Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин чахчытынан, күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ 6 681 килиэккэлээх кыыл иитиллэн турар, суруйда Саха парламент саайт.
Ырыынак ыар тыына
Саха Сиригэр күндү түүлээҕи килиэккэҕэ иитии 1936 сыллаахтан, Алтаайтан 39 хара саһылы аҕалыахтан, саҕаламмыта. Хаһаайыстыбалары интэриэстиир туһуттан, бастакы суортаах кырымахтаах хара саһыл биитэр кырса тириитин туттардахха, 80 киилэ эти уонна 30 киилэ үүтү соҕотуопкалаабыкка тэҥнэммитэ. Ити иһин хас холкуос, кэлин хас сопхуос ахсын кыылы иитэр пиэрмэлэр тэриллибиттэрэ. Сопхуостар муҥутаан сайдыбыт кэмнэригэр, ол эбэтэр 1980-с сыллардаахха, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 20 тыһыынча күндү түүлээх кыыл, ол иһигэр 15 тыһыынча кырымахтаах хара саһыл, 5 тыһыынча кырса иитиллэрэ, сыллата 50 тыһыынча бастыҥ суортаах тирии судаарыстыбаҕа туттарыллара.
Дойду ырыынакка киирэр уустук кэмнэригэр, 1990-с сс. сопхуостары кытары килиэккэлээх кыылы иитэр пиэрмэлэр эмиэ эстибиттэрэ. Арай, ахсааннаах улууска араас көрүҥ бас билиилээх дьоҕус хаһаайыстыбалар тэриллэн, ырыынак ыар тыынын тулуктаһа сатаабыттара.
Ол курдук, 2021 с. сэттэ хаһаайыстыба баара: кырсаны иитиигэ «Приморскай» муниципальнай-унитарнай тэрилтэ (Булуҥ улууһа), кырымахтаах хара саһылы иитиигэ «Покровскайдааҕы кыылы иитэр пиэрмэ» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба (Хаҥалас улууһа), «Одуну» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба (Горнай улууһа), «Золотинка» муниципальнай-унитарнай тэрилтэ (Нерюнгри улууһа), «Кылаан» бааһынай хаһаайыстыба (Уус Алдан), В.Н. Николаев биирдэм тэрилтэтэ (Эдьигээн улууһа), «Саноки» бааһынай хаһаайыстыба (Дьокуускай куорат) үлэлээбиттэрэ. Кинилэр барыта холбоон 8 672 күндү түүлээх кыылы (7 777 хара саһылы, 866 кииһи, 29 кырсаны) иитэллэрэ.
Киис олохсуйда!
Билигин бу салааҕа биир эрэ тэрилтэ — «Покровскайдааҕы кыылы иитэр хаһаайыстыба» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ идэтийэр. Манна өр сыллартан үлэлээбит уопуттаах Надежда Архипова салалтатынан, 20 киһи үлэлиир. Балаҕан ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, кинилэр барыта 6 681 кыылы, ол иһигэр 5 356 кырымахтаах хара саһылы, 314 күөх кырсаны итиэннэ 1011 кииһи көрөллөр-истэллэр.
Ааспыт сылларга племенной кыылы атыылаһан аҕалыы бырагырааматын чэрчитинэн, Тверь уобалаһын уонна Татарстан кыылы иитэр племенной хаһаайыстыбаларыттан аҕалыллыбыт киис оҕолоро этэҥҥэ олохсуйан, төрөөн-ууһаан, ахсааннара 1011-гэ тиийбит. Киис хара саһылтан уратыта элбэх. Бастатан туран, хара саһыл көннөрү килиэккэҕэ сылдьар буоллаҕына, киис сүрдээх тэһии, тоҥуй, биһиги уһун, тымныы кыһыммытын ыарырҕатар. Биллэрин курдук, айылҕа киистэрэ мас көҥдөйүгэр уйаланаллар, инньэ гынан, хас биирдии киис килиэккэтигэр хаптаһынынан дьоҕус уйаны сыһыары туппуттар, ол иһигэр мас көөбүлүн, оту, соломону угаллар, ону кэмиттэн кэмигэр уларытан биэрэллэр. Иккиһинэн, аска-үөлгэ хаппырыыс. Хара саһылга аһын биирдэ кутан кэбиһэр буоллахха, кииһи сииринэн көрөн, кыра-кыралаан үстэ аһаталлар. Үсүһүнэн, хара саһыл оҕото биир сылынан ситэр уонна саптарыллан баран, икки ыйынан төрүүр буоллаҕына, киис үс сааһыгар эрэ ситэр уонна буоһатыллан баран, тоҕус ыйынан төрүүр, инньэ гынан, дохуотун төрдүс сылыгар эрэ биэрэр.
Урукку өттүгэр наар хара саһылга идэтийбит дьон бу ааспыт сэттэ сыл устата дьэ итинник сыралаһаннар, кииһи иитиини баһылаабыттар, баай уопуту мунньуммуттар. Бастаан кэлбит алта ыйдаах киис оҕолоро улаатаннар, быйыл бастакы маассабай төрүөхтэрин биэрбиттэр, онон, Саха Сиригэр кииһи килиэккэҕэ иитии салаата сайдар кэскиллээҕэр эрэли сахпыттар.
Күөх кырса Скандинавияҕа силиэксийэлэммит вуалевай, шедоу диэн боруодаларын иитэллэр. Түүлэрин хаачыстыбата үрдүк буолан, бу боруодалар «сымнаҕас көмүс» ырыынагар сыаналанар эбиттэр.
Оттон кырымахтаах хара саһылы иитиигэ «Покровскайдааҕы кыылы иитэр хаһаайыстыба» ХЭТ – Арассыыйа үрдүнэн соҕотох! Боруоданы тупсарыыга аҕыс сыллааҕыта хара саһыл Скандинавияҕа силиэксийэлэммит тиибин (silver fох) аҕалбыттара уонна искусственнай сиэмэлээһини киллэрэргэ үлэлээбиттэрэ. Ол эрээри, хомойуох иһин, онно анаан үөрэттэрбит эдэр исписэлиистэрэ хамнас намыһаҕыттан сылтаан, атын үлэҕэ бараннар, искусственнай буоһатыы билиҥҥитэ сүһүөҕэр тура илик.
Ааспыт нэдиэлэҕэ Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин пресс-сулууспатын үлэһиттэрэ Покровскайга тахсан, хаһаайыстыба үлэтин-хамнаһын билистилэр, кэлэктииби кытары көрүстүлэр. Тэрилтэ салайааччыта Надежда Федотовна күндү түүлээх тириитигэр үбүнэн мэктиэлэммит соҕотуопка тиһигэ суох буолан, бородууксуйаны батарыы уустугун туһунан кэпсээтэ. Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлитиикэтин министиэристибэтин чэрчитинэн, кыыл аһылыгын ороскуотун толуйууга субсидия көрүллэр. Ол эрээри, ырыынакка искусственнай түү баһылаан турар буолан, күндү түүлээх тириитэ сыраны толуйар сыанаҕа батарыллыбат, кыылы иитии уопсай ороскуотун, ас-үөл сыанатын кыайан толуйбат. Инньэ гынан, хамнас намыһах, каадыр боппуруоһа сытыы, билигин сүрүннээн биэнсийэ саастаах дьон үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Өссө кэлиҥҥи түөрт сылга хара саһыл тириитигэр наадыйыы син улааппыт курдук буолбут, сүрүннээн Пятигорскай бэрэстэбиитэллэрэ атыылаһар эбиттэр. Кэлэр өттүгэр салааны сайыннарар туһугар, үбү үгүөрүтүк көрөр, Китай уонна Скандинавия дойдуларын кыылы иитэр хаһаайыстыбаларын холобурдарынан саҥа технологияҕа киирэр эрэйиллэр. Саха Сирин кыһыҥҥы уһун тымныытын таба туһанан, үчүгэй хаачыстыбалаах күндү түүлээҕи соҕотуопкалыыр кыах баар диэн уопуттаах кыылы көрөөччү бэлиэтээбит.
Түргэнник ситэр салаа
Саха Өрөспүүбүлүкэтин агробырамыысыланнай комплексын үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Өлөөн эбэҥки национальнай улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, Ил Түмэн иккис ыҥырыыга (1997 – 2002) дьокутаата Борис Николаев салааны сайыннарыыга маннык санаалаах:
— 2000 сс. Аан дойдуга экология хамсааһына күүскэ тура сылдьыбыта, инньэ гынан, Европаҕа искусственнай түүлээх муодата үөдүйбүтэ, күндү түүлээх таҥаска наадыйыы биллэрдик аччаан, биһиги түүлээхпит атыыга барара уустугурбута. Ол охсуутугар биһиги эстибит сопхуос чээрэлэригэр тэриллэн үлэлии сатаабыт хаһаайыстыбаларбытыттан билигин Покровскайдааҕы кыылы иитэр тэрилтэни таһынан, биир-икки кыра хаһаайыстыба эрэ баар. Ханнык баҕарар салаа сайдыытыгар бородууксуйа хайдах батарыллара оруоллаах. Билигин күндү түүлээххэ наадыйыы Азия дойдуларыгар, үөскээн эрэр. Кытай, Япония, Корея, Вьетнам, Индонезия, Малайзия балысханнык сайданнар, баай дьоннорун ахсаана элбээн, күндү түүлээхтэн тигиллэр таҥаска интэриэстэрэ улаатта. Онон, аны икки-үс сылынан Аан дойду аукционнарыгар саһыл, кырса тириилэрин сыаната үрдүүр чинчилээх.
Килиэккэлээх кыылы иитиигэ саамай ороскуоттааҕа – сүрүн ыстааданы, ол эбэтэр, төрүөҕү биэрэр ийэ кыылы тутуу буолар. Холобур, мин дириэктэрдир сылларбар «Өлөөн» сопхуоска 200 тыһы, 40 атыыр хара саһыл баара, дьэ олору сылы эргиччи көрөргө-истэргэ, аһатарга-сиэтэргэ элбэх үп эрэйиллэрэ. Билигин түргэнник ситэр салаа ньыматын туһанар көдьүүстээх буолуоҕа: хара саһыл биитэр кырса сүрүн ыстаадатын биир-икки бөдөҥ хаһаайыстыбаҕа бүддьүөт суотугар тутуохха, былааны төрүөҕү ылыыга эрэ тиэрдиэххэ. Оттон саһыл-кырса оҕолорун улуустарынан, ордук хоту, тарҕатан, дьоҕус хаһаайыстыбаларга от ыйыттан саҕалаан сэтинньигэ диэри ииттэрэн, табаарынай көрүҥнэрэ сиппитин кэнниттэн тириигэ туттуохха. Оччотугар тирии бэйэҕэ турар сыаната быдан аччатыллыа, улуустарга үлэ миэстэ тахсыа, дьон сайыҥҥы-күһүҥҥү өттүгэр үлэлээх-дохуоттаах буолуо, иистэнэр сыахтарга араас сувенирдар оҥоһуллуо, сылаас таҥастар тигиллиэ, быһата олохтоох бородууксуйаны оҥоруу улаатыа этэ.
