Сыстыганнаах ыарыылары аахпатахха, дьон өлүүтүн баһыйар төрүөтүнэн сүрэх ыарыылара буолаллар. Аан дойду үрдүнэн сыллата 17 мөл киһи сүрэх ыарыытыттан өлөрө биллэр. Үрдүк хаан баттааһына, холестерин, глюкоза таһымнара, табахтааһын, оҕуруот аһын, фруктаны кэмчитик сиэһин, уойуу, аҕыйахтык хамсаныы сүрэх-тымыр ыарыыларыгар, инсультка тиэрдэллэр. Сүрэх аан дойдутааҕы Федерацията киһини чөл олоххо оҕо эрдэҕиттэн үөрэтэр ордугун, табаҕы бырахтахха, сөпкө аһаан, хамсанан сырыттахха эрдэ өлүүнү 80 бырыһыан кыччатыахха сөбүн санатар.
Балаҕан ыйын 29 диэн Григориан халандаарыгар сыл 272-с күнэ (ордук хонуктаах сылга 273-c күнэ). Сыл бүтүө 93 күн баар.
Түбэлтэлэр:
- 1793 — Англия спорт сурунаалыгар теннис туһунан аан бастаан суруйбуттар.
- 1885 — Англияҕа аан дойду бастакы электрическэй трамвайа үлэтин саҕалаабыт. Бу иннинэ трамвайдар атынан соһуллар этилэр.
- 1897 — Буэнос-Айрес тыйаатырыгар бастакытын танго үҥкүү толоруллубут. Танго «көмүс үйэтэ» 1930-1950 сылларга буолбута.
- 1907 — Үөрүүлээх быһыыга-майгыга Санкт-Петербурга бастакы трамвай суола аһыллыбыт.
- 1916 — «Standard Oil» хампаанньа төрүттээччитэ Джон Рокфеллер аан дойдуга бастакы миллиардер буолбут. 2019 сылга миллиардер ахсаана 2153-гэ тиийбит. Билиҥҥи туругунан 8 саамай баай киһи аан дойду баайын аҥаарын бас билэр.
- 1943 — Горнай улууһун Бэс Күөлүн таҥаратын дьиэтин аҕабыытын уонна учуутал үөрэхтээх саха дьахтарын бэһис уоллара Владимир Лонгинов Днепры туоруур кыргыһыыга бүлүмүөтүнэн өстөөх алта уонтан тахса саллаатын уонна эпиһиэрин суох гыммыт (бу иннигэр 15 чыыһылаҕа буолбут кыргыһыыга аҕыс уонтан тахса өстөөҕү сууһарбыт). Дьоруой бу кэнниттэн буолбут кыргыһыыга өлбүтэ, уопсай ииҥҥэ көмүллүбүтэ, онон сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕыллыбыта, мантан сылтаан киниэхэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун ытык аата иҥэриллибитин туһунан дьонугар уонна Саха сиригэр хойут 1965 сыллаахха эрэ биллибитэ (партийнай архыып үлэhитэ П. В. Гоголев наҕараадаламмыт лииһин архыыптан булан ылбыта).
- 1984 — БАМ арҕааҥҥы уонна илиҥҥи биригээдэлэрэ Куанда бөһүөлэгэр көрсүспүттэр, бүтэһик «көмүс» тиһилик түһэриллибит. Инньэ гынан 12 сыллаах тутуу түмүгэр БАМ икки учаастага холбоһон биир кэлим тимир суол буолбут.
- 2007 — Саха омугун II кэҥгириэһэ түмүктэммит. 444 дэлэгээт кыттыбыт.
Төрөөбүттэр:
- 1869 — Густав Ми — ньиэмэс физигэ.
- 1881 — Лудвиг фон Мизес — Австрия экэнэмииhэ уонна бөлүһүөгэ, аныгы либертарианизм хамсааhынын биир тутаах саҕалааччыта, «Австрия оскуолатын» төрүттээччитэ.
- 1901 — Энрико Ферми — бастакы атомнай реакторга үлэлээбит уонна квантовай физикаҕа улахан сайдыыны оҥорбут Италия физигэ. Нобель бириэмийэтин лауреата.
- 1943 — Лех Валенса — Польша бэлиитикэҕэ диэйэтэлэ, киһи быраабын көмүскээччи, тутулуга суох «Солидарность» идэлээх сойуус урукку салайааччыта, идэтинэн электрик.
- 1962 — Иннокентий Новгородов — саха учуонайа, филология билимин дуоктара. Эбэҥки тылыгар сахаттан киирбит тыллар тустарынан монография ааптара.
Өлбүттэр:
- 1960 — Тыко Вылка (нууччалыы аата — Илья Константинович Вылка) — дьураак (ненец) худуоһунньуга, кэпсээнньитэ, литератууратын төрүттээччитэ, салайааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл.
- 1981 — Георгий Васильев (27.12.1908 төр.) — литературовед, кириитик, тылбаасчыт, филология билимин хандьыдаата, ССРС Суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ. 1938 сыллаахха Москубатааҕы устуоруйа, бөлүһүөпүйэ уонна литэрэтиирэ институтун бүтэрбитэ. 1928 сылтан литэрэтиирэҕэ үлэлээн барбыта. М. Горькай «Песня о Буревестнике», М. Лермонтов «Демон», А. Грибоедов «Горе от ума», А. Пушкин «Памятник», Н. Гоголев «Ревизор», В. Шекспир «Отелло», В. Маяковскай «Хорошо» айымньыларын, Межелайтис хоһооннорун, «Слово о полку Игореве», эбээн поэта Н. Тарабукин «Күнү таптыыбын», о.д.а. айымньылары сахалыы тылбаастаабыта.
- 2013 — Пётр Решетников — биллиилээх ийэ тыллаах олоҥхоһут. Таатта, Эдьигээн улуустарын Ытык киһитэ, ЮНЕСКО стипендиата, тыыл, педагогическай үлэ бэтэрээнэ.
This post was published on 29.09.2020 09:01 09:01