Кулун тутар 11 күнэ. Бу күн уһулуччулаах уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, Арассыыйа Судаарыстыбаннай Дууматын дьокутаата, саха дьахталларыттан бастакынан Москваҕа Саха сирин бэрэстэбиитэлинэн үлэлээбит Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах гражданина Зоя Афанасьевна Корнилованы тиһэх суолугар атаардылар. Дьокуускайга Опера уонна балет тыйаатырыгар буолбут гражданскай панихидаҕа Ил Дархан Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун аатыттан Зоя Афанасьевна дьиэ кэргэнигэр, доҕотторугар дириҥ кутурҕанын тиэртэ.
«Зоя Афанасьевна федеральнай таһымҥа өрөспүүбүлүкэ сайдарын туһугар сүҥкэн кылааты киллэрбит Сахабыт сирин дьиҥнээх патриота этэ. 90-с сылларга дойдубутугар ааҥнаабыт уустук кэмнэргэ кини курдук саҥалыы толкуйдуур, инникини ыраҥалыыр, норуот интэриэһин хайдах көмүскүүрү, туруулаһары билэр дьон баар буоланнар, Саха сирэ ол саҕана үгүһү ситиспитэ, ол иһин биһиги билигин инникибитигэр эрэллээхпит. Кини тыын суолталаах федеральнай сокуоннары ылыныыны көүлээбитэ. Биэнсийэ, төрүт олохтоох Хоту омуктары көмүскээһин, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай баайын-дуолун боппуруостарыгар биһиги сыһыаммытын сытыытык туруорсубута. Саха норуота кини киллэрбит кылаатын, хорсун быһыытын, дьоһун олоҕун, үлэтин хаһан да умнуо суоҕа», – диэн эттэ.
Айсен Николаев норуоппут чаҕылхай кыыһа Зоя Афанасьевна Корнилова сырдык аатын үйэтитэр үлэ ыытыллыаҕын туһунан бэлиэтээтэ.
Кулун тутар 11 күнэ. Айсен Николаев «ВОИН» байыаннай-спортивнай сайдыы уонна ыччаты патриоттуу иитии киинин Саха сиринээҕи филиалыгар сылдьан үлэни-хамнаһы билистэ, хааччыллыы хайдаҕын көрдө-иһиттэ. Ил Дархан киин үлэтин үчүгэйдик сыаналаан туран, ыччати иитиигэ суолтатын бэлиэтээтэ.
«ВОИН» – аҥардас үөрэтэр киин буолбатах, бу патриоттуу санааҕа иитэр уонна дойду туһугар бэриниилээх сулууспаҕа бэлэмниир былаһаакка. Манна өрөспүүбүлүкэбит уонна бүтүн дойду тирэхтээх буолуута оҥоһуллар», – диэн Айсен Николаев бэлиэтиир.
Бүгүҥҥү туругунан, «ВОИН» киин салаатыгар 1703 курсант үөрэҕин ситиһиилээхтик түмүктээтэ. Курсаннар огневой, тактическай уонна инженернэй бэлэмнэниини ааһаллар. Ону тэҥэ сибээс ситимин тэрийэргэ, пилота суох көтөр аппарааттары салайарга уонна тактическай мэдиссиинэҕэ үөрэнэллэр.
Кулун тутар 12 күнэ. Ил Дархан коррупцияны утары охсуһар үлэни сүрүннүүр хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Мунньахха коррупционнай буруйу оҥорууну утары охсуһууга туһуламмыт үлэ түмүктэрэ уонна 2021-2024 сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ коррупцияны утары оҥоһуллубут былаан олоххо киириитин көрдүлэр. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга быраабы араҥаччылыыр уонна хонтуруоллуур уорганнарга региоҥҥа тустаах хайысхаҕа холбоһуктаах үлэни ыыталларын иһин махтанна.
«2021-2024 сылларга коррупцияны утары ыытыллыбыт үлэ былаана толорулунна. Өрөспүүбүлүкэҕэ маны сэргэ үүнэр көлүөнэни, ыччаты уонна урбаанньыттары кытары сэрэтэр үлэ кэлимник ыытылынна. Коррупцияны сэрэтэр уонна утары охсуһар саҥа ньымалары тобулан иһиэххэ наада. Мөлтөх өрүттэри булан, бөҕөргөтөн иһэр улахан суолталаах», – диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.
Кулун тутар 12 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга физкультура уонна успуорт сайдыытыгар Ил Дархаҥҥа үлэлиир Сэбиэт мунньаҕын ыытта. Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сирин нэһилиэнньэтин 60,2% успуордунан утумнаахтык дьарыктанар. 2030 сылга бу көрдөрүүнү 70% тиэрдэр сорук турар. Маныаха физкультураны уонна успуорду сайыннарар сүрүн усулуобуйанан аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир инфраструктараны тэрийии буолар. Ол эрээри сир ахсын маннык эппиэттэһэр усулуобуйа ситэтэ суох. Онуоха нэһилиэнньэлээх пууннарга билигин модульнай саалалары тутууны ыытыыны тоҕоостоох буолар. Ураты болҕомто оҕо успуордун сайыннарыыга уонна аҕа көлүөнэҕэ анал бырагырааманы үлэлэтиигэ ууруллуохтаах. Итиэннэ мунньахха адаптивай успуорду, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын доруобуйаларын чөлүгэр түһэрии боппуруостарын көрдүлэр.
Кулун тутар 13 күнэ. Айсен Николаев «Полюс Алдан» көмүһү хостуур тэрилтэ 2024 сыллааҕы үлэтин түмүгүн көрдө. Ол курдук, 9 туоннаттан тахса кыһыл көмүс хостонно, 16,7 млрд солк. инвестиция тардылынна, эрэгийиэннээҕи уонна олохтоох бүддьүөккэ 9,4 млрд солк. нолуок төлөннө.
«Полюс Алдан» өрөспүүбүлүкэҕэ биир бөдөҥ көмүһү хостуур хампаанньа буолар. 2024 сылга көмүс хостооһунун салаатыгар Саха сирэ үчүгэй көрдөрүүлэри ситистэ. Аан бастакытын нолуоктан киирбит үп 20%-на көмүһү хостуур тэрилтэлэртэн түмлүлүннэ. Маны сэргэ Саха сирэ Арассыыйа үрдүнэн көмүһү хостооһуҥҥа иккис миэстэҕэ таҕыста», – диэн Айсен Сергеевич бэлиэтээтэ.
Ил Дархан этэринэн, «Полюс Алдан» хампаанньа инникитэ кэскиллээх, үчүгэй былааннааҕын бэлиэтээтэ уонна хампаанньаҕа коллективыгар 2024 сылга сыралаах үлэтин иһин махтанна.
Кулун тутар 13 күнэ. Айсен Николаев тустуук Лев Павловка 23 саастарыгар диэри юниордарга Европаҕа бастыыр иһин күрэхтэһиигэ кыайыытын иһин Ил Дархан уонна өрөспүүбүлүкэ тустууну федерациятын аатыттан холбоон 750 тыһ. солк. суумалаах сэртипикээтинэн наҕараадалаата. Тустуук тренеригэр Николай Даниловка уопсайа 337,5 тыһ. суумалаах сертификаты туттарда. Чөмпүйүөнү уонна кини тренерин спортивнай тустуу сайдыытыгар анаммыт мунньахха чиэстээтилэр.
«Лев кыайыыта өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар дьиҥнээх бырааһынньыгынан буолла. Олохтоохтор ааттарыттан Левка махтанным, инникити чаҕылхай кыайыылар баар буолалларыгар эрэнэбин», — диэтэ Айсен Николаев.
Айсен Николаев бэлиэтээбитин курдук, Сахабыт сиригэр тустуу успуортка бастакы нүөмэр буолар, ол иһин тустуу бары көрүҥнэрин – көҥүл тустууну, греко-римскай тустууну, дьахталлар тустууларын салгыы сайыннарарга сөптөөх болҕомто ууруллуохтаах. Ол быһыытынан икки түһүмэхтээх бырагыраама ылыллан бигэргэниэҕэ, бастакыта – 2028 сылга диэри болдьохтоох, иккиһэ – 2032 сылга диэри. Онуоха тустуунан дьарыктанар оҕо ахсаанын элбэтэр сорук турар. Ил Дархан спортсменнары бэлэмнээһиҥҥэ аныгы технология ньымаларын, искусственнай интеллеги туһанарга этии киллэрдэ. Билиҥҥи туругунан тустуунан 31 улууска 8 тыһ. тахса киһи утумнаахтык дьарыктанар, ол иһигэр 6 тыһ. тахса оҕо, 123 тренер үлэлиир. Сыллата өрөспүүбүлүкэҕэ 30 официальнай уонна 100-тэн тахса улуус таһымнаах түһүлгэлэр ыытыллаллар. Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатыгар Саха сирин 25 спортсмена баар: улахан дьоҥҥо – 8, юниордарга – 11, уолаттарга, кыргыттарга – 11.
Кулун тутар 13 күнэ. Дьокуускайга Сбербаан өйөбүлүнэн өрөспүүбүлүкэ 2030 сылга диэри сыыппаранан трансформациятыгар стратегическай сессия үлэтээтэа. Сессия кытыылаахтарыгар Ил Дархан туһаайан этиитигэр аныгы технологияны киллэрии чахчы дьон күннээҕи олоҕор туһалаах буолуохтааҕын ыйда.
«Биһиги сүрүн сыалбыт – 2030 сылга диэри болдьоххо экэниэмикэҕэ, социальнай эйгэҕэ, судаарыстыбаннай салайыыга сыыппараны киллэрии Стратегиятын оҥоруу буолар. Ол быһыытынан аныгы технологияҕа анаммыт хас биирдии бырайыак, саха тылын искусственнай интеллеккэ киллэрии эбэтэр хоту таһаҕаһы тиэйии ороскуотун аччатыы буоллун, дьон олоҕун тупсуутугар көмөлөһүөхтээх», – диэтэ Ил Дархан.
Стратегическай сессия чэрчитинэн Сбербаан салалтатын кытары быйылгы сылга холбоһуктаах үлэтин былаанын дьүүллэстилэр. Сберы кытта бииргэ үлэлээһин уопута үтүө түмүктэри биэрэр. Олорон биир ситиһиилээҕинэн «21 оскуола» диэн бырайыак буолар. Бу оскуола аһыллыаҕыттан 7,5 тыһ. сайаапка киибит, 1,5 тыһ. киһи үөрэммит.
Кулун тутар 13 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгар «Якутуголь» хампаанньа салалтата ааспыт сыллааҕы үлэтин отчуоттаатылар уонна быйылгы сыллааҕы былааны билиһиннэрдилэр. 2024 сылга 4,5 мөл. тонна чоҕу хостообуттар, бу 2023 сыллааҕы көрдөрүүттэн 1,4 мөл. тоннанан элбэх. Үлэлииргэ усулуобуйа судургута суоҕун аахсыбакка, тэрилтэ үлэ көдьүүһүн үрдэтиигэ болҕомто уурар, саҥа техника ылбыттар, «Нерюнгринская» хайа байытар фабриканы саҥардаллар. Кэлэр өттүгэр чоҕу хостооһун кээмэйин улаатыннарар, үлэ миэстэтин элбэтэр, олохтоох каадыры эбии тардар, үөрэх кыһаларын кытта үлэлэһэр соруктаахтар. Ил Дархан туруоруллубут соругу олоххо киллэрэн, хампаанньа бигэтик салгыы үлэлииригэр эрэллээх.
Кулун тутар 14 күнэ. Айсен Николаев террору утары үлэлиир өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Мунньахха суол-иис инфраструктуратыгар, тырааныспарга уонна энергетика улахан комплекстарыгар терроризмтан көмүскэллээх буолуу боппуруостарын дьүүллэстилэр. Ил Дархан Саха сирин тырааныспарын эбийиэктэригэр террористическай уонна диверсиялыыр хабааннаах куттал суоһаабатын туһугар көмүскүүр сыаллаах эбии сэрэтэр дьаһаллары ылынар тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ.
Мунньах кыттааччылара терроризмтан көмүскэллээх буолууга, бэрээдэги кэһиини уонна буруйу оҥорууну кыччатыыга чопчу быһаарыныылары ылыннылар. Ону тэҥэ анал байыаннай дьайыы кэмигэр сэрэхтээх буолуу эбии миэрэлэригэр ураты болҕомто уурулунна. Ил Дархан Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 80 сылын көрсө туһааннаах боппуруос улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ.
Кулун тутар 14 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа федеральнай медико-биологическай ааҕыныстыбатын иһинэн үлэлиир Мэйии уонна нейротехнология федеральнай киинин бэрэстэбиитэллэрэ — биологическай билим дуоктара Всеволод Белоусовы, мэдиссиинэ билимин дуоктара Галина Иванованы, Алексей Бойкону уонна Николай Шамаловы кытта көрүстэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Дьокуускайга нейро билимигэр кэмпириэнсийэ ыытылларыгар дойду бу эйгэҕэ тутаах учуонайдара кыталларын иһин махтанна. Саха сиригэр бу хайысхаҕа саҕаламмыт дьоһуннаах үлэ дьон олоҕун уһатарга, неврологическай ыарыылары үөрэтиигэ, чинчийитгэ көмһлөөҕүн эттэ. Айсен Николаев кэпсэтии кэмигэр анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар мэдиссиинэ уонна социальнай реабилитация боппуруостарыгар ураты болҕомто ууруллан, бу хайысхаҕа үлэ күүһүрүөҕүн бэлиэтээтэ.
Кулун тутар 15 күнэ. Айсен Николаев, «Новый дом» аһымал пуонданы төрүттээччи Альберт Авдолян уонна «Ростех» судаарыстыбаннай корпорация генеральнай дириэктэрэ Сергей Чемезов Жатай таһыгар тутулла турар «Точка будущего» үөрэх киинин былаһааккатын көрдүлэр. «Новый дом» пуонда үбүлээһининэн оҕоһуллар аарыма эбийиэккэ билигин 1213 тутааччы үлэлии сылдьар. Тутуу иэнэ — 51 тыһ. кв. м., тутуу сирин иэнэ — 26 га. Билиҥҥи кэмҥэ оскуола куорпуһун, олорор дьиэ уонна тырааныспар терминалын каркаһын туруоруу үлэтэ түмүктэннэ. Сабыылаах куорпустарга инженернэй коммуникациялары таҥаллар.
«Бу бөдөҥ комплекс Саха сирин үөрэҕин тиһигин сайыннарыаҕа. Онон өрөспүүбүлүкэ маннык бырайыактары өйүүр. Бу чааһынай биисинэс социальнай эппиэтинэһин холобура буолар. Оскуолаҕа интерактивнай тэриллээх аныгы кылаастар, лабораториялар, спортивнай саалалар, оҕо айар дьоҕурун сайыннарар былаһааккалар баар буолуохтара. Манна оҕолор үөрэххэ, билимҥэ, спорка уонна айар дьоҕурдара сайдыаҕа», – диэн Айсен Николаев эттэ.
«Точка будущего» үөрэхтээһин комплекса -– элбэх хайысхалаах аныгы тутуу, манна 200 миэстэлээх оҕо уһуйаана, 360 миэстэлээх начаалынай оскуола (1-6 кылаастар) уонна 480 миэстэлээх орто оскуола (7-11 кылаастар) киирэллэр. Ону сэргэ бассейннаах, успуорт уонна художественнай гимнастика саалалардаах успуорт блога баар. Маны тэҥэ икки сиэксийэттэн турар элбэх кыбартыыралаах олорор дьиэ уонна 249 массыына турар тырааныспар терминала тутуллаллар. Саҥа эбийэк үлэҕэ балаҕан ыйын 1 күнүгэр 2026 сылга киириэҕэ.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Биллэ сылыйан, сааскы салгынынан илгийэр үтүө күннэргэ чэбдигириэҕин, эрчимириэҕин.
Афанасий Ноев
