Сэтинньи 4 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун Норуот сомоҕолоһуутун күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Бу — Аҕа дойдубут төрүт сыаннастарын уонна тутулуга суоҕун көмүскүүргэ норуот түмсүүлээх уонна биир сомоҕо буолара дьоһун суолталааҕын санатар Арассыыйа бары олохтоохторугар ураты бэлиэ күн. Элбэх омуктаах норуоппут эр санаалаах уонна бэйэни харыстаммакка охсуспут холобурдара дойдубут сурукка тиһиллибит устуоруйатыгар аҕыйаҕа суоҕа эҕэрдэҕэ этиллэр. «Сахабыт сирэ – 135 араас омук дьонун төрөөбүт дьиэтэ, биһиги экэниэмикэ уонна социальнай эйгэ араас салаатыгар сүҥкэн бырайыактары олоххо киллэрэбит, биһиги саҥаны айар сыалларбыт тула түмсэн, олох ыарахаттарын туораан, саҥа чыпчааллары ситиһэргэ дьулуһабыт, биһиги буойуннарбыт Ийэ дойдуларыгар ытык иэстэрин хорсуннук толоро сылдьаллар, оттон өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо кинилэргэ уонна кинилэр дьиэ кэргэннэригэр күүс-көмө, өйөбүл буолабыт, барыбыт дьиэбит – Улуу Россия – өссө күүскэ бөҕөргүүрүгэр биһиги доҕордоһуубут, Ийэ дойдуга тапталбыт төһүү буолуоҕа», — диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.
Сэтинньи 4 күнэ. Сомоҕолоһуу күнүгэр Үөһээ Бүлүү Быракаан уонна Мэҥэ Хаҥалас Догдоҥо нэһилиэктэригэр «Мин Сахам сирэ 21-с үйэҕэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһынын чэрчитинэн тутуллубут иккилии мэндиэмэннээх, 700-тэн тахса кв. м. иэннээх култуура уонна успуорт комплекстарын үөрүүлээхтик арыйдылар. Айсен Николаев саҥа эбийиэктэр аһыллыылара олохтоохторго өр күүтүллүбүт үтүө түгэн, билигин кинилэргэ успуордунан дьарыктаналларыгар, талааннарын сайыннаралларыгар, тэрээһиннэри ыыталларыгар миэстэ баар буолуута, нэһилиэктэргэ олорорго табыгастаах усулуобуйаны тэрийэрин, итиэннэ оҕолорго уонна ыччаккасайдалларыгар кыах биэрэрин, эбийиэктэр «Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыак ирдэбилигэр толору эппиэттииллэрин бэлиэтээтэ.
Сэтинньи 5 күнэ. Ил Дархан сэтинньи 25-26 күннэригэр Дьокуускайга саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын III өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин ыытар туһунан дьаһал таһаарда. Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников салайааччылаах тэрийэр кэмитиэт үлэтин саҕалаата. Кэмитиэт састаабыгар судаарыстыбаннай уонна муниципальнай былаас уорганнарын, билим уонна үөрэх тэрилтэлэрин салайааччылара киирдилэр. Сийиэс сыала — саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын үөрэтии хаачыстыбатын үрдэтэргэ научнай-педагогическай уопсастыба күүһүн түмэргэ тэрийэр олугу олохтооһун буолар. Сийиэс чэрчитинэн Үөрэҕи сайыннарар уонна идэниүрдэтэр институкка уонна М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка куурустар, төгүрүк остуоллар, бырайыактар уонна кинигэлэр сүрэхтэниилэрэ, маастар-кылаастар, быыстапкалар уонна да атын тэрээһиннэр ыытыллыахтара.
Сэтинньи 5 күнэ. Ил Дархан Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, Саха сирин бочуоттаах гражданина Петр Константинович Яковлев 100 сааһыгар олохтон туораабытынан кини дьиэ кэргэнигэр, чугас дьонугар дириҥ кутурҕанын биллэрдэ. «Кини хорсун быһыы уонна төрөөбүт сиргэ таптал бэлиэтин холобурунан биһиги сүрэхпитигэр өрүү хаалыаҕа, Петр Константиновиһы үгүс сылга билэр, элбэхтик кэпсэтэр этим, онон киэн туттабын», — диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.
Сэтинньи 6 күнэ. Ил Дархан Дьокуускайга Ю.А. Гагарин аатынан Култуура киинигэр фашизмы утары «Норуот уонна аармыйа түмсүүлээхтэр»пуорум сүрүн тэрээһинигэр кытынна. Айсен Николаев үһүс төгүлүн ыытыллар пуорум Улуу Кыайыы 80 сылыгар ыытылларын, оччолорго норуот уонна аармыйа биир сомоҕо буолан, өстөөҕү кыайбыттарын, билигин нацизм, фашизм саҥаттан күөрэйбитин, ону тохтотор сыаллаах байыаннай дьайыы бара турарын, саҕаланыаҕыттан өрөспүүбүлүкэҕэ аармыйаны өйүүр, көмөлөһөр үлэ тохтоло суох барарын бэлиэтээтэ. Ил Дархан байыастарга, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр өйөбүл, ыччаты патриотическай иитиигэ элбэх үлэ ыытылларын туһунан кэпсээтэ. Хотугулуу-Илиҥҥи Донбасска өйөбүл пуондатын көмөтүнэн аҥардас быйыл байыастарга 129 тонна гуманитарнай көмө уонна аадырыстаах баһыылка тиэрдилиннэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ байыастарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр 33 федеральнай, 44 эрэгийиэннээҕи уонна 7 муниципальнай өйөбүл миэрэлэрэ оҥоһуллаллар. Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын оскуола үөрэнээччилэрин кытта 700-тэн тахса көрсүһүү, 5 тыһ. тахса Эр санаа уруога ыытылыннар. Саха сирэ 2022 сыллаахха Арассыыйаҕа биир бастакынан патриотическай иитии туһунан сокуон ылыммыта. 2025 сылга патриотическай иитии тэрээһиннэригэр 240 тыһ.тахса эдэр дьон кыттыбыт. Быйыл Ил Дархан байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын үйэтитэр хамыыһыйа үлэтин бигэргэтэр дьаһала таҕыста.Айсен Николаев инники кирбииттэн кэлбит буойуттарга дойду бойобуой наҕараадаларын туттарда.
Сэтинньи 6 күнэ. Ил Дархан бу күн салгыы Нерюнгрига үлэлээтэ. Тулаайах оҕолорго уонна төрөппүт көрүүтэ-харайыыта суох хаалбыт оҕолорго куорат Виктор Ждамиров уулуссатыгар тутуллубут саҥа тоҕус мэндиэмэннээх дьиэҕэ кыбартыыра күлүүһүн үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарда. Айсен Николаев оҕолору эҕэрдэлээтэ уонна кинилэри кытта саҥа кыбартыыралары көрдө. «Нерюнгри куорат үбүлүөйдээх бэлиэ күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын, оройуон дьаһалтатын, тутааччылар бииргэ үлэлээһиннэрин түмүгэр тулаайах оҕолору өйүүр судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн саҥа кыбартыыра күлүүһүн туттарарбыт икки бүк үөрүүлээх, дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин өйөбүлүнэн бу бырагырааманы салгыы олоххо киллэрэн иһиэхпит» диэн Ил Дархан эттэ. Нерюнгри Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ бигэргэппит маастар-былаанын чэрчитинэн тутулла турар «Р» кыбаарталга 63 кыбартыыралаах дьиэҕэ тулаайах оҕолорго анаан 10 кыбартыыра атыылаһыллыбыт. Кыбартыыралар бары ис өттө толору оҥоһуллубуттар, сантехникалаах, оһохтоох туттарыллыбыттар. Хас биирдии кыбартыыраҕа тыа уонна куорат көстүүлээх лоджия баар. Сэтинньигэ өссө «Р» кыбаарталга тутуллубут атын дьиэттэн 7 кыбартыыра тулаайах оҕолорго бэриллиэхтэрэ. Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн 2025 сылга тулаайах оҕолорго дьиэ атыылаһарга Нерюнгри оройуонугар 88 мөл. солк.тахса үп-харчы көрүллүбүтэ. Уопсайа 17 кыбартыыра атыылаһыллыбыт. Өссө икки киһи харчынан сэртипикээт ылан, олорор дьиэ атыыласпыт.
Айсен Николаев оройуон Киин балыыһатыгар «В» эмтиир блогу саҥардыы хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ, эбийиэги бу сыл бүтүөр диэри киллэрэргэ сорудахтаата. Манна иккис этээскэ терапевтическай, оттон үһүскэ неврологическай салаалар киирэллэр. Бастакы этээскэ сиэстэрэлэр көрүүлэрин итиэннэ ыарыһахтары ылыы салааларабаар буолуохтара. Эбии эндоскопия стойкаларынан, УЗИ оборудованиетынан уонна анализатордарынан хааччыллыбыт. Саҥа миэбэл туруоруохтара. Нерюнгри киин балыыһатын алта блогун саҥардыы бырайыага дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бигэргэппит Нерюнгри куорат агломерациятын маастар-былааныгар киирэр. Үлэ түһүмэҕинэн 2030 сылга диэри ыытыллар. Эдэр быраастар эбэтэр уопуттаах специалистар Нерюнгрига кэлэн үлэлииллэрин көҕүлүүр бырагырааманан ипотекаҕа 6 мөл. солк. бэриллиэхтээх. Муниципалитет бу бэрээдэккэ уларытыылары киллэрэр былааннаах. Специалистарга ипотекаҕа 5 сылга 6 мөл. солк.эбэтэр 3 сылга 3 мөл. солк. бэриллэр буолуоҕа.
Ил Дархан Саха сирин соҕуруу өттүн киин куоратын уонна Нерюнгри оройуонун тэриллибиттэрэ 50 сылыгар аналлаах үөрүүлээх мунньахха олохтоохтору эҕэрдэлээтэ уонна судаарыстыбаннай наҕараадалары туттарда. «Бүгүн Нерюнгри оройуонугар экэниэмикэ сүрүн бырайыактара олоххо киирэннэр, дойдубут бырамыысалыннаһын кыаҕын бөҕөргөтөр сиринэн буолара эһиги үлэҕит түмүгэ уонна инники өттүгэр далааһыннаах сайдыы тирэҕэ буолар», — диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ. Соҕурууҥҥу Саха сирин территориальнай-производственнай комплекса тэриллиитин, «Нерюнгритааҕы» разрезка чох хостооһунун, «Тында – Беркакит» тимир суол лииньийэтин тутуу саҕаланыытын туһунан быһаарыылар дойдуга ылыллан, тэтимнээх тутуу саҥа куораты үөскэппитэ. Онуоха ол кэминээҕи өрөспүүбүлүкэ салайааччыта Гавриил Чиряев ураты оруоллааҕын өрөспүүбүлүкэ баһылыга бэлиэтээтэ. Куорат, оройуон сайдыытыгар Ил Дархан 2021 сыллааҕы анал ыйааҕа, итиэннэ дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бигэргэппит маастар-былаана төһүү күүс буолаллар. 2030 сылга диэри 19 бырайыак олоххо киириэхтээх, ол иһигэр 113 млрд солк. тахса суумалаах 43 эбийиэк оҥоһуллуохтаах.
Сэтинньи 7 күнэ. Саха сирэ уонна Арассыыйатааҕы Научнай пуонда фундаментальнай, прикладной, үөрэтэр чинчийиилэри өйүүргэ бииргэ үлэлэһии сөбүлэҥин түһэристилэр. Докумуоҥҥа Айсен Николаев уонна пуонда генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Андрей Блинов илии баттаатылар. Пуонда уонна Саха сирэ өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуламмыт чинчийэр бырайыактары бииргэ олоххо киллэриэхтэрэ. Научнай бырайыактар эрэгийиэннээҕи куонкурустарын үбүлээһин урукку сөбүлэҥнээҕэр икки төгүл улаатыаҕа. Сыллааҕы уопсай үбүлээһин 120 мөл. солк. буолара былааннанар — хас биирдии өттүттэн 60 мөл. солк. Билигин саҥа билиини ылыыга уонна учуонайдары өйөөһүҥҥэ аналлаах бырайыактар үбүлэнэллэр. Аны экэниэмикэ салааларыгар оҥорон таһаарыыга туһуламмыт саҥа технологиялары уонна практическай үлэлэри оҥоруу бырайыактарын эмиэ өйүөхтэрэ. Бииргэ үлэлэһии сөбүлэҥэ бу иннинэ 2021 сыллаахха илии баттаммыта. Биэс сыл устата пуонда өрөспүүбүлүкэттэн 73 бырайыагы өйөөтө, үбүлээһин кээмэйэ 240 мөл. тахса солк. тэҥнэһэр.
Сэтинньи 7 күнэ. Ил Дархан Саха араадьыйатын 95 сыллаах үбүлүөйүнэн бу эйгэ үлэһиттэрин уонна бэтэрээннэрин эҕэрдэлээтэ. 1930 сыл сэтинньи 7 күнүгэр эпииргэ аан бастаан «Болҕойуҥ, саҥарар Дьокуускай!» диэн устуоруйаҕа киирбит тыллар иһиллибиттэрэ. Бүгүн саха араадьыйата тэтимнээхтик сайдар уонна кэми-кэрдиини кытта тэҥҥэ хаамар, күн аайы өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар улахан суолталаах сонуну тиэрдэрин Айсен Николаев бэлиэтээтэ уонна үлэһиттэргэ, бэтэрээннэргэ Саха сирин сайдыытыгар кылааттарын, идэҕэ бэриниилээхтэрин иһин махтанна.
Сэтинньи 8 күнэ. Ил Дархан тутууга суһал ыстаап мунньаҕын ыытта. «Көхтөөх, уһун олох» национальнай бырайыагынан тутуллар доруобуйа харыстабылын эбийиэктэригэр үлэ хаамыытын көрдүлэр. Майаҕа, Сангаарга, Намҥа, Ньурбаҕа балыыһа комплекстара тутулла тураллар. Майа, Ньурба эбийиэктэригэр кыраапыктан хаалыы баар. Оттон Сангаарга уонна Намҥа үлэ былаан быһыытынан барар. Айсен Николаев тустаах биэдэмистибэлэргэ тэрийэр үлэҕэ бэрээдэги олохтуурга, быһаарыылары ылынарга соруйда. Тутууга дьиссипилиинэ, чуолкай былаан, күн аайы хонтуруол баар буолуохтааҕын бэлиэтээтэ. Итиэннэ Ил Дархан «Мин Саха сирэ 21 үйэҕэ» үтүө дьыала хамсааһынын төһө да хааччахтар баалларын үрдүнэн, 2026 сылга бу хамсааһыны өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн уонна үлэлии турар бырагыраамалар чэрчилэринэн, өйүүргэ сорудахтаата.
Сэтинньи 9 күнэ. Ил Дархан «Россия 24» телеханаалга «Айсен Николаевтыын бииргэ» биэриигэ кытынна. Кини Дьокуускайга ыытыллыбыт фашизмы утары пуорум уһун болдьохтоох көдьүүһүн, доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр тутулла турар саҥа эбийиэктэр, Нерюнгри оройуонун үбүлүөйүгэр анаммыт тэрээһиннэр туһунан кэпсээтэ.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Тымныы оҕуһун бастакы муоһа тахсан, кыһыҥҥы кэм бэйэтин киэбигэр киирэн, кыстыкка үктэннибит, онуоха бигэ туруктаах, барыта санаа хоту буоллун.
Афанасий Ноев
