынан эҕэрдэлээтэ уонна бастыҥ дьиэ кэргэннэргэ наҕараадалары туттарда. Улууска эдэр ыал ахсаана эбиллэрин бэлиэтээтэ. Былырыын сыл аҥарыгар 313 буоллаҕына, быйыл 343.
Бырааһынньык күн Алдаҥҥа 7 саҥа ыал үөскээбит.
Бу күн Ил Дархан байыаннай дьайыыттан уоппускатыгар кэлэ сылдьар Никита Винокуровы кытары көрүстэ. «СтройдорСервис» хампаанньаҕа үлэлии сылдьан, былырыын балаҕан ыйыгар бэбиэскэ тутан, байыаннай дьайыыга барбыт. Айсен Николаев Аҕа дойдутун көмүскүү сылдьар байыаннай сулууспалаахха махтанна. Байыас кэргэнин кытары Айсен уонна Людмила Николаевтар видеосибээс нөҥүө кэпсэтэн, иккис оҕоломмуттарынан эҕэрдэлээтилэр. Бэс ыйыгар Винокуровтар «Хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү» бырагырааманан саҥа кыбартыыраҕа көспүттэр.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Быйыл дьылбыт арыый эрдэлээн, ходуһаҕа от ситэн, күөх быйаҥы сомсор кэммит таһаарыылаах буоллун, дьэдьэн, хаптаҕас буһан, айылҕа иҥэмтиэлээх аһыттан бэриһиннэрэн, хаһааныаҕын. Бөтүрүөп күнүнэн, сайын оройунан!
Афанасий Ноев
