Хаҥалас улууһугар Саха Республикатын бастакы норуот маастара, Күөрдэм нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, мындыр иистэнньэҥ, сэргэх кэпсээнньит, хомоҕой хоһоонньут, үйэлэртэн үйэҕэ бэриллэн, уос номоҕо буолбут саха хоһуун, сатабыллаах дьахтара Александра Николаевна Киприянова баара буоллар бу күннэргэ 100 сааһын бэлиэтиэ этэ.
Ааспыт нэдиэлэҕэ, муус устар 14 күнүгэр Күөрдэмнээҕи ,,Ситим,, култуурнай Киин салайааччыта Иванова Александра Яковлевна уонна ,,Самартай,, музейын специалиһа Захарова Мотрена Егоровна көҕүлээһиннэринэн олус истиҥ тэрээһин буолан ааста. Күөрдэм нэһилиэгин сиригэр-уотугар А.Н. Киприянова оҕолоро, сиэннэрэ ийэлэрин, эбэлэрин туһунан “Уустуура удьуорум утумун салҕааммын» кинигэ суруйан, дьоннорун, биир дойдулаахтарын ортотугар сүрэхтээтилэр. Кинигэ 135 страницалаах, 6 түһүмэхтээх. Бастакы, иккис түһүмэххэ киирбиттэр Александра Николаевна туһунан чугас дьоннорун, аймахтарын ахтыылара. Кинигэ сүрүн чааһыгар кырдьаҕас киһи 1960 сыллаахтан саҕалаан, төрөөбүт түөлбэтин былыргытын, олорон ааспыт ураты айылҕалаах дьоннорун олохторун-дьаһахтарын суруйбута, дууһатын сылаас иэйиитинэн айбыт, чугас аймахтарыгар анаабыт алгыс хоһоонноро киирбиттэр.
Кырдьаҕас киһи олоҕуттан билиһиннэрдэххэ, Александра Николаевна Евдокия Давыдовна, Николай Иванович Александровтар диэн быстар дьадаҥы дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Ийэтэ тоҕуста оҕоломмутуттан, кини соҕотох ордон, дьонугар олус күндү оҕо этэ. Аҕата уус тарбахтаах киһи илиитин талаанын оҕотугар бэрсэн, мындыр өйдөөх кырачаан кыысчааны туохха барытыгар үөрэппитэ. Саҥа хороччу улаатан эрэр кыысчаан куобах үтүлүк, куллука, суорҕан, бэргэһэ уонна да атын күннээҕи кэтиллэр таҥаһы-сабы тигэрэ. Былыр сап көстүбэт буолан, иҥииринэн, көнөппүлэнэн иистэнэр сабын хатан мунньара. Кыысчаан 12 сааһыттан аймахтарын сакааһынан тас таҥаһы тигэн, дьон-сэргэ махталын ылан, ,,бортунуой,, аатын ылбыта. Умсугуйан иистэммитэ кэлин идэҕэ кубулуйбута.
Сэрии иннинэ сүүрбэччэлээх кыыс бэйэтиттэн аҕа саастаах Киприянов Егор Николаевич диэн киһиэхэ кэргэн тахсан, холбоһон, түөрт оҕолоноллор. 1941 сыллаахха Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии саҕаламмытыгар, Күөрдэм сириттэн элбэх дьон ыҥырыллыбыттара, олор истэригэр Киприянов Егор эмиэ баара. Хас да оҕолоох эдэр дьахтар соҕотох санныгар сэрии аччык кэмнэрэ ыар бэчээти хаалларбыттара. Аһыыр ас кэмчийбит, бары-барыта толуон, нуорма кэмнэригэр 24-тээх эдэр киһи икки кырачаан
оҕолорун күн сириттэн сүтэрэр. Өлөр өлүү ыар тыына элбэх ыал олбуорун кэрийбитэ. Тыыннаах ордубут оҕолорун иитэр туһуттан, Александра нэһилиэгин дьонун ис-тас уонна түүлээх таҥастарын тигэн, аска-таҥаска мэнэйдэһэн, сэрии сылларын нэһиилэ тулуйан туораабыттара. Кэргэнэ уоттаах сэрииттэн тыыннаах эргиллэн кэлэр. Сэрии кэнниттэн кыайыы кынаттанан саҥа олоҕу тутуу саҕаланар. Киприяновтар оҕолоругар ханыы 5 оҕолоноллор, барыта 7 оҕону иитэр-үөрэттэрэр түбүгэр түһэллэр. Билигин оҕолоро кэпсииллэринэн, сэрии ыарахан сылларын ийэлэрэ бэйэтин олоҕун кэрчик кэмнэрин кэпсэл-нуомас олох оҥостубата. Сэрии уурайбытын кэннэ, таҥнар таҥас, табаар сыыйа-баайа кэлэр буолбутун кэннэ, дьон сэргэхтик таҥнар-симэнэр буолбуттара. Дьон Александраҕа араас былааччыйалары, юбкалары, көстүүмнэри, соннору, сэкиэттэри тиктэрэллэрэ. 1960 сыллаахтан саха төрүт таҥаһын тигэр буолбута.
Аан бастаан 1967 сыллаахха улуустааҕы, республикатааҕы, бүтүн союзтааҕы көрүү — күрэһэр кыыс оҕо таҥаһын тигэн, дипломант буолбута. Мантан сиэттэрэн нэһилиэгин дьонугар кыра саастаах оҕотуттан саҕалаан, кырдьаҕаһыгар тиийэ сахалыы таҥас, киэргэл тигэн барбыта. Дьон биһирэбилин ылан, өссө саҥаны айыах баҕата киирэн, 1970 сыллаахтан былыргы өбүгэлэрбит тута сылдьыбыт туос иһиттэрин тигэн барбыта. Оҕо сааһыгар элбэхтик туппут-хаппыт, аһаабыт иһиттэрин сыныйан үөрэтэн, хайдах оҥоһулларын баһылаабыта, ол түмүгүнэн 1972 сыллаахха 1 фольклор фестивалыгар лауреат буолбута. 1982-1983 сылларга Москуба куоракка ВДНХ-ҕа “Хоту дойду искусствота”, онтон кыраныысса тас өттүгэр Боливияҕа “ССРС норуоттарын уус-уран искусствота” быыстапкаларга кыттан, махтал суруктары ылбыта. 1984 сыллаахха “Россия туоһа” бүтүн Союзтааҕы Крупская аатынан научнай методическай киин фондатыгар хас даҕаны туос иһитин бэлэхтээбитэ. Сааһыран баран, Александра Николаевна “Талааннаах киһиэхэ талаан уоскуйбат” диэн этэрэ.
Ат киэргэллэрин чаппараактары, лэпсэлэри, араас этэрбэстэр оҕуруоларын быысыбайдаан, араас олбохтору тигэн, нэһилиэгин дьонун саха төрүт култууратын тилиннэрэргэ угуйара. 1998 сыллаахха Александра Николаевнаҕа «Саха республикатын норуотун маастара” үрдүк аатын иҥэрбиттэрэ.
Бу күн норуот маастара үгүс сыллар тухары тикпит сахалыы таҥастарын, эгэлгэ туос иһиттэрин, араас быыстапкаларга кыттан ылбыт наҕараадаларын, мэтээллэрин, былыргы уонна аныгы хаартыскаларын түмэн, “Самартай» музейын наукаҕа үлэһитэ Захарова Мотрена Егоровна сүрдээх үчүгэй быыстапка тэрийдэ.
Александра Николаевна эдэр эрдэҕиттэн араас хаһыаты, сурунаалы истиҥ доҕотторун курдук саныыра, “Кыым” хаһыаты 1937 сылтан тиһигин быспакка, онтон оройуон хаһыатын маҥнайгы бэчээттэниэҕиттэн ааҕара. Сотору-сотору ити хаһыаттарга
ыстатыйалары, хоһооннору ыытан бэчээттэнэрэ. Бэйэтэ суруйбут 50-ча хоһоонноругар үксүн төрөөбүт дойдутун, чугас дьонугар-сэргэтигэр, оҕолоругар тапталын туһунан хоһуйара. Ордук кэнники кэмҥэ айылҕа алдьанарыттан хомойон, дьону айылҕаны харыстыырга ыҥырара. Төрөөбүт дойдутун айылҕатын харыстаан, хаһыакка элбэхтик суруйара. Үөрүүлээх түгэннэригэр сиэннэригэр анаан, хоһоон бөҕөтүн айара. Ахтыы киэһэтигэр элбэх сиэн оҕолоро бэйэлэригэр анаммыт эбэлэрин хоһооннорун аахтылар.
Хаҥалас улууһун бастакы иистэнньэҥ дьахтара, норуот маастара 2008 сыллаахха күн сириттэн барбыта. Төрөппүттэригэр соҕотох хаалбыт Александра кыыс олох утумун салҕаан, Киприяновтар халыҥ аймахтарын сэриэдитэ үүннэрэн, удьуор уустарын ситимнээн, саха төрүт култуурата сайдарыгар өбүгэлэрбит үгэстэрин сүтэрбэккэ-симэлиппэккэ үүнэр көлүөнэҕэ тиийэригэр олорбут олоҕун кинигэ буолан тахсарыгар хомуйан оҥордулар кыргыттара Киприянова Альбина Егоровна уонна Габышева Саргылана Егоровна.
Галина Семенова.
