Муус устар ый бүтэһигэр ИДьМ миниистирин солбуйааччы Владимир Климов Ил Түмэн мунньаҕар отчуоттууругар өрөспүүбүлүкэҕэ буруйу оҥоруу сыыппараларын холобур аҕалбыта.
Кини дааннайдарынан, арыгы иһэн баран, буруйу оҥоруу ахсаана 27,7%-нан элбээбит. 2016 сыллаахха 3777 эбит буоллаҕына, 2016 сылга 4825 буолбут. Ордук Үөһээ Бүлүү, Чурапчы, Таатта, Бүлүү улуустарыгар элбээбит.
Маны истэн баран, сорох хаһыаттар “өрөспүүбүлүкэ арыгыны утары охсуһар бэлиитикэтэ туох да туһата, көдьүүһэ суох эбит” диэн айдааны тардыбыттара. Бу төһө оруннааҕый?
2017 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, 862 сиргэ арыгыны атыылыыр уонна 393 лицензиялаах 372 юридическэй сирэй баар. Былырыын 20%-нан элбэх этилэр. Кинилэртэн ЕГАИС ситимигэр 99,18 %-нара холбоммут. 34 896 161 солкуобай өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр госпошлина быһыытынан киирбит.
2015 сыл 9 ыйын кытта тэҥнээтэххэ, арыгы бородууксуйатын атыыта 5,2%-нан кыччаабыт. Кыраадыстаах арыгыны атыылааһын аҕыйаабыт эрээри, пиибэ атыыта элбээбит эбит.
“Статистикаҕа барыта ырылыччы көстөр”
Арыгы атыытын, лицензиялааһыны хонтуруоллуур управление салайааччыта Матвей Лыткин балаһыанньаны бу курдук быһаарда:
—Арыгы атыыта бобуллубут нэһилиэктэригэр кистээн, уораан атыылааһын элбээтэ, онтон сиэттэрэн буруйу оҥоруу эмиэ улаатта диэн этээччилэр бааллар. Арыгыны утары охсуһар бэлиитикэ туһата, көдьүүһэ биир-икки сыл иһинэн биллэ охсуо суоҕа. Онон үллүбүт сыыппараларынан бүтүннүү сыана быһар табыгаһа суох. Арыгыга ылларбыт дьон – наркоман кэриэтэ, биир күн иһинэн быраҕар кыахтара суох.
Арыгыны утары охсуһар бэлиитикэ ыччакка, үүнэр көлүөнэҕэ туһуланар. Кинилэр арыгылааһыны нуорма курдук ылымматтарыгар, пиибэттэн саҕалаан, арыгы иһэргэ үөрэммэттэригэр үлэ туһуланар.
Управление үлэһиттэрэ кэтээн көрөллөрүнэн, арыгыттан биир-икки сыллааҕыта буолбакка, 20-30 сыллааҕыта аккаастаммыт нэһилиэктэргэ хартыына ырылхайдык көстөр. Холобур, Таатта улууһун Хара Алдан нэһилиэгэр арыгыттан аккаастаммыттара отучча сыл буолла. Онно арыгыттан сылтаан буруйу оҥоруу суох. Уус Алдан улууһун Тумул сэлиэнньэтигэр “сухуой сокуон” киирбитэ биэс сыл буолла. Төрөөһүн эбиллибитэ, өлүү аҕыйаабыта, киһи үйэтэ уһаабыта, үлэлээбэккэ олоруу икки төгүл кыччаабыта көстөр.
Статистиканы ылан көрөр буоллахха, арыгыны утары охсуһар бэлиитикэ көмөтүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ ыарахан буруйу оҥоруу аҕыйаабыт. Маннык буруйу арыгы иһэн баран оҥороллор. 2010 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ арыгыны утары охсуһууну саҥардыы саҕалаабыт кэмигэр киһини соруйан эчэтии 665 түбэлтэтэ бэлиэтэммит эбит буоллаҕына, 2016 сылга ити сыыппара 372 буруйу оҥорууга тэҥнэһэр. Ол эбэтэр икки төгүл кэриҥэ кыччаабыт.
Өлөрүүнү уонна өлөрүүгэ холонууну ылан көрөр буоллахха, 2010 сыллаахха 182, былырыын 143 буруйу оҥоруу тахсыбыт.
«Халааһын” уонна “ороспуойдааһын” ыстатыйаларынан 2010 сыллаахха 1278 уонна 164 буруйу оҥоруу тахсыбыт буллаҕына, 2016 сылга 371 уонна 49 түбэлтэҕэ тэҥнэстэ. Ол эбэтэр 70%-нан кыччаабыт.
Арыгы атыытын хааччахтааһын нэһилиэнньэ доруобуйатын туругар эмиэ дьайар. 2010 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр өлүү 1000 киһиэхэ 9,8 этэ, 2016 сылга 1000 киһиэхэ 8,4 өлүү таҕыста. Дьон сүрэх-тымыр ыарыыларыттан өлүүлэрэ 21,7%, тас биричиинэлэртэн 30,5%, өлөрүүттэн 41,3%, бэйэҕэ тиийинииттэн 26,4% аҕыйаата.
Алкоголизмынан уонна алкогольнай психоһунан аан бастаан ыалдьыы түбэлтэтэ алта сыл иһигэр 37,8% аҕыйаата. Оттон учуокка турар дьон ахсаана 24,8% кыччаата.
Бу ыытыллар бэлиитикэ дьиҥнээх көдьүүһүн дакаастыыр сыыппаралар буолбатах дуо? Саҕалааһыны саба баттаабакка, үлэлээбиппит курдук үлэлии олордохпутуна, биэс, уон сылынан көдьүүһэ өссө көстүөҕэ. Чөл олоҕу тарҕатыыга, арыгы атыытын утары охсуһууга ыытар үлэбитин салгыыбыт. Оччоҕо буруйу оҥоруу да, атын социальнай кыһалҕалар да аҕыйыахтара диэн эрэллээхпин.
Оттон Ил Түмэн дьокутаата Алексей Еремеев маннык санаалаах:
—РФ Холуобунай кодексын 264.1 ыстатыйатынан, статистикаҕа арыгы иһэн баран, уруулга олоруу сыыппараларын эбэн киллэрэр буолбуттара. Онтон сылтаан уопсай сыыппаралар элбээн тахсаллар. 2016 сылга ити ыстатыйанан 1187 киһи түбэспитэ. Ол эбэтэр, уопсай 4825 түбэлтэттэн 1187-ни көҕүрэттэххэ, 3638 буолар. 2015 сылга арыгы иһэн баран буруйу оҥоруу 3777 тэҥнэһэр этэ.
“Туочукалары” уодьуганныахха
Манна биири бэлиэтиэҕи баҕарыллар. Арыгы – бу харах уута, ыһыллыбыт дьиэ кэргэн, дьоло суох оҕо саас, киһи алдьаммыт дьылҕата… Аҥардас арыгыны утары охсуһуу баран, кэнники кэмҥэ маассабайдык иһии аҕыйаабытын бары да көрө-истэ сылдьабыт. Уопсастыбаннай сирдэргэ, бырааһынньыктарга итирбит-кутурбут киһи көстүбэтин кэриэтэ буолла. Саамай сүрүнэ, улаатан эрэр оҕолорго, ыччакка “арыгы – үчүгэй буолбатах” диэн өйдөбүл үөскүөн наада. Уопсастыба өйүгэр-санаатыгар дьайан эрэр.
Онон саҥа саҕаланан, далааһыннанан эрэр үлэни биир тылынан барытын туора сотон кэбиһэр сатаммат. Арай, ыытыллар үлэҕэ итэҕэс-быһаҕас баар буоллаҕына, ону туоратарга бары күүһү түмүөххэ наада.
Арыгыны утары охсуһар бэлиитикэҕэ биир кэбирэх сирдээх. Били, “чыркымай туоҕуттан эрэ иҥнибит” диэбиккэ дылы…
Арыгы атыытын, лицензиялааһыны хонтуруоллуур управление сүрүннээн лицензиялаах маҕаһыыннары эрэ кытта үлэлиир. Оттон кыракый маҕаһыыннар, ону тэҥэ Интэриниэт “туочукалара” туох да лицензията суох, түүннэри-күнүстэри атыылыыр кыахтаахтар. Кинилэри хонтуруоллааһын боломуочуйатын полицияҕа биэрбиттэрэ. Үҥсүү киирдэҕинэ, полиция кэлэн, баар арыгыларын былдьыыр, ыстарааптыыр.
Ыстараап суумата:
лицензията суох атыылааһын иһин, предпринимателгэ — 10 000-15 000 солк.
юридическэй сирэйи (ООО) – суут 300 000 солк. тиийэ ыстарааптыан сөп.Түүн атыылаабытын иһин, атыыһыкка – 1500-4000 солк.
Дуоһунастаах дьоҥҥо — 20 000-40 000 солк.
Юридическэй сирэйдэргэ — 200 000-400 000 солк.
Ити “харах уутунан” эргинэр атыыһыттар, “алкобароннар” дохуоттарын кытта тэҥнээтэххэ, байҕалга баҕа силин кэриэтэ. Биир түүҥҥэ итинтэн хас да төгүл элбэх харчыны баһан ылыахтарын сөп. Онон сарсыныгар туох да буолбатаҕыныы, эмиэ атыылаабытынан бараллар.
Итиннэ кинилэри хонтуруоллуур, “мах” бэрдэриэхтэригэр диэри үрдүк ыстараабы олохтуур, о.д.а. миэрэлэрдээх сокуон суоҕа атахтыыр. Арыгыны утары охсуһабыт-охсуһабыт да, “бутлегердарга” суолу арыйар усулуобуйа олохтонор курдук. Холобур, маҕаһыыннарыгар икки остуол оҕотун туруоран баран, аатын “кафе” диэхтэрэ. Оччоҕо кафе түүннэри атыылыыра көҥүл.
Оттон “туочукалар” контрафактнай, ону ааһан, дьон доруобуйатыгар охсуулаах арыгынан эргинэллэр.
Онон ыытыллар бэлиитикэҕэ “туочукалары”, “бутлегердары” уодьуганнааһыҥҥа болҕомтону ууран, сокуону уларыттахха эрэ, үлэ көдьүүстээх буолуо этэ.
Эксперт санаата “Алкоголик ахсаана аҕыйаата”
Петр Тумусов, өрөспүүбүлүкэтээҕи наркодиспансер кылаабынай бырааһа:
—2012 сыллаахха 100 тыһ. нэһилиэнньэҕэ 235 киһи алкоголизмынан ыалдьар этэ. 2015 сылга ити сыыппара 164 киһиэхэ тэҥнэстэ. 100 тыһ. нэһилиэнньэҕэ урут 39 киһи арыгылааһын психоһунан ыалдьар буоллаҕына, кэнники 29 буолла. Медицинаҕа алкоголизмынан ыалдьыыны аҕыйатыы – сэдэх көстүү. Ити арыгыны утары охсуһар миэрэлэр түмүллүбүт дьайыылара. Урут биһиги хроническай алкоголизмынан ыалдьар элбэх эдэр дьону эмтиир этибит. Оннооҕор 14 саастарын ситэ илик оҕолор бааллара. Билигин эмтэнээччилэр орто саастара – 35-45. Онон оҕо арыгылыыра сүтэн эрэр көстүү. Арыгыны утары охсуһар бэлиитикэ түмүктэрэ өссө кэлин, аһыы утахха убамматах көлүөнэ улаатарын саҕана, көстүөҕэ дии саныыбын.
Нюргуяна Матвеева, психиатр-нарколог, медицинскэй наука кандидата:
—Арыгыны утары охсуһар бэлиитикэ саамай улахан ситиһиитинэн алкоголизмынан уонна алкогольнай психоһунан ыалдьыы аҕыйаабыта буолар дии саныыбын. Аан бастаан итинник ыалдьар дьон ахсаана аҕыйаата.
Урут арыгы көҥүллүк атыыланар эрдэҕинэ, өлүү да, ыалдьыы да ахсаана үрдүк этэ. Онон хааччахтыыр миэрэлэр көдьүүстээхтэр диэн этэбин. Итинник миэрэлэринэн арыгыһыттары эрэ буолбакка, сүрүннээн арыгыга саҥа убанар ыччаты, үүнэр көлүөнэни харыстыыбыт.
[vc_row][vc_column][vc_message message_box_style=»3d» message_box_color=»grey»]
Сыыппара
37,8% — алкоголизмынан уонна алкогольнай психоһунан аан бастаан ыалдьыы аҕыйаата.
24,8% — учуокка турар дьон ахсаана кыччаата.
[/vc_message][/vc_column][/vc_row]
