Кинигэ-альбом диэн тугуй? Ол аата бу аҥардас суругунан-бичигинэн эрэ суруллубатах, элбэх ойуулаах, өҥнөөх таһаарыы буолар. Маннык кинигэлэри сүрүннээн бэлэх уунарга таһаартараллар. Худуоһунньук Николай Рязанскай хартыыналарынан улууспутугар оҥоһуллубут кинигэ – бэйэтэ хартыына галереята. Кинигэ-альбому таһаарыахха диэн санааттан саҕалаан, бэйэтэ таҥан, тутан-хабан, тыыннаан таһаарбыт киһи улуус баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы П.И.Емельянова санаатын истиэҕиҥ:
«Бу иннинэ таһаартарбыт кинигэлэрбитин анал издательствоҕа таҥан оҥорторор эбит буоллахпытына, бу сырыыга альбоммутун бэйэбит оҥорон көрөргө холоннубут. Онон, уоппуска ыламмын, оҕолорбун кытта олорон, киһи сатыырын биһиги да сатыыр инибит диэн күүстээх санааны ылынан, ис сүрэхпитин ууран туран үлэлээбиппит. Хартыыналары альбом курдук оҥорон киллэрии бэйэтэ эмиэ уустуктардаах. Кинилэри олох бэйэлэрин курдук хаартыскаҕа хаачыстыбалаахтык түһэрии сүрүн сорук этэ. Рязанскайдар биллиилээх фотограбы Петр Оконешниковы кэпсэппиттэр этэ, онтон биһиги бэйэбит улууспут өртүттэн пуондаҕа үлэлиир, элбэх үчүгэй хаартыскалардаах Ольга Михайлованы кытта үлэлэспиппит. Онон, икки өртүнэн үлэлээн, бастыҥ хаартыскалары талан альбоммутугар киирдилэр. Аны аҥардас хартыыналары эрэ киллэрбэккэ, кинилэргэ анаммыт кыра түөртүү строкалаах хоһооннорунан киэргэтэн, байытан көрүөххэ сөп этэ диэн санааммыт, бу соругу балтыгар, Амматааҕы академик Леонид Киренскэй аатынан лицей саха тылын уонна литературатын учууталыгар Наталья Константиновна Рязанскаяҕа туруорбуппут. Дьэ, онно кини олус үчүгэйдик ылсан, дириҥ толкуйдаах хоһооннору суруйан альбоммут биир уратыта буолла».
Чахчы да Прасковья Ивановна баһылык солбуйааччытынан үлэлии киириэҕиттэн кинигэ таһаарыытынан утумнаахтык дьарыктанар. Түүннэри-күнүстэри, уоппускатын аахсыбакка кинигэ издательстволарыгар олорон, кинигэ хайдах оҥоһуллан тахсарын ымпыгын-чымпыгын барытын билэн, аны бэйэтэ хайа баҕарар таҥан таһаарар кыахтаах буолбутун бу Николай Рязанскай кинигэ-альбомун таһаарыытыгар көрдөрдө. Кинигэ –альбоммут олох аҕыйах ахсаанынан, ол эбэтэр 300 эрэ ахсаанынан күн сирин көрдө. Прасковья Ивановна бэлиэтээбитин курдук, бу таһаарыы быйыл сайын ыытыллыахтаах 7-с Саха сирин норуоттарыни спортивнай Оонньууларыгар ананан оҥоһулунна. Кинигэ тахсыытын үбүлээбит Амма улууһун баһылыга Н.А.Архипов киирии тылыгар бу альбом худуоһунньук айар үлэтин отут сыллаах кэрдиис кэмин арыйар, кэпсиир бастакы хоһоонноох галереята диэн эппит. Чахчы да бу кинигэ-альбому тутан олорон, эн хайдах эрэ хартыына галереятыгар, Николай Рязанскайхартыыналарын быыстапкатыгар сылдьар курдук сананан ылаҕын. Ол – бу тахсыбыт кинигэ-альбом эмиэ биир сүрүн уратыта буолар.
ххх
Кинигэ-альбом барыта 7 түһүмэхтэн турар. Кинигэни оҥорууга үлэлээбит НиколайНиколаевич кэргэнэ Екатерина Филипповна, эдьиийэ Екатерина НиколаевнаПавлова, балта Наталья Константиновна Рязанская, улуус баһылыгын солбуйааччы П.И. Емельянова, култуура управлениетын салайааччыта Е.М.Сутакова, Күннүк Уурастыырап аатынан киин бибилэтиэкэ дириэктэрэ С.Е.Макарова хартыыналары тиэмэлэринэн арааран бэчээккэ бэлэмнээбиттэр.
Ол курдук, “Сайылык сыттаах оҕо саас» хартыыналар хомуруунньуктарыгар худуоһунньук сир симэхтэрин, оҕолору уруһуйдаабыт хартыыналара киирбиттэр. Онно Николай Рязанскай “Киһи барыта оҕо саас дойдутуттан төрүттээх» диэн этиитэ суруллубут. Николай Николаевич бу хартыыналарыгар оҕолору уратытык көрөрө, кинилэргэ ис-иһиттэн сылаастык сыһыаннаһарын хартыыналарын нөҥүө ылынаҕын. Кинилэр хас биирдии туттуулара, араас балаһыанньаҕа харахтарын көрүүтэ – барыта киһиэхэ бу баардыы бэриллэр. “Дойдум сылаас тыына» хартыына түһүмэхтэригэр ааптар “Туох барыта ийэ айылҕаттан саҕаланар» диэн этиитэ киирбит. Дьэ, манна кини дойдутугар таптала, ийэ айылҕата хайдах курдук күндүтэ көстөр. Хартыыналарга түһэриллибит сирдэргэ төһө да сылдьыбатаргын, ханна эрэ көрбүт, мин дойдубар эмиэ баар ээ диэҥҥин чугастык ылынаҕын. Тоҕо диэтэххэ, бу барыта биһиги тапталлаах Сахабыт сирин кэрэ хатыламмат айылҕата. Түһүмэххэ айылҕаны сэргэ биллиилээх мелодиспыт, норуот ырыаһыта Христофор Максимов баянын тыаһатан ыллыы турара киирбит. Бу хартыына айылҕаны кытта тоҕо киирдэ диэн ыйытык үөскүүр буоллаҕына, Николай Рязанскай бука: “Бу мин киэн туттар, таптыыр, ахтар биир дойдулааҕым», – диэ этэ. Ол кини бэйэтин биир дойдулааҕар истиҥ сыһыана, сүгүрүйэрин бэлиэтэ. Олус үчүгэй хартыына! Христофор Трофимович хартыынаттан бу тахсан барыахтыы ыллаан дьиэрэһитэ турар. Эчи этэрбэһэ, кура… Киһи тутан ылан имэрийиэн курдуктар.
“Тыам сирэ барахсан» диэн түһүмэххэ Николай Рязанскай “Саха култууратын сүмэтэ – тыа сирэ» диэн этиитинэн сөп түбэһэн, тыа дьонун олоҕун-дьаһаҕын, күннээҕи түбүгүн, дьонун-сэргэтин көрдөрөр биллиилээх хартыыналара киирбиттэр. “Көлүөнэ быстыбат ситимэ» түһүмэххэ худуоһунньук “Өбүгэ үөрэҕэ, сиэрэ-туома кэлэр кэнчээри ыччакка хайаан да хаалыахтаах» диэн санаата киирбит. Бу хартыыналары көрөн, киһи элбэххэ үөрэниэн сөп. Кырдьаҕастары ытыктааһын, киһини таптааһын, ытыктааһын, уруккуну умнубат буолуу. “Айылҕа маанылаах оҕолоро» диэн хартыыналар түһүмэхтэригэр худуоһунньук “Хамсыыр харамай барыта киһиттэн уратыта – саҥарбат эрэ” диэн этиитэ бу түһүмэххэ ханнык хартыыналары көрүөхпүтүн сөбүн тута этэр. Ол курдук, сыспай сиэллээхпит, хороҕор муостаахпыт, хара тыа маанылаах кыыллара ойууламмыттар. Худуоһунньук чахчы да кинилэри син биир киһиэхэ тэҥнээн ойуулаабыта тута биллэр. Холобур, 2009 с. ойууламмыт “Ыт оҕото” диэн хартыынаны киһи манньыйбакка эрэ көрбөт. Төһө да хап хара дьүһүннээх буоллар, туос иһиттэн туохха эрэ тиксэн хаалыам дуу диэн санаабыт харахтарынан көрө турарын киһи эрэ таптыах курдук. “Уу чукучук» диэн саҥарбыккын бэйэҥ да билбэккэ хаалаҕын.
“Сырдык хараҥа алтыһыыта» диэн киһини толкуйдатар, биирдэ эрэ көрөн кэбиһэн баран өйдүү охсубат хартыыналар түһүмэхтэригэр, аатыгар да көстөрүн курдук, сырдык-хараҥа охсуһууларын көрдөрөр хартыыналар түмүллүбүттэр. Манна НиколайНиколаевич “Хас биирдии киһи олоҕо эриэ-дэхси буолбат» диэн санаата киирэн, олох көнө хонуу буолбатын, очурдардаах буоларын көрдөрөр. Ол курдук, “Хара сурук», “Түөрэ барбыт олох» , “Аллараа дойдуга», “Сэрии тулаайаҕа» хартыыналар бу орто дойдуга киһи төрөөн баран хайаан да олоҕор хараҥа күүстэри кытта охсуһар түгэннэрдээх ээ диэн санааҕа кэлэҕин.
“Үһүс харах көстүбэт эйгэтэ» диэн түһүмэххэ ааптар “Ис сүрэхтэн тахсар айымньы барыта философиялаах» диэн суруйубут. Бу худуоһунньук ис туругун, кини бу сирдээҕи олохтон атын олоҕу эмиэ өйүгэр айан көрөрүн холустаҕа түһэрбитин көрдөрөр айымньылар быыстапкаларга туран киэҥ сэҥээриини ылбыттара. Ол иһигэр, “Кыыс Амма», “Тутаах киһи», “Баҕа санааны бобуу», “Көтүү”, “Түҥ-таҥ эрдииһиттэр» диэн хартыынаны көрөммүн, киһи санаатын, толкуйун хайдах курдук холустаҕа түһэриэххэ сөбүн көрөн олус сөхтүм. Тыыга икки эрдииһит көхсүлэринэн олорон иккиэн иннилэрин хоту эрдэллэр. Кинилэр күүскэ, туох баардарын барытын түмэн туран эрдэ сатыыллара оҥочо кытыытыгар ыһыллар уу таммахтарыгар көстөр. Бу курдук эрдэн кинилэр ханна да тиийбэттэр, биир сиргэ тураллар. Чахчы оннук. Биир санааны ылымматахха, түҥ-таҥ саҥара, төттөрүнү түөрэ сырыттахха, иннин диэки сыҕарыйбаккын, сайдыбаккын. Манна Наталья Рязанская олус бэркэ табан суруйан киллэрбитэ хартыына ис хоһоонун толору арыйар: “Түҥ-таҥ тохтоло суох эрдиинэн, Төлкөлөөх түөрэххин түҥнэриэн, Тоҕотун бэйэҥ да билбэккинэн, Таҥнастан тайахха тэптэриэҥ”… Дьэ, ити курдук, түһүмэхтэринэн араарыллан уопсайа, 94 хартыына киирэн, ону арыйар түөрт строкалар айыллыбыттар.
Кинигэ-альбомҥа хартыыналары сэргэ худуоһунньук графиканан ойуулара, кинигэлэргэ иллюстрациялара, быыстапкалары туруоруу, ол быыстапкаттан дьон санаата, хаһыакка тахсыбыт ыстатыйалар киирбиттэрин киһи эмиэ умсугуйа көрүөн, ааҕыан сөп. Түмүккэ үс көлүөнэ Рязанскайдар дьөһөгөй оҕотун ойуулаабыттара киирбит. Ол курдук, аҕата Николай Афанасьевич, бэйэтэ уонна уола Николай. Бары туспа буочардар. Ол гынан баран, кинилэри биир холбуур – ол талаан, айылҕаттан бэриллибит талаан, киистэҕэ таптал.
«Николай Рязанскай айылҕаттан айдарыылаах, талааннаах. Кини бэйэтин дьаныардаах үлэтинэн элбэх хартыынаны оҥорбута бу альбом буолан тахсыбыта олус үчүгэй. Бэл диэтэр сорох профессиональнай худуоһунньуктар маннык хартыыналарын альбома суох. Кини үлэлэрэ электроннай учебниктарга киирэ сылдьаллар. Онон өрөспүүбүлүкэбит учууталлара, оҕолоро Николай Николаевич үлэлэрин билэллэр диэххэ наада. Бу альбомҥа кини хартыыналара хоһоонунан ситэриллэн биэрбитэ, кини айымньылара киһини айарга көҕүлүүр күүстээх, киһи кэрэҕэ сыстарыгар көмөлөөх диэн түмүккэ кэлэҕин. Кини хартыыналарын аптаах хартыыналар да диэтэхпинэ, улаханнык сыыспатым буолуо», – диэн национальнай художественнай музей быыстапкалыыр салаатын сэбиэдиссэйэ В.И. Заровняева биир дойдулаахпыт үлэлэрин үрдүктүк сыаналыыр.
ххх
Кинигэ-альбом сүрэхтэнэр үөрүүлээх чааһыгар эҕэрдэ тылларын улуус баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччыта П.И. Емельянова, култуура управлениетын салайааччыта Е.М. Сутакова, улуустааҕы “Айар уус» түмсүү, А.А.Черемных аатынан оҕо искусствотын дьиэтин уруһуй кылааһын учуутала К.Н.Жиркова, Мындаҕаайыттан эдьиийэ, хайыһарга Арассыыйа чемпионката Е.Н.Павлова, Дьокуускайтан суруйааччы Миитэрэй Наумов, биологическай наука доктора Трофим Христофорович уонна РФ доруобуйатын харыстабылын туйгуна Иннокентий Христофорович Максимовтар, национальнай художественнай музей быыстапкалыыр салаатын сэбиэдиссэйэ В.И. Заровняева тириэрдэн, худуоһунньук айар ыллыга өссө кэҥии турарыгар баҕардылар. Түмүктүүр чааска НиколайНиколаевич бары көмөлөспүт дьонугар бэйэтин сэмэй бэлэхтэрин туттаран улаханнык долгутта. Элбэх саҥата суох, үлэлиирин эрэ билэр киһи бу курдук бэйэтин махталын биллэрдэ.
“Альбом тахсыытыгар улаханнык кыттыспатаҕым, көмөлөһөөччүлэрим бааллар. Көрөммүн олус астынным. Эдэр дьоҥҥо кэрэни кэрэхсииллэригэр баҕарыам этэ. Кэрэни кэрэхсиир киһи хаһан да куһаҕаҥҥа умньаммат. Онон, оҕону куруутун кэрэҕэ тарда сылдьыахха наада. Мин онно кыранан да кыттыгастаахпынан киэн туттабын», – диэн кинигэ-альбом ааптара санаатын үллэһиннэ. Кини кэнники кэмҥэ хартыыналарын саҥалыы тыыннаан, хаартыска оҥороллорун сэргээбитин этэр. Аныгы технологиянан ол барыта киэҥ сиринэн тарҕаннаҕа диир. Николай Николаевич бүгүн этиллибит үтүө тыллары истэн: “Ама, бу кэнниттэн хайдах айбат-туппат буолуохпунуй? Өссө күүскэ үлэлиэм», – диэн эппитин сүрэхтэнии кыттыылаахтара үөрэн дохсун ытыс тыаһынан биллэрдилэр.
Суруйуубун альбомҥа киирбит Наталья Рязанская убайыгар анаабыт хоһоонунан түмүктүүбүн. Бу киэн туттар биир дойдулаахпытыгар, Арассыыйа, Саха сирин худуоһунньуктарын айар сойуууһун чилиэнигэр, мас ууһугар Николай Рязанскайгабарыбыт баҕа санаата буоллун.
Наталья БУБЯКИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
