Прокопий Нестерович Чурапчыга кэлээт киһи хомойор хартыынатын көрбүтэ. Балыыһа, эптиэкэ аналлаах дьиэлэрэ суоҕа, биэлсэр Бартеньев ыарыһахтары ханна түбэһиэх көрөр эбит этэ, оттон бэйэтэ аҕабыыт дьиэтигэр кыбыллан олороро.
“Эмчиттэринэн” ааттанан муҥкук биир дойдулаахтарын саата-суута суох албыннаан аһыыр араас рангалаах ойууттар, удаҕаттар, отоһуттар наһаа элбээбиттэрэ. Барык-сарык кыараҕас балаҕаҥҥа чаҕаан көрүҥнээх ойуун кыыран дарбыйара, чанчарык эмээхситтэр ыарыһах хараҕын тылларынан салаан ньэлээриҥнэтэллэрэ, отоһуттар туттар араас боростуой ньымалара Прокопий Нестерович өйүгэр умнуллубаттык хатанан хаалбыттара. Улуус уонна уобалас тойотторо нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстабылыгар туох да суолтаны биэрбэттэриттэн салла санаабыта.
Үлэтигэр киирээт быраас Прокопий Сокольников биэлсэр Д.И. Бартеньевы уонна улуус тойотторун кытта билсибитэ, сүбэлэспитэ. Онуоха кини эмп суолтатын быһаарбыта, научнай медицина диэн ойууннааһын, удаҕаннааһын буолбатаҕын дакаастыы сатаабыта. Ыарыһахтары көрөргө уонна эмтииргэ хайаан да туспа дьиэ-уот, сэп-сэбиргэл, сөптөөх тэрил уонна усулуобуйа наада буоларын этэн туран, быраас улуус кулубатыттан балыыһаҕа аналлаах туспа дьиэни биэрэрин модьуйбута.
Миэстэтигэр балаһыанньаны кытта билсэн баран, куоракка киирбитэ. Онно бэс ыйын 18 күнүгэр уобаластааҕы эмп иниспиэктэригэр маҥнайгы көрдөһүү суругун түһэрбитэ: төрдүс учааскаҕа үп көрдөөбүтэ уонна араас буппуруостары туруорсубута.
1899 сыл бэс ыйын 14 күнүгэр Боотурускай улуус быраабата “эптиэкэҕэ, балыыһаҕа уонна эмчиттэр олороллоругар анаан 5 сыл устата болдьохтоон улуус быраабатын эргэ дьиэтин уонна урукку мөссүйүөнү биэрэргэ” уураах таһаарбыта. Бу икки дьиэни өрөмүөннүүргэ уонна балыыһаҕа сөптөөх гына уларытан оҥорорго Чурапчы бырааһа уобаластааҕы эмп иниспиэктэриттэн 600 солкуобайы көрдөөбүтэ. Ол өйөммүтэ, үп бэриллибитэ.
Харчыны ылаат Прокопий Нестерович өрөмүөн үлэтин тэрийбитинэн барбыта. Нэһилиэктэртэн маастардары, мас уустарын, оһохчуттары булуталаабыта. Үлэ түргэн тэтиминэн баран испитэ. Аны балыыһа инбэнтээрин оҥорторууга уонна үлэһиттэр хамнастарыгар 500 солкуобай үбү эбии көрдөөбүтэ. Уобалас тойотторо бу да сырыыга утарсаллара олуона курдук буолбута, үп эмиэ кэлбитэ. 1900 сыл олунньу 21 күнүгэр уобалас архитектора уонна В.А. Вонгродзскай Дьокуускайтан тахсан үлэ үчүгэй хаачыстыбалаахтык ыытыллыбытын туһунан аналлаах аахтаны оҥорон губернаторга түһэрбиттэрэ.
Эдэр быраас итинэн уоскуйбатаҕа. Сотору 5 куойкалаах балыыһатыгар ыарыһахтары сытыарбытынан барарга дьулуспута. Онон ыарыһахтар астарын атыылаһарга уобаластан эмиэ үп көрөллөрүгэр туруорсан ити дьыл кулун тутар 23 күнүгэр 750 солкуобайы ылбыта.
Ити кэнниттэн балыыһаҕа үлэһиттэри сүүмэрдээбитэ. Онон 1900 сыл муус устар 1 күнүгэр улууска аан бастакы балыыһа аһыллыбыта.
Бастакы балыыһа эргэ дьиэлэрэ 1910-1912 сылларга Прокопий Нестерович саҥа типовой балыыһа дьиэтин туттарыар диэри туһалаабыттара. Сахаттан бастакы быраас умсугуйан туран үөрэммит таптыыр идэтинэн ити курдук хара маҥнайгыттан эрчимнээхтик үлэлээн барбыта. Үөлээннээхтэрэ ахталларынан, доктор Прокопий Нестерович Сокольников сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри ыарыһахтары приемнуура, улуус тойотторун кытта араас кэпсэтиилэри ыытара, түүннэри-күнүстэри тиэтэллээх ыҥырыыларга ыарыһахтарга барара, араас ыраах командировкаларга сылдьара. Быһата, кини күннээҕи үлэтэ ханнык да үлэ күнүн нуорматыгар баппат этэ, сорох түгэннэргэ утуйбакка да кэриэтэ үлэлиир курдуга.
Итинник саҕаламмыта Чурапчы улууһугар балыыһа үлэтин бастакы омоонноро.
Оттон бүгүн о.э алтынньы 9 күнүгэр, үбүлүөйүнэй дьоро тэрээһин киин Таас балыыһа тэлгэһитигэр оҥоһуллубут искибиэргэ стелла арыллыытыттан саҕаланна. Быйылгы өрөгөйдөөх тэрээһиҥҥэ балыыһа бары үлэһиттэрэ турунаннар, хас эмэ сыл инниттэн самодеятельнай кэнсиэртэри тэрийэн, ас-үөл атыылаан итиэннэ бэйэлэрин үлэлэрин хамнастарыттан кыттыһаннар, атын да тэрилтэлэртэн успуонсардатан 2 мөлүйүөнтэн тахса сууммалаах стелла үөрүүлээх арыллыыта буолла.
Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ “Чурапчы улууһа” МО баһылыга Степан Саргыдаев бэйэтин махтал тылларын, үйэтитиигэ күүскэ үлэлэһэ сылдьар Елизавета Попова аатынан клинико-диагностическай лаборатория сэбиэдиссэйигэр Любовь Григорьеваҕа итиэннэ ПАО “Сбербанк” салататыгар дириҥ махталын биллэрдэ. Чахчыта даҕаны баар, Любовь Михайловна өр кэмҥэ сыралаһан балыыһа уопсай үлэтигэр-хамнаһыгар төһүү күүс буолбут үтүөкэннээх дьон хас биирдиилэрин үйэтитэн, хаартыскалаан, ааттарын ааттаан туран түмэн оҥорбута хайҕаллаах дьыала. Манна өйдөөн-дьүүллээн көрдөххө: балыыһаттан Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтара, Хоту көһөрүллүү кыттыылаахтара, бочуоттаах, үтүөкэн быраастар сырдык ааттара, бочуоттаах донордар, улууспут, өрөспүүбүлүкэбит киэн туттар быраастара ону ааһан анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын ааттара бука бары тиһиллэн киирбиттэр.
“Төһө кыалларынан оҥоро сатаатыбыт, ол эрэн бу ортотугар өссө биир истиэндэбит үбэ-аһа кыаллыбакка сатаан киирбэккэ хаалла, уопсай былааҥҥа барыта баар, матырыйаала бэлэм. Манна сорох дьоннор киирбэтэхтэр диир кыаллыбат, тоҕо диир эбит буоллахха биир киһи кэннигэр кинини кытары үлэлээбит кэллиэгэлэрэ бары ааттаналлар, холобура бу мин аатым ааттанар эбит да буоллаҕына мин кэннибэр сыалай лабораториям үлэһиттэрэ бука бары тураллар. Ол оннук өйдүөхтээхпит, инникитин оҥоһуллубакка хаалбыт истиэндэбит турарыгар улаханнык эрэнэбит”, — диэн Любовь Михайловна эттэ.
Мустубут дьоннор бу күнү уруйдааннар, Прокопий Сокольников үрдүк аатын кэриэстээн тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уурдулар.
Итинтэн салгыы мустубут ыалдьыттар, Таас балыыһа бастакы этээһигэр тоҕуоруһа муһуннулар. Манна улуус киин балыыһатын балаҕан ыйын 26 күнүнээҕи 308 нүөмэрдээх бирикээһигэр олоҕуран, лучевой диагностика отделениетыгар, доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр рентгенолог бырааһынан 30-тан тахса сыл эҥкилэ суох үтүө суобастаахтык үлэлээбит, СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна Марков Егор Александрович сырдык аатын иҥэрэр бэлиэни арыйыы сиэрэ-туома ыытылынна.
Бэлиэ түгэҥҥэ “Чурапчы улууһа” МО баһылыгын тутуу боппуруостарыгар солбуйааччы Афанасий Дьячковскай, улуус кылаабынай бырааһа Николай Сивцев, СӨ үтүөлээх бырааһа Александр Коркин, лаборатория сэбиэдиссэйэ Любовь Григорьева, Егор Александрович төрөппүт кыыһа, терапевт быраас Валентина Маркова, Егор Александрович бииргэ төрөөбүт улахан балтыта Татьяна Горохова эҕэрдэ тыллары эттилэр, истиҥ-иһирэх ахтыылары оҥордулар. Кыыһа Валентина Егоровна, аҕатын аатын үйэтиппит балыыһа кэлэктиибигэр дириҥ махталын эттэ итиэннэ дьиэ кэргэнин аатыттан сэмэй бэлэҕин туттарда.
Үрүҥ халааттаах аанньаллар сырдык ааттарын үйэтитии манан түмүктэммэтэ, улуус балыыһатыгар утумнаахтык үлэлии оҕо отделениетыгар өссө биир умнуллубат түгэн буолан ааста.
Ол курдук, доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр оҕо бырааһынан өр сылларга бэриниилээхтик үлэлээбит, СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, Ийэ-быраас диэн ытыктанар эмчит Тарасова Прасковья Павловна аатын иҥэрэн анал бэлиэни арыйдылар. Манна отделение сэбиэдиссэйэ Александра Коркина, Прасковья Павловна бииргэ төрөөбүт балтыта Матрена Тарасова кылгас бэлиэтээһиннэри оҥордулар.
“Бииргэ төрөөбүттэр төрдүөбүт. Аҕабыт Хоту көһөрүүгэ кыттан, Булуҥ оройуонун Быков Мыһыгыр сылдьыбыта. Оттон сэрии кэнниттэн икки огдооболор холбоһоннор билигин кинилэр сыдьааннара ууһаан-тэнийэн олоробут. Биһиги дьоммут кураан, сут дьылларга үөскээбит буоланнар сэрии сылларын туох баар ыарахаттарын, эрэйин-муҥун көрсөннөр үлэҕэ хайдах сыһыаннаһары уонна ирдэбиллээх буоларга биһиги төрөппүт аҕабытыттан, ийэбититтэн иитиллэн тахсыбыппыт. Паша Хабаровскайга үөрэнэн манна 1975 сыллаахха ананан кэлиэҕиттэн женскай консультацияҕа, төрүүр дьиэҕэ отделение бырааһынан итиэннэ кылаабынай педиатрынан үлэлээбитэ. Үрдүк билиилээх, үлэтигэр улахан эппиэтинэстээх бырааска ыарыһах оҕолоох төрөппүттэр махталлара муҥура суох этэ, кэлин биһиэхэ даҕаны ити курдук кэпсииллэр. Мин кинини хайдах үлэлиирин, туохха болҕомто уурарын мэлдьи алтыспыт, бииргэ улааппыт буоламмын олус үчүгэйдик билэрбин. Кини оҕо төрөөтө даҕаны үчүгэйдик ааһатыыны, эрэсиими тоһоҕолоон бэлиэтиирэ. Ийэлэргэ олус улахан ирдэбиллээх буолара. Элбэхтэн биир холобуру аҕыннахпына, биирдэ күһүҥҥү ардахтаах түүн 00 чаас саҕана “оҕо улаханнык ыарыйда” диэн вызов киирбитигэр, эдьиийим түргэн үлүгэрдик таҥаһын үрдүгэр түстэ даҕаны, хараҥаны хараҥа диэбэккэ, Чурапчы бадараанын силлиргэччи кэһэн ол ыалларыгар тиийбиппитин өйдүүбүн. Билигин баара буоллар икки оҕо ийэтэ, алта сиэн эбэтэ буолуох этэ. Ону оттон олус эрдэ бу дойдуттан барбыта. Прасковья Павловна үлэтин үрдүктүк сыаналаан оҕо отделениетыгар кини аатын иҥэрэллэрин туһунан истэммит харахпыт ууланыар диэри улаханнык долгуйбуппут”, — диэн Матрена Павловна кылгастык аҕынна.
Мантан салгыы балыыһа тэриллибитэ 125 уонна Прокопий Сокольников төрөөбүтэ 160 сыллаах бэлиэ дааталарын Иван Винокуров аатынан оройуоннааҕы “Айылгы” НАДь-гэр эбиэттэн киэһэ 15 чаастан бэлиэтиэхтэрэ.
Ааптар: Сэмэн Жендринскэй
