Ахсынньы ый 9 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун Аҕа дойду Дьоруойдарын күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Араас көлүөнэ Дьоруойдарын ситимниир бу бэлиэ күн буолар. Биһиги төрөбүт дойду көмүскэлин туһугар дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүт эр санаалаах уонна хорсун-хоодуот дьоммутугар махтанабыт диэн бэлиэтээтэ. Кинилэр сэрии хонуутугар Дьоруойдуу быһыыларынан Арассыыйа, ССРС Дьоруойа, Сибэтиэй Георгий уонна Албан Аат уордьаннарынан наҕараадаламмыттара.
Ахсынньы ый 9 күнэ. Ил Дархан «Арассыыйа» национальнай кииҥҥэ «Алдан» уус-уран киинэ сүрэхтэниитин иннинэ көрдөрүүгэ сырытта. Киинэ дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин өйөбүлүнэн уһуллубут. Маҥнайгы көрөөччүлэринэн Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка дойду Бэрэсидьиэнин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев, Запорожье уобалаһын губернатора Евгений Балицкай, Херсон уобалаһын губернатора Владимир Сальдо, Россия Дьоруойдара, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтара уонна оҕолор буоллулар. Айсен Николаев киинэни оҥорбут дьон сомоҕолоһуу, түмсүүлээх буолуу күүһүн, хайдах да түгэҥҥэ ыарахаттары кыайарын көрдөрбүттэр диэн бэлиэтээтэ. Киинэ киэн эйгэҕэ кэлэр сыл олунньутугар тахсыаҕа.
Ахсынньы ый 9 күнэ. Ил Дархан «Саха сирин тимир суоллара» хампаанньа 2024 сылга үп-харчы-хаһаайыстыбаннай үлэтин түмүктэрин уонна 2025 сылга инники былааннарын көрдө. Сыл түмүгүнэн хампаанньа 421 тыһ. пассажиры, 8,5 мөл. туонна таһаҕаһы тиэйиэҕэ, ити ааспыт сыл көрдөрүүлэрин 8,3% уонна 7%-нан куоһарар. Айсен Николаев тэрилтэ анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмөлөһөрүн, итиэннэ хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү бырагырааматын олоххо киллэриигэ кыттарын бэлиэтээтэ. Быйыл Алдан оройуонугар үс олорор дьиэ тутуутун түмүктээбит. Биир сүрүн ситиһиинэн Москва уобалаһын Столбовой станциятыттан Саха сиригэр Аллараа Бэстээххэ уонна Алдаҥҥа диэри таһаҕаһы тиэйии олохтоммута буолар. Кэлэр сылга Ил Дархан сорудаҕынан «Аллараа Бэстээх – Хандыга» учаастагар «Аллараа Бэстээх – Магадан» саҥа тимир суол лииньийэтин тутуу бастакы түһүмэҕин тиэхиниичэскэй-экэнэмиичэскэй докумуонун ырытан оҥоруу буолар.
Ахсынньы ый 9 күнэ. Айсен Николаев «Өлүөнэтээҕи кулууп» аналитическай кииҥҥэ «Саха сирэ – дьоруойдар сирдэрэ» диэн тиэмэҕэ ыытыллыбыт мунньахха кытынна. Манна дойду биллэр эспиэртэрэ, судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай тэрилтэлэр салайааччылара өрөспүүбүлүкэ патриотическэй тыыҥҥа иитиигэ уопутун уонна анал байыаннай дьайыыга улахан кылаатын туһунан кэпсэттилэр. Ил Дархан дойду култуураҕа эйгэтигэр сүрүн холобурунан Ийэ дойдуга таптал буолуохтааҕын, дьоруойдуу быһыы тиэмэтэ суолталааҕын, бу хайысханы инники күөҥҥэ тутан, күүһү түмүөхтээхпитин, онуоха айар үлэ – киинэ, литэрэтиирэ, муусука, анимация сүрүн оруоллаахтарын бэлиэтээтэ.
Ахсынньы ый 10 күнэ. Ил Дархан «Якутскэнерго» хампаанньа уонна бас билиигэ сылдьар «Сахаэнерго» уонна «Теплоэнергосервис» тэрилтэлэр 2024 сыллааҕы үлэлэрин түмүктэрин уонна 2025 сылга былааннарын көрдө. Өрөмүөн бырагырааматын чэрчитинэн эбийиэктэри саҥардыыга улахан үлэ ыытыллыбытын бэлиэтээтэ. Онон быйыл саахал ахсаана аҕыйаабытын, «Якутскэнергоҕа» – 6%, оттон «Сахаэнергоҕа» – 25% намтаабытын, бу үчүгэй көрдөрүү буоларын, салгыы үлэ маннык тэтимнээхтик баран иһиэхтээҕин туһунан эттэ. Быйыл барыта 760 км тахса уһуннаах уот ситимэ өрөмүөннэммит, 2 тыһ. га кэриҥэ бырасыака ыраастаммыт. Дьокуускайдааҕы ГРЭС-кэ уонна Бүлүүтээҕи ГЭС каскадыгар саҥардыы үлэтэ ыытыллыбыт. Бу сыл 11 ыйыгар 6 тыһ. тахса саҥа эбийиэк ситимҥэ холбоммут.
Ахсынньы ый 11 күнэ. Айсен Николаев дойду Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Марат Хуснуллины кытта көрсүһүүтүгэр сүрүн болҕомто Саха сиригэр национальнай бырайыактары уонна Бэрэсидьиэн сорудахтарын олоххо киллэриигэ уурулунна. Марат Хуснуллин Саха сиригэр былырыын рекорд олохтоммутун — 705 тыһ. кв. миэтэрэттэн ордук иэннээх олорор дьиэ үлэҕэ киирбитин бэлиэтээтэ. Ил Дархан быйыл былырыыҥҥытааҕар элбэх – 750 тыһ. кв. м. – дьиэ киириэҕин, бу ситиһии федеральнай киин, өрөспүүбүлүкэ Бырабыытылыстыбата уонна тутуу эйгэтэ бииргэ үлэлэһиилэрин түмүгэ буоларын туһунан эттэ. Маны таһынан хаарбах туруктаах дьиэттэн көһөрүүгэ үлэ далааһыннаахтык ыытылларын туһунан этилиннэ. 2019 сылтан 41 тыһ. кэриҥэ киһи олорор усулуобуйата тупсарылынна. Көрсүһүүгэ Өлүөнэ өрүс нөҥүө муоста тутуутун туһунан кэпсэттилэр. Муоста килиимэт ураты усулуобуйаларынан уонна тутуллар технологияларынан дойдуга биир сүдү инфрастуктурнай бырайыагынан буолара бэлиэтэннэ.
Ахсынньы ый 11 күнэ. Айсен Николаев Москваҕа «AI Journey» норуоттар икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэҕэ кытынна. Кэмпириэнсийэ аһыллыытыгар Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Арассыыйаҕа искусственнай интеллект олохпут бары эйгэтигэр инники күөҥҥэ тахсыахтаах диэн эттэ. Тэрээһиҥҥэ 13 дойдуттан кытыннылар. Анал быыстапка бэлэмнэммит, онуоха эрэгийиэннэргэ олоххо киирбит бырайыактарга анаммыт икки истиэндэттэн биирдэстэрэ – Саха сирин туһунан. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ бу салааҕа кэккэ бырайыак, ол иһигэр Сбербаан өйөбүлүнэн «21Оскуола», искусственнай интеллект лабораторията олоххо киирэллэрин бэлиэтээтэ.
Ахсынньы ый 12 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун Арассыыйа Федерациятын Конституциятын күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Төрүт сокуон дойду олохтоохторун тыын боппуруостарын бары өттүнэн сүрүннүүрүн, бу сокуонунан судаарыстыба тутулуга суох уонна биир сомоҕо буолуута, сайдыыта, хас биирдии гражданинын бырааба уонна көҥүлэ быһаарылларын бэлиэтээтэ. Конституцияҕа ыйыллыбыт сыаннастарбытын ытыктыыр уонна харыстыыр, онно олоҕуран бигэ демократическай судаарыстыбаны тутар – биһиги сүрүн сорукпут диэн эҕэрдэҕэ этиллэр.
Ахсынньы ый 12 күнэ. Айсен Николаев Москваҕа Бурденко аатынан Сүрүн байыаннай клиническэй госпиталга эмтэнэр биир дойдулаахтарбытын көрүстэ. Байыастар Саха сирин сонуннарын ыйыталастылар, доруобуйаларын туругун туһунан кэпсээтилэр, кыайыыга дьулуурдаахтарын, эрэллээхтэрин тиэртилэр. Ил Дархан дьиҥнээх күүстээх санаа, тулуур бэлиэтинэн буолбут Александр Федоровка өрөспүүбүлүкэ өттүттэн наадалаах көмө, ол иһигэр протеһы оҥорторуу, реабилитацияны ааһыы, барыта оҥоһуллуоҕун туһунан эттэ. Байыастар Саҥа дьыллааҕы бэлэхтэри туттулар.
Ахсынньы ый 13 күнэ. Айсен Николаев «ЯТЭК» хампаанньа 2024 сылга үп-хаһаайыстыбаннай үлэтин түмүктэрин барылын уонна 2025 сыллааҕы былааннарын көрдө. Ил Дархан Дьокуускайга бу сайын тахсыбыт гаас-мотуор уматыга тиийбэт балаһыанньата хатыламматыгар модьуйда. 2024 сылга хампаанньа 1,84 млрд кубометр айылҕа гааһын уонна 119 тыһ. туонна гаас конденсатын хостообут. Суолталаах бырайыактарынан метанол регенерациятын туруорууну үлэҕэ киллэрии, конденсакка резервуардары, уопсай дьиэлэри, ыскылааттары тутуу буолар. Саҥа скважиналары холбооһун гааһы хомуйуу ситимин бигэ туруктаах оҥорбут. Уот саҥа комплексын тутуу саахал тахсарын аҕыйатыаҕа, уотунан хааччыйыыны туруктаах оҥоруҕао, экологияҕа дьайыытын аччатыаҕа. Айсен Николаев гаас магистралыгар холбонор кыаҕа суох тыа сирин хочуолунайдарыгар оттук быһыытынан ыгыллыбыт гааһы туһаныы бырайыага суолталааҕын бэлиэтээтэ. Кыһыл Сыыр бөһүөлэгин олохтоохторун сырыыларын хааччыйарга авиационнай былаһаакканы тутууну толкуйдуурга сүбэлээтэ. Хампаанньа кэлэр сылга производственнай эбийиэктэрин салгыы саҥардыаҕа, Кыһыл Сыырга саҥа инфраструктурна эбийиэктэрин киллэрэр былааннаах.
Ахсынньы ый 14 күнэ. Айсен Николаев «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа XXII сийиэһигэр Саха сирин делегациятын састаабыгар киирэн кыттыыны ылла. Москваҕа «Арассыыйа» национальнай кииҥҥэ мустубут делегаттарга дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин тыл этэригэр кэккэ соругу туруорда. Туох-ханнык иннинэ дьон олоҕун уйгутун тупсарыыга болҕомтону туһаайда. Маныаха туһааннаах бырайыактары салгыы ыытарга эттэ, ол иһигэр социальнай гаастааһын бырагырааматын, уопсастыбаннай эйгэни тупсарыыны, оскуолаларга хапытаалынай өрөмүөнү ыытыыны. Бу бырагыраамалар Саха сиригэр көхтөөхтүк олоххо киирэллэр, сорох бырайыактарга биһиги лиидер ахсааныгар сылдьабыт. Ол курдук, социальнай гастааһынынан өрөспүүбүлүкэҕэ 8047 дьиэ күөх төлөҥҥө холбонно. Бэрэсидьиэн 2031 сылга оскуолаларга барыларыгар хапытаалынай өрөмүөн түмүктэниэхтээҕин эттэ. Кэлэр сылтан аны уһуйааннарга өрөмүөн ыытыллыаҕа. Маны таһынан Владимир Путин байыастарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр болҕомтону күүһүрдэри ыйда. Баартыйаҕа «Дьоруойдар кэмнэрэ» бырагырааманы кэҥэтэргэ сорудахтаата. Ити курдук, «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйаҕа саҥа кэмҥэ улахан эппиэтинэс сүктэриллэрин Айсен Николаев бэлиэтээтэ.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Сылы түмүктүүр, саҥа дьылы көрсөргө бэлэмнэнэр түбүктэрбитигэр ситиһиини баҕарабын, барыта санаа хоту, үлэбит таһаарыылаах буоллун!
Ааптар: Афанасий Ноев
