Бэлиэ күннэр
- Парижтааҕы коммуна күнэ
- Аруба — Былаах уонна өрөгөй ырыатын күнэ
- Италия — COVID-19 сиэртибэлэрин күнэ
- Миэксикэ — Ньиэп экспроприяциятын күнэ. 1938 сыллаахха бэрэсидьиэн Ласаро Карденас ньиэби хостуур хампаанньалар хамнаһы үрдэппэтэхтэриттэн сылтаан баайдарын-дуолларын дойду туһатыгар былдьыырга быһаарбыт.
- Соҕуруу Осетия — Ередви сэлиэнньэҕэ 1991 сыллаахха буолбут алдьархай сиэртибэлэрин күнэ
- Туурсуйа — Галлиполи кыайыытын күнэ (1915)
- Беларусь — Өрөспүүбүлүкэ ис сэриилэрин күнэ[1]
- Ииндийэ — Артиллерия собуоттарын күнэ
- Ирландия, Канаада, Австралия — Шилв күнэ
- Монголия — Байыаннайдар күннэрэ, Эр дьон күнэ
- Сирия — Учуутал күнэ
Түбэлтэлэр
- 37 — Калигула импэрээтэр буолбут.
- 1229 — Крестоносецтар 1187 сыллаахха Салах ад-Дин султан суох гыммыт Иерусалим хоруоллугун сөргүппүттэр.
- 1241 — Хмельник анныгар (Краков атта) буолбут кыргыһыыга Алтан Ордуу сэриитэ Польша сэриитин урусхаллаабыт. Моҕуоллар салгыы Европаҕа барбыттар.
- 1325 — Теночтитлан олохтоммут, кэлин ацтектар импиэрийэлэрин киин куората буолбута.
- 1831 — АХШ Үрдүкү суута индеецтэр федеральнай суукка үҥсүү киллэрэр бырааптара суоҕун туһунан быһаарыы ылбыт.
- 1839 — Кытай ыраахтааҕыта дойдуга опиуму киллэрэн атыылыыры боппут. Мантан сылтаан Британия Кытайга саба түспүтэ, Бастакы Опиум сэриитэ саҕаламмыт.
- 1850 — Саха уобалаһын начаалынньыгынан надворнай советник, уруккута уобалас бырабылыанньатын советнига Иван Фролов анаммыт. 1852 с. тохсунньу 1 күнүгэр диэри дуоһунаска олорбут. Дьокуускайга өлбүт.
- 1861 — 4 сыллаах бэлэмнэнии кэнниттэн Александр II ыраахтааҕы Арассыыйаҕа крепостной быраабы суох гыммыт.
- 1867 — Арассыыйа уонна Япония конвенцияҕа илии баттаан, Сахалин арыыны бииргэ көрөр-истэр, салайар буолбуттар. Икки дойду олохтоохторо арыыга олохсуйар быраабы ылбыттара.
- 1869 — Нуучча химиятын уопсастыбатын мунньаҕар Д. И. Менделеев аатыттан Н.А. Меншуткин элэмиэннэр атомнарын ыйааһыныттан кинилэр свойстволара тутулуктааҕын туһунан биллэриини оҥорбут (кэлин Периодическай систиэмэ табылыыссата диэн аатынан биллибитэ).
- 1871 — Парижтааҕы коммуна (кулун тутар 18 — ыам ыйын 28 кк.). Бу күн коммуна олохтонуутун туһунан прокламация бэчээттэммит.
- 1915 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Галлиполи аттынааҕы кыргыһыыга Британия уонна Франция эскадралара Туурсуйа хонтуруоллуур Дарданелла силбэһиитин ыла сатаабыттар. Мустафа Кемаль (кэлин Ататюрк) хамаандалаах туурактар кыайыылаах хаалбыттар, өстөөх үс линкорун тимирдибиттэр. Билигин бу силбэһии Чанаккале — Чанаак кириэппэһин — силбэһиитэ диэн ааттанар.
- 1917
- Николай II ыраахтааҕыны хаайбыттар.
- Николай II уонна Улуу кинээс Михаил Александрович бөрүстүөлтэн батыналларын туһунан докумуоннара бэччээккэ тахсыбыт.
- Оробуочайдар уонна саллааттар дьокутааттарын бүтүн Арассыыйатааҕы мунньахтара саҕаламмыт.
- Арассыыйаҕа бассабыыктар бобуулаах «Правда» хаһыаттара сөргүтүллүбүт.
- 1917 — Бүлүү уокуругар КОБ (уопсастыбаны кутталтан көмүскүүр кэмитиэт) тэриллибит.
- 1918
- Совнарком Москубаҕа тахсар «буржуазнай» хаһыаттары сабар уонна эрэдээктэрдэрин уонна таһаарааччыларын суукка биэрэр туһунан уурааҕы таһаарбыт.
- Антанта дойдулара Арассыыйа уонна Германия ыккардыларыгар түһэрсиллибит Брестээҕи эйэ сөбүлэҥин билиммэттэрин туһунан биллэрбиттэр.
- 1921 — Ригатааҕы эйэ дуогабарынан Арҕаа Украина уонна Арҕаа Белоруссия Польша бас билиитигэр киирбиттэр.
- 1921 — Сухэ-Баатар салалталаах моҕуоллар сэриилэрэ Алтанбулаг куораты кытайдартан босхолообут.
- 1921 — Кронштадт мотуруостарын бассабыыктары утары өрө турууларын Тухачевскай сэриилэрэ хам баттаабыттар.
- 1922 — Хохочой тоһуура: билиҥҥи Бүлүү улууһугар Хохочой сиригэр кыһыллар 19 киһилээх В. Шатаев хамандыырдаах этэрээттэрэ бастаанньыттар тоһуурдарыгар түбэспитэ.
- 1922 сыллаахха Г.С. Слепцов (Үөһээ Халыма улууһун кулубата) баһылыктаах үрүҥнэр Хаһаачыйа сэлиэнньэтин ылбыттар. Бу дьон капитан Н.П. Хапилин этэрээтигэр киирсэллэр эбит.
- 1933 — Саха сириттэн 8 хайыһардьыт Дьокуускайтан Иркутскайга диэри айаннара түмүктэммит. Старт тохсунньу 6 күнүгэр «Динамо» стадионун таһыгар бэриллибитэ. Күҥҥэ ортотунан 45—50 км бараннар, 72 күн устата хайыһардьыттар 3000 км, онтон 56-тын хайыһарынан барбыттара бэлиэтэммит. Москубаттан кэлбит телеграммаҕа «Динамо түмсүү киин сэбиэтэ хоһуун «динамовецтары» туруоруллубут сыалы ситиспиккитинэн эҕэрдэлиир» диэн суруллубут.
- 1946 — ССРС-ка сэрии кэнниттэн бастакы биэс сыллаах былаан ылыныллыбыт.
- 1946 — Аан дойду Баана аһыллыбыт.
- 1949 — НАТО үөскээбит.
- 1965 — Сэбиэскэй космонавт Алексей Леонов дьонтон аан бастакынан аһаҕас космоска тахсыбыт.
- 2014 — Арассыыйа уонна Кырыым түмэннэрэ холбоһуу туһунан сөбүлэҥи бигэргэппиттэр.
- 2016 — СӨ Төрүт сокуоҥҥа хамыыһыйатын мунньаҕар Ил Дархан Егор Борисов киллэрбит көннөрүүлэрин көрбүттэр уонна өрөспүүбүлүкэ аата саха тылын таба суруйуутун быраабылатыгар сөп түбэһэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтэ» диэн суруллуоҕа диэн быһаарбыттар.
Төрөөбүттэр
- 1844 — Николай Римскай-Корсаков — Арассыыйа биллиилээх композитора. Атын композитордарга улахан дьайыыны оҥорбут киһи.
- 1923 — Николай Баишев-I — аатырбыт 1945 сыллааҕы «Верхоянскай — Дьокуускай — Верхоянскай» хайыһар эспэдииссиэйтин чилиэнэ.
- 1948 — Анастасия Божедонова — СӨ бэрэсидьиэнин Ыал уонна оҕо дьыалаларын Кэмитиэтин салайааччыта буола сылдьыбыт, CӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, норуот үөрэҕириитин туйгуна, социология билимин хандьыдаата.
Өлбүттэр
- 1982 — Иван Шаманов (25.09.1908 төр.) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (1944). Сэрии иннинээҕи сылларга Саха Сиригэр, Михаил Лорины кытта, лётчик-аэрофотосъёмщик быһыытынан үлэлээбит.
- 1996 — Одиссей Элитис, гириэк бэйиэтэ, литэрэтиирэ кириитигэ, Нобель бириэмиэйтин лауреата (1911 төр.).
