Муус устар 28 күнэ. Ил Дархан Үлэ, саас бырааһынньыгын көрсө Саха сирин сайдыытыгар бэйэлэрин дьоһун кылааттарын киллэрбит, идэлэригэр бэриниилээх, араас эйгэ чулуу дьонугар «Үлэ киһитэ» бириэмийэни туттарда. Быйыл куонкуруска 315 сайаапка киирбит, онтон хамыыһыйалар 107 хандьыдааты талбыттарыттан, 50 бастыҥ үлэһит киһини быһаарбыттар. Кинилэргэ 300 тыһ. солк. бириэмийэ ананна. Айсен Николаев үлэни өрө туппут туруу үлэһит биир дойдулаахтарбытынан киэн туттарбытын эттэ, Сахабыт сирин сайдыытыгар сүҥкэн кылааттарын иһин махтанна.
Муус устар 28 күнэ. Ил Дархан Улуу Кыайыы 80 сылынан мэтээллэри алта бэтэрээҥҥэ, олор истэригэр Ленинград блокадатын үс кыттыылааҕар туттарда. Айсен Николаев: «Сэрии сылларыгар биһиги Сахабыт сирэ дойдуга эрэллээх, кытаанах тыыл буолбута, дьон-сэргэ оҕоттон кырдьаҕаһыгар тиийэ «Барыта фроҥҥа, барыта Кыайыы туһугар!» диэн килбиэннээхтик үлэлээбиттэрэ, тыл бэтэрээннэригэр — аан дойдуну фашизмтан босхолообут норуоппут улуу хорсун быһыытын туоһуларыгар уонна кыттыылаахтарыгар сүгүрүйэбин», — диэн бэйэтин этиитигэр бэлиэтээтэ.
Муус устар 28 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ улуустарын уонна киин куорат үөрэҕин тэрилтэлэрин салайааччыларыгар саҥа оптуобустар күлүүстэрин туттарда. 22 миэстэлээх 27 оптуобус Саха сирин тыйыс килиимэтигэр анаан оҥоһуллубуттар. Ил Дархан дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көмөтүнэн кэлиҥҥи биэс сылга өрөспүүбүлүкэҕэ 212 оптуобус ылыллыбытын, оттон бырагыраама үлэлиэҕиттэн барыта 500-тэн тахса оскуола оптуобуһа кэлбитин, бу үлэ салҕанан барыаҕын туһунан эттэ. Оптуобустар Дьокуускайга, Горнай, Нам, Хаҥалас, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү улуустарыгар бэрилиннилэр. Суол аһылыннаҕына Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Таатта, Томпо, Ньурба, Сунтаар уонна Нерюнгри оройуоннарыгар ыытыахтара. Итиэннэ Өлүөхүмэ, Кэбээйи, Абый, Дьааҥы уонна Аллараа Халыма оскуолалара ылыахтара.
Муус устар 28 күнэ. Айсен Николаев Нерюнгрига от ыйын 4-5 күннэригэр ыытыллыахтаах Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии боппуруостарыгар сүбэ мунньаҕы ыытта. Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах саха төрүт бырааһынньыга Нерюнгри оройуонугар бастакытын ыытыллар уонна Саха сирин соҕуруу киинин 50 сыллаах үбүлүөйүн биир сүрүн тэрээһинэ буолуоҕа. Ил Дархан бэлэмнэнии үлэтэ үрдүк таһымнаахтык бара турарын бэлиэтээтэ уонна эбийиэктэри тутууга, кыттааччылар айаннарын маршруттарын оҥорууга, куттал суох буолуутун хааччыйыыга кэккэ сорудаҕы биэрдэ. Сүрүн тэрээһиннэр «Амикан» пааркаҕа буолуохтара, манна тупсарыы үлэтэ Ил Дархан дьаһалынан барар. Ыһыах сиригэр сиэри-туому, куонкурустары уонна күрэхтэһиилэри ыытарга 16 эбийиэги оҥоро сылдьаллар. Бэлэмнэрэ 40% сиппит. Култуурунай бырагыраамаҕа 1,5 тыһ. киһи кыттыаҕа, ол иһигэр 250 киһи — судаарыстыбаннай тыйаатырдар артыыстара, култуура, ускуустуба үөрэҕин кыһаларын устудьуоннара, бастыҥ самодеятельнай кэлэктииптэр. Ыһыах бырагырааматыгар 70-тан тахса тэрээһин киирэ сылдьар. Тоҕус хайысханан 47 куонкурус ыытыллыаҕа. Улуу Кыайыы сылыгар Олоҥхону Аҕа дойдуну көмүскээччилэр чиэстэригэр толоруохтара, 1944-1945 сс. Кыайыы ыһыахтарын туһунан матырыйааллары билиһиннэриэхтэрэ.
Муус устар 29 күнэ. Айсен Николаев дойду Судаарыстыбаннай Сэбиэтин «Энэргиэтикэ» салаатыгар хамыыһыйа эниэргийэни харыстааһын уонна көдьүүһүн үрдэтии боппуруостарыгар мунньаҕы ыытта. Тэрээһиҥҥэ федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи былаас бэрэстэбиитэллэрэ, эспиэртэр уонна биисинэс бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Айсен Николаев эниэргийэни туһаныы көдьүүһүн үрдэтии технологическай эрэ сорук буолбакка, стратегическай сыал буоларын, ол онтон дойдуга энергетическэй куттал суох уонна экэниэмикэ туруктаах буолуута тутулуктааҕын бэлиэтээтэ. 2023 сылга бигэргэммит, 2035 сылга диэри олоххо киириэхтээх судаарыстыбаннай бырагыраама тустаах дьаһалларынан уонна үбүлээһин төрүттэринэн өссө да ситэриллэ илигин туһунан эттэ. Эрэгийиэннэр бэйэлэрин боломуочуйаларын уонна үбүлээһиннэрин иһинэн эниэргийэни туһаныыны уонна харыстааһыны тупсарыыга тутулуга суох бэлиитикэни ыыталлар, ол гынан баран, федеральнай өйөбүлэ суох бу үлэ наадалаах кээмэйгэ ыытыллыбатыгар болҕомтону тарта. Айсен Николаев эниэргийэни уонна ресурсалары туһаныыны үрдэтиигэ экэниэмикэ салааларын икки ардыларынааҕы салайыы моделын оҥоруу уонна судаарыстыба өттүттэн өйөбүлү күүһүрдүү тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ.
Муус устар 30 күнэ. Айсен Николаев Москва уобалаһыгар «Патриот» пааркаҕа «Бары фашизмы утары күүстэр сомоҕолоһууларын иһин, нацизмы толору кыайыы иһин!» диэн III норуоттар икки ардыларынааҕы фашизмы утары кэнгириэскэ кытынна. Манна, БРИКС+ дойдуларын киллэрэн туран, 43 судаарыстыба бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Ил Дархан бэйэтин этиитигэр Дьокуускайга 1942 сылга ыытыллыбыт фашизмы утары норуот миитинигэр кыттааччылар Кыайыыга биир да сөкүүндэҕэ саарбахтаабатахтарын туһунан, ол көлүөнэ үгэстэрин салҕаан, Саха сиригэр 2023 сыл ахсынньытыгар уонна 2024 сыл сэтинньитигэр фашизмы утары икки форум ыытыллыбытын, онно кыттааччылар дойду Үрдүкү Главнокомандующайын, аармыйаны уонна флоту анал байыаннай дьайыы соруктарын ситиһиигэ өйүүргэ биир санаанан ыҥырбыттарын туһунан бэлиэтээтэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ Кировскай уонна Докучаевскай куораттары чөлүгэр түһэриигэ үлэтин, Саха сирин байыастара анал байыаннай дьайыыга кыттыыларын, кинилэргэ гуманитарнай уонна тиэхиньиичэскэй көмөнү оҥоруу туһунан кэпсээтэ. Итиэннэ «Патриот»ыччат киинин тэрийии, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Саха сирин саллааттарын ааттарын үйэтитэн Калуга, Смоленскай, Псковскай, Новгород уонна Волгоград уобаластарыгар мемориальнай комплекстары тутууга «Өйдөбүнньүк бастионнара» бырайыагы олоххо киллэрии туһунан билиһиннэрдэ.
Муус устар 30 күнэ. Айсен Николаев норуоттар икки ардыларынааҕы фашизмы утары кэнгириэс чэрчитинэн «Нацизмы утары ыччат» диэн улахан байыаннай-патриотическай аахсыйаҕа кытынна. Тэрээһин биир сүрүн түгэнинэн «Юнармия» 13 эрэгийиэннээҕи салаатыгар туоһу суруктары уонна знамялары үөрүүлээхтик туттарыы сиэр-туома ыытылынна. Кинилэр ортолоругар РФ Оборуонаҕа министиэристибэтэ сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов аатын Саха сирин «Юнармия» салаатын салайааччыта Александр Кузьмиҥҥа патриотическай чиэс бэлиэлэрэ туттарылыннылар. Ил Дархан Саха сирин салаатыгар Федор Кузьмич Попов аатын иҥэриллибиттэн киэн туттарбытын, кини уонна Саха сириттэн төрүттээх 24 Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа үүнэр көлүөнэни иитиигэ-такайыыга холобур буолбутун уонна буоларын, билигин байыаннай дьайыы кыттыылаахтара — 11 Арассыыйа Дьоруойа бириэмэни ситимнииллэрин туһунан эттэ. Аахсыйа кэмигэр дойду үрдүнэн 500-тэн тахса оскуола оҕолоро «Юнармия» кэккэтигэр үөрүүлээхтик ылылынна. Айсен Николаев оҕолорго бэлиэлэри туттарыыга кыттыыны ылла.
Ыам ыйын 1 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун Сандал саас уонна Үлэ бырааһынньыгынан эҕэрдэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэ үлэҕэ сыһыаннаһыыны утумнаахтык саҥардар, тупсарар, дьон дохуотун үрдэтии итиэннэ дьиэ кэргэттэри өйөөһүн дьаһалларын кэҥэтэр. Быйылгыттан дойду Бэрэсэдьиэнин көҕүлээһининэн эрэгийиэн экэниэмикэтин үрдүк квалификациялаах каадырдарынан хааччыйыыга, оскуола оҕолорун идэлэргэ туһаайыыттан саҕалаан, үлэһиттэр квалификацияларын үрдэтиигэ тиийэ — исписэлиистэри бэлэмнээһин бары түһүмэҕин хабар «Каадырдар» национальнай бырайыак үлэтин саҕалаата. Билигин Саха сирин идэлээх сойуустарын федерацията 167 тыһ. тахса киһини түмэр, итинтэн 144 тыһ. тахсата — үлэһит дьон. «Чуолаан былаас, үлэни биэрээччилэр уонна идэлээх сойуустар бииргэ үлэлээһиннэринэн, социальнай мэктиэлээһиннэри бөҕөргөтөбүт, настаабынньыктааһыны уонна көлүөнэлэр утумнаһыыларын үтүө үгэстэрин сайыннарабыт. Бу бырааһынньык күн биһиги инники кэскилбитин туруулаһан, Аҕа дойдуларын уонна Арассыыйа олохтоохторун эйэлээх үлэлэрин көмүскүүр байыаннай сулууспалаахтарга уһулуччу махталбын тиэрдэбин», — диэн Ил Дархан эҕэрдэҕэ бэлиэтээтэ.
Ыам ыйын 1 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа үтүөлээх артыыһа Дмитрий Дюжевы кытта көрүстэ. Дойдуга биллэр артыыс Дьокуускайга «Алдан» киинэ сүрэхтэниитигэр кытта кэллэ. Анал байыаннай дьайыы дьоруойдарын туһунан дьиҥ олоххо олоҕурбут киинэ дойду киинэ тыйаатырдарыгар көстөр. Айсен Николаев Дмитрий Дюжев киинэ туһунан уонна инники өттүгэр бырайыактар тустарынан кэпсэттилэр. «Алдан» киинэ эпизодтарыгар Ил Дархан уонна Запорожье губернатора Евгений Балицкай бэйэлэрин оруолларын оонньообуттара.
Ыам ыйын 2 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайга Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 80 сылын бэлиэтиир тэрээһиннэр ыытыллыахтаах сүрүн былаһааккаларга бэлэмнэнии үлэтин хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ. Ил Дархан сүрүн болҕомто былаһааккалар тас көстүүлэригэр эрэ буолбакка, куттал суох буолуутугар, сулууспалар үлэлэрин сөпкө сааһылааһыҥҥа уурулларын бэлиэтээтэ. Кыайыы күнүн иннинэ Федор Попов уулуссаҕа кини аатынан искибиэргэ сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойугар пааматынньыгы арыйыахтара. Кыайыы пааркатыгар «Килбиэннээх үлэ куората» стеланы уонна аатырбыт артиллерист Гаврил Протодьяконовка пааматынньыгы аһыахтара. Бары Сибэтиэйдэр храмнарын тутуута түмүктэнэн, Улуу Кыайыы 80 сыллаах үбүлүөйүгэр сибэтии гыныахтара. Кыайыы болуоссатыгар «Өлбөт тыыннаах полка», «Кэриэстэбил чүмэчитэ» аахсыйалар, оһуохай, хас да сыл тохтобул кэнниттэн бырааһынньык салюта уо. д. а. тэрээһиннэр ыытыллыахтара.
Ыам ыйын 2 күнэ. Ил Дархан Дьокуускайга Каландаришвили уулуссатыгар баар нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйыыны уонна ыксаллаах быһыыны-майгыны сэрэтиини сүрүннүүр киин үлэтин-хамнаһын көрдө. Киин сүрүн соруга — федеральнай, эрэгийиэннээҕи уонна муниципальнай структуралар икки ардыларыгар бииргэ суһаллык үлэлээһини тэрийии. 112 нүөмэргэ эбэтэр эрэгийиэни салайар кииҥҥэ ыксаллаах быһыы-майгы туһунан киирбит иһитиннэрии тута сүрүннүүр кииҥҥэ ыытыллар. Дьуһуурунай исписэлиистэр быһаарыыны ыла охсоллор, суһаллык тустаах биэдэмистибэлэргэ ыыталлар. Маннык ньыма дьаһаллары түргэнник ыларга уонна көдьүүстэрин үрдэтэргэ кыаҕы биэрэр. Айсен Николаев салгыы тиһиги сайыннарыы балаһыанньаны эрдэттэн өссө чопчутук сылыктыырга, билгэлииргэ уонна суһаллык быһаарсарга кыаҕы биэриигэ туһуланарын бэлиэтээтэ. Ураты болҕомто билигин сааскы халааҥҥа бэлэмнэниигэ ууруллар. Киин исписэлиистэрэ МЧС уонна атын быыһыыр сулууспалар ыыппыт сылыктарын сиһилии ырыталлар. Халааны утары бэлэмнэнии үлэлэр былааннаммыттар. Сүрүн хайысханан муниципалитеттары кытары сибээһи тутуу буолар.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Ыам ыйын бастакы түһүмэх сынньалаҥнарын туһалаахтык атааран, аны бу кылгас нэдиэлэ аҥарыттан өрөбүл күннэрбитигэр толкуйдаабыппытын толоруохха, этэҥҥэ буолуохха. Барыгытын кэлэн иһэр Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх 80 сылын күнүнэн! Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!
Афанасий Ноев
