Бокуруоптан ыла былыргы сахалар кыһыҥҥы олоххо-дьаһахха көһөн төһө астаахтарын, хаһаастаахтарын көрүнэллэрэ. “Алынньыга астаах, бэһинньигэ бэстээх, олунньуга оттоох”, – диэн дьылы туоруурга сыһыаннаах өс хоһооно баар.
Күөллэр мууһунан бүрүлүннэхтэринэ — муҥха кэмэ саҕаланар. Ити эмиэ ыаллар хаһаайыстыбаларыгар улахан суолталаах кэминэн ааҕыллар. Хайа, табылыннаҕына, эбэлэрэ дук гыннаҕына – дьылга тулуктаһар аһылыктарын баһан ылыахтара турдаҕа. Онтон суол туруута от-мас уонна муус тиэйиитэ саҕаланар.
Билигин Аан дойду үрдүнэн баараҕай ириэһин буола турарын бэйэбит илэ харахпытынан көрө-истэ сылдьабыт. Ол курдук урут Хотугу муустаах акыйаанынан муора хараабыллара ледокол көмөтүнэн сылдьар буоллахтарына, билигин мууһу бэйэлэрэ алдьатан сылдьаллар. Лаптевтар муоралара сылын аайы хойутаан тоҥор буолла. Илин эҥэр, киин хоту улуустарынан сирбит-уоппут ирэн сир алдьаныыта сылын аайы улаатан иһэр. Бу барыта Аан дойду үрдүнэн баараҕай ириэһин +4С кыраадыс сылыйбытын туоһута буолар, ол иһин кэлиҥҥи сылларга күһүммүт уһаан алтынньы сэтинньи ыйдарбыт сылыйан иһэр.
Алтынньы ый билгэтэ
Ый устата 17 – 20 мм халыҥнаар сөҥүү түһэр. Температура – 5С—15С кыраадыс тымныйыаҕа. Сороҕор хаара суох дьогдьоот күһүн буолара. Хаар алтынньы ортотугар түстэҕинэ — ууллубат. Куобах маҥхайар.
Алтынньы 1 күнэ – туруйа соҕуруу көттөҕүнэ, алтынньы 14-гэр диэри тымныы түһэр, оттон ити күн көппөтөҕүнэ, сэтинньи 2-гэр диэри тымныы түһүө суоҕа.
Алтынньы 7 күнэ – күн ат хаамыытынан кылгыыр.
Алтынньы 8 күнэ – хаар түстэҕинэ, сэтинньи 21-гэр өрүһү таһаҕастаах атынан туорууллар. Хаппыыста тууһууллар.
Алтынньы 14 күнэ – Бокуруоп таҥара – кыһыҥҥы дьыл саҕаланыыта. Бу күнү өбүгэлэрбит дьыл кэлиитэ диэн билинэн туран, Дьыл оҕуһа муустаах байҕалтан тахсыытын кытта ситимнииллэр.
Алтынньы 17 күнэ – кыһын саҕаланар, истээх танаһы кэтэр күн (Өрөппүөй)
Алтынньы 18 күнэ – муус аннынан муҥхалааһын саҕаланар. Күөл тааҥныыр, сүөһүнү кыһыҥҥылыы аһатыы саҕаланар.
Алтынньы 23 күнэ – ый муоһа түүн ортото уһуктаммыт буоллаҕына, хаардаах тыал түһэр. Тоҥоруу саҕаланар.
Алтынньы ыйы анаарыы
Быйылгы алтынньы ый урукку сыллардааҕар балай эмэ сылаас буолууһу. Сыл аайы күһүҥҥү ыйдарбыт сылыйан иһэллэрэ уонча сыл буолла. Бу сүрүн уларыйыыта, Хотугу муустаах муорабыт сылыйыытын кытта ыкса ситимнээх, Лаптевтар муоралара хойутаан тоҥор буолла ол иһин алтынньы, сэтинньи ыйдарбыт сылыйан иһэллэр. Быйыл хаарбыт балай эмэ эрдэлээтэ, урут баччаларга хаар түһэр да буоллаҕына кылгастык түһэ-түһэ уулларан иһэрэ. Быйылгы хаарбыт эмиэ сайынын батыһан наһаа омуннаахтык түһэр буолла, аҕыйах чаас иһигэр сыарҕа хаара түһэн соһутар. Аны сирбит, күөлбүт олох ириэнэх сыталлар, тыабыт көтөҕөтүн ситэ түһэрбэтэ онон алтынньы ый саҥатыгар илин эҥэргэ, киин, соҕуруу уонна Бүлүү улуустарыгар алтынньы ый бастакы дэкээдэтигэр ардыа, хаардыа, күүстээх тыаллар түһэннэр тыатын көтөҕөтүн түһэрэн баран сирин тоҥоруоҕа.
Алтынньы ый 12-13 күннэригэр кыстык хаар түһүөҕэ. Алтынньы ыйга үгүс улуустарга ый бүтүөр дылы -10С ордук тымныйбакка идэһэ өлүүтэ сэтинньи ый ортотугар диэри көһүөҕэ.
Алтынньы 14 күнэ – Бокуруоп таҥара – кыһыҥҥы дьыл саҕаланыыта. Бу күнү өбүгэлэрбит дьыл кэлиитэ диэн билинэн туран, Дьыл оҕуһа муустаах байҕалтан тахсыытын кытта ситимнииллэр. Бокуруоп күн өбүгэлэрбит үгэстэрин тутуһан, сахалыы арыылаах алаадьынан кыстыкка киирбиппитин бэлиэтиири умнумуох туустаахпыт. Кыһыҥҥы Ньукуолуҥҥа (ахсынньы 19 күнүгэр) диэри күммүт кылгаатар-кылгаан иһиэ турдаҕа. Өбүгэлэрбит дэлэҕэ: “Алтынньыттан күн ат сиэлиитинэн куотар”, – диэхтэрэ дуо? Бу күн хаардаатаҕына, сэтинньи ый 21 күнүгэр диэри кыһын кэлиитин 40 хонук күүтэллэр. Хотуттан тыалырдаҕына – тымныы кыһын, арҕааттан тыалырдаҕына – сылаас кыһын буолар. Онтон Бокуруоп күн сылаас күн-дьыл турдаҕына тымныы түһэрэ хойутуур, тымныйдаҕына – тымныы эрдэлиир.
ИЛИН ЭҤЭР УЛУУСТАРГА
Алтынньы ыйы үгүс улуустарга былырыыҥҥыны кытары тэҥнээтэххэ, бастакы иккис дэкээдэлэргэ балай эмэ хаардаах буолууһу, түүнүн да күнүһүн да улахан тымныйыы суох курдук. Онон алтынньы сылаас буолан идэһэ өлүүтэ хойутуоҕа.
Бу ый I дэкээдэтэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ сылаас курдук. Күнүһүн +2С кыраадыс сылаас, түүнүн -7С тымныы. II дэкээдэҕэ күнүһүн -5С, түүнүн -9С кыраадыс тымныы.
III дэкээдэҕэ күнүһн -9С кыраадыс сылаас, түүнүн -14С кыраадыс буолуоҕа.
КИИН УЛУУСТАРГА
Ыйбыт бастакы, иккис дэкээдэлэригэр киин үгүс улуустарга хаардаах уонна ардахтаах буолуоҕа.
Бу ый I дэкээдэтэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ лаппа сылаас, күнүһүн +2С кыраадыс сылаас, түүнүн тымныы -6С буолуоҕа. Ый II дэкээдэтигэр күнүһүн -3С, түүнүн -7С кыраадыс тымныы.
III дэкээдэ хаара кэмчи соҕус буолуоҕа, көннөрү тымныйыаҕа. Күнүһүн -7С, түүн -12С кыраадыс тымныы.
БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАРЫГАР
Бүлүү эҥэр атын улуустары кытары холоотоххо, алтынньы ый улахан сөҥүүлээх буолууһу, бастакы иккис дэкээдэлэргэ балай эмэ хаар түһүөҕэ, алтынньы ый улахан тымныыта суох буолууһу. Бу ый I дэкээдэтигэр күнүһүн -4С, түүнүн -5С тымныы. II дэкэээдэтигэр балай даҕаны сөҥүүлээх буолууһу, халлаан улаханнык тымныйбакка идэһэ өлүүтүгэр уустуктар үөскүөхтэрэ, улахан тымныы суох. Күнүһүн -7С, түүнүн -8С кыраадыс тымныйыаҕа. III дэкээдэҕэ ый бүтүүтэ, хаардыаҕа. Күнүһүн -7С, түүнүн -12С кыраадыс тымныйыаҕа.
ӨЛҮӨХҮМЭҔЭ, АЛДАҤҤА, НЕРЮНГРИГА
Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга бастакы дэкээдэҕэ балай дааҕаны сөҥүүлээх, былырыыҥҥытааҕар күнүһүн да, түүнүн да сылаас буолуоҕа. Бастакы дэкээдэ ардахтаах буолууһу, алтынньы ыйыгар бу улуустарга улахан тымныы түһэрэ күүтүллүбэт. Бу ый I дэкээдэтэ күнүһүн +6С кыраадыс сылаас, түүнүн -3С тымныы. II дэкээдэтигэр халлаан улаханнык тымныйыа суоҕа, күнүһүн +2С, түүнүн -3С кыраадыс буолуоҕа. III дэкээдэҕэ ый бүтүүтэ хаар түһүөҕэ, күнүһүн -3С, түүнүн -8С кыраадыс тымныйыаҕа.
ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺУГАР
Өймөкөөн — Сахабыт сирин саамай тымныы улууһунан биллэр. Бу ааспыт сайын саамай элбэх сөҥүүтүнэн аһары баран, улахан хоромньуну көрүстэ. Бастакы даҕаны иккис да дэкээдэлэригэр хаара олох кэмчи буолууһу. Ол оннугар күн көрүүтэ элбэх буолуоҕа. Ый бүтүүтүн саҕана биирдэ тымныйыаҕа. Бу ый I дэкээдэтэ күнүһүн -4С, түүнүн -13С кыраадыс тымныы. II дэкээдэҕэ көннөрү тымныы буолууһу, күнүһүн -8С, түүнүн -11С кыраадыһы көрдөрүө. III дэкээдэҕэ күнүһүн -14С, түүнүн -20С кыраадыс тымныы.
ҮӨҺЭЭ ДЬААҤЫ УЛУУҺУГАР
Үөһээ Дьааҥы- Сахабыт сирин биир эмиэ саамай тымныы улууһунан биллэр. Бастакы дэкээдэтэ былырыыҥҥытааҕар күнүһэ да түүнэ даҕаны тымныы буолууһу. Бастакы дэкээдэҕэ сөҥүүтэ суох буолуоҕа, арай иккис дэкээдэҕэ кыра хаардаах соҕус күннэр үүнүүһүлэр. Бу ый I дэкээдэтэ күнүһүн -7С кыраадыс сылаас, түүн -17С тымныы. II дэкээдэҕэ күнүһүн -12С, түүнүн -17С. III дэкээдэҕэ күнүһүн -17С, түүн -21С.
АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА ХАЛЫМА, АЛАҺЫАЙ УЛУУСТАРЫГАР
Халыма-Индигиир эҥэр улуустарыгар, былырыыҥҥыттан алтынньы бастакы дэкээдэтэ тымныы буолуоҕа. Ол курдук сөҥүүлээх күннэрэ олох аҕыйахтар, ый иккис, үһүс дэкээдэлэригэр ый бүтүөр диэри былырыыҥҥытын курдук күннээх, ыраас кэмнэр ый аҥарын кэриэтэ элбэх буоланнар, дьиэ таһыгар үлэлииргэ, кыстыкка бэлэмнэнэргэ, балыктыырга айылҕа анаабыт күннэрэ кэлииһиктэр. Бу ый I дэкээдэтэ күнүһүн -6С, түүнүн -11С тымныы. II дэкээдэҕэ күнүһүн -10С, түүнүн -15С. III дэкээдэҕэ күнүһүн -13С, түүнүн -18С.
АНААБЫРГА, ӨЛӨӨҤҤӨ, БУЛУҤҤА
Артика эҥэр улуустарга урукку сыллары кытары тэҥнээтэххэ сөҥүүтэ олох кэмчи буолуоҕа. Ол гынан баран II дэкээдэҕэ балай эмэ хаардаах, сөҥүүлээх буолууһу.
Бу ый I дэкээдэтэ күнүһүн -6С, түүнүн -8С тымныы. II дэкээдэҕэ күнүһүн -8С, түүнүн -10С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -12С, түүн -14С кыраадыс.
