Алтынньы 25 күнүгэр Ил Дархан дьаһалынан Надежда Мохначевская СӨ Уопсастыбаннай палаататын аппаратын салайааччытынан ананна. Кини кандидатурата өрөспүүбүлүкэ сокуонун быһыытынан СӨ Уопсастыбаннай палаататын Сүбэтин мунньаҕар көрүллэн баран, бу дуоһунаска сөптөөх диэн Ил Дархан бигэргэтиитигэр бэрилиннэ.
Алтынньы 25 күнүгэр Айсен Николаев Саха сиригэр күннэтэ тэнийэ турар хамсыгы бохсор туһуттан алтынньы 30 күнүттэн сэтинньи 7 күнүгэр диэри, хамнаһы аахсан туран, үлэ күннэрин тохтотор туһунан Ыйаахха илии баттаата. Бу күн Саха сиригэр 275 ыарыһахтан 143-һэ Дьокуускай куоракка сутуллубута билиннэ. Докумуоҥҥа анаан ыйыллыбыттан ураты бары атын тэрилтэлэргэ үлэ тохтуохтаах. Эргиэн кииннэригэр аптекалар уонна аһылык, күннэтэ туттуллар тэриллэр атыыланар маҕаһыыннара эрэ үлэлииллэр. Рестораннарга уонна кафеларга саала аҥаарыгар эрэ, бары миэрэлэри тутуһан туран, QR-кодунан киирэр систиэмэ үлэлиэҕэ. Онтон атын бары маҕаһыыннар, дьону-оҕону саататар кииннэр, спортивнай саалалар, атыы-эргиэн кииннэрэ сабыллаллар. Наадалаах тэрили сакаастаатахха тиэрдэр сулууспа, дьиэттэн олорон өҥө оҥорор хампаанньалар ити бохсууга түбэспэттэр.
Итини тэҥэ бу Ыйаахха ыйылларынан, 60-тан үөһээ саастаах быһыыны ылбатах уонна аһаах, төрүкү ыарыһах, үлэлээбэт дьон олорор сирдэринэн толору хааччахха киирэн, дьиэттэн тахсыбакка сэрэнэр миэрэни барытын тутуһаллара ирдэнэр. 60-тан үөһээ саастаахтары быһыыны ылыахтарыгар диэри 4 нэдиэлэ устата дьиэлэриттэн олорон үлэлииллэрин курдук дьаһайарга тэрилтэ салайааччыларыгар этии киллэриллэр. Ол кыаллыбат буоллаҕына сыллааҕы уоппускаҕа ыытары эбэтэр харчыта суох уоппускаҕа олороллорун хааччыйарга ыйылынна.
Үлэ тохтообут кэрчик кэмигэр полиция уонна административнай, атын да хонтуруоллуур хамыыһыйалар үлэлэрэ күүһүрүө.
Алтынньы 26 күнүгэр Ил Дархан «Благодать большого снега» диэн Саха сиригэр норуоттар икки ардыларынааҕы поэзия фестивалын кыттыылаахтарыгар уонна ыалдьыттарыгар истиҥ эҕэрдэтин анаата. “Араас дойдулар уонна Россия поэттара түмсэн, 6-с төгүлүн түһүлгэлэнэр тэрээһиннэрэ Саха сиригэр ыытыллара күөн туттуубут. Доҕордуу литературалар сайдыылара норуоттар сомоҕолоһууларын кэрэһилиир, биһиги ону үрдүктүк тутабыт. Саха норуотун чулуу уола Былатыан Ойуунускай өлбөт-сүппэт айымньылара азербайджанныы уонна кыргыыстыы тылбаастаммыттара, поляктар уонна татаардар саха аныгы поэзиятын антологиятын төрөөбүт тылларынан ааҕар буолуулара үрдүк ситиһии. Эһиэхэ барыгытыгар айар иэйиигит кынаттаах буоллун, бары омук сүрэҕэр сылаас хаар курдук ыраас сүүрээни киллэрэн угуттуу туруохтун диэн баҕа санаабын тиэрдэбин”, – диэтэ Ил Дархан.
Алтынньы 26 күнүгэр Айсен Николаев Москваҕа Уһук Илин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар Бырабыыталыстыба хамыыһыйатын президиумун мунньаҕар итиэннэ РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы – Уһук Илиҥҥэ Бэрэсидьиэн боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев иилиир Сэбиэтин мунньаҕар кытынна. Онно VI Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форум түмүктэрин ырыттылар.
Ону таһынан ойууру уоттан харыстыырга эбии үбү-харчыны көрүү туһунан уонна халаан уутуттан сири-уоту, нэһилиэнньэни күөмчүлүүрү тула киэҥ кэпсэтии таҕыста. РФ айылҕа баайыгар уонна экологияҕа миниистирэ Александр Козлов федеральнай киинтэн уоту утары охсуһууга көрүллэр харчы биллэ эбиллибитин туһунан эттэ. Юрий Трутнев ити эбиллибит үп эһиилги дьылга ойуур баһаарыттан харыстанар кыаҕы биэриэ диэтэ. Ону сэргэ нуормалаах аакталарга уларытыыны киллэрэргэ, нэһилиэнньэлээх пууннарга тыа саҕатынан харыстыыр балаһалары оҥорорго болҕомтону уурарга эттэ.
Уһук Илин куораттарын сайыннарыыга маастар-былааннары оҥоруу– РФ Бэрэсидьиэнин сорудаҕа. Ону бастакынан оҥорбут эрэгийиэн бу бырайыагы саҕалыахтаах. Юрий Трутнев Саха сиригэр ити кыах барыта баар диэн бэлиэтээтэ. Уһук Илин уонна Арктика сайдыытыгар миниистир Алексей Чекунков этэринэн, ирбэт тоҥҥо турар Дьокуускайы уһулуччу үчүгэй гына оҥорорго өрөспүүбүлүкэ салалтата уонна хотугу эрэгийиэн киин куората тус соруктаах IT-кластер бэркэ сайдыбыт сирдэрин чинчийэн үөрэтэ таарыйа, “Восход” диэн соторутааҕыта арыллыбыт үрдүк технология пуондата икки нэдиэлэнэн Саха сиригэр тиийиэ диэтэ. Айсен Николаев: “Эһиилги дьылга ойуур уотун утары үлэни ыытарга урукку харчыбытыгар эбии 1 млрд 170 мөл. 159 тыһ. солк. көрбүттэрэ биһиэхэ төһүү күүс буолара үөрүүлээх. Оттон сөмөлүөтүнэн патруллуурга 640 мөл. 492 тыһ. солк кэлэр буолла уонна 184 десантник штатын эбии көрөргө харчы ананна. Итинник, быйылгы кыһалҕаттан көрөн, баһаары утары көдьүүстээхтик үлэлииргэ бэйэбит тус этиилэрбитин киллэрбиппитин Юрий Трутнев өйөөбүтэ махталлаах”, — диэн быһаарда. Кини этэринэн, эһиилги дьылга Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтинэн Бүлүү өрүскэ халааны утары бөҕөргөтөр тутуулар саҕаланыахтара. Ити уруккуттан күүппүт үлэхпит, харчы суоҕунан куруук кыаллыбатаҕа, билигин итиниэхэ федеральнай бюджеттан 798 мөл 583 тыһ. солк. үс сыл иһигэр тутууга барарын курдук суоттанна.
Алтынньы 27 күнүгэр Сэбиэт мунньаҕар Саха сириттэн Ил Дархан туруорсубут этиилэрин Юрий Трутнев өйөөтө. “Ыксаллаах балаһыанньаны биллэриигэ уларытыылары туруорустубут. Холобур, уот хас эмэ эрэгийиэн иэнигэр бүтүннүү суоһуурун күүппэккэ, биир эмэ сиргэ турда да тутатына федеральнай суолталаах ыксаллаах балаһыанньаны биллэрэ охсорго. Иккиһинэн, уоту умулларар бөртөлүөттэри оттугунан хааччыйарга судургу ньыманы тутуһар туһунан эппиппитин эмиэ өйөөтүлэр”, — диэтэ Айсен Сергеевич.
Алтынньы 27 күнэ. СӨ Ил Дархана Айсен Николаев 2019 сыл бүтүүтэ саҕаламмыт, Саха сирэ, Сахалин, Камчатка, Магадан уобаластара уонна Чукотка буолан 5 эрэгийиэн кыттыгастаах тэриллибит, “Хотугу сир: тирэхтээх сайдыы территорията” диэн аан дойду таһымнаах үөрэх научнай киинин кэнэҕэски сайдыытыгар туһуламмыт сүбэ мунньаҕы ыытта. Онно РФ Президенигэр СӨ Бастайааннай бэрэстэбиитэлэ Андрей Федотов, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, промышленность миниистирэ Максим Терещенко, Үөрэх миниистирин 1 солбуйааччы Михаил Присяжнай, СӨ наукаларын Академиятын президенэ Василий Филиппов кытыннылар. “Хотугу сир” быйыл атырдьах ыйыгар куонкуруска кыайан Россия 15 бастыҥ кииннэрин ахсааныгар киирдэ. Ол аата аны федеральнай киинтэн грант ылар кыахтанар.
Алтынньы 27 күнэ. Уһук Илин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын боппуруостарыгар ыытыллыбыт Бырабыыталыстыба хамыыһыйатын президиумун мунньаҕын РФ Президенин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев салайда. “Коронавирус кыһалҕата дьон доруобуйатын айгыратта, олоҕу сатарытта, экэниэмикэни атахтаата. Ол иһин бу уустук кэми суһаллык ааһарга бүгүн анал систиэмэлээх үлэни ыытыы ирдэнэр”, — диэтэ кини. СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Дьокуускай куоракка “Үлэ кыбаартала” диэн аныгылыы кластер бырайыагын үлэҕэ ыларга этии киллэрбитэ биһирэннэ, онон итиниэхэ 412.9 мөл. солк. киин бюджеттан кэлэр буолла. Ити Уһук Илиҥҥэ бастакы уонна саамай улахан кластер буолуоҕа. Манна анимация, киинэ, компьютернай графика, хаартыска уонна видео, блогердары кытта маркетинг итиэннэ брендинг, дизайн, ойуулуур-дьүһүннүүр уонна толорор искусство, үөрэҕирии уонна да атын эйгэ барыта киириэхтээх. “Субу туругунан 70 араас кыттыгас баар, 2025 сылга диэри 150 буолуоҕа диэн эрэллээхпит, 1250 кэриҥэ киһи итиннэ үлэлиир буолуоҕа”, — диэтэ Айсен Сергеевич.
Аны “100 тиэргэн” диэн Уһук Илин бырайыагар 7 млрд солк. көрүллэр. Итиннэ биһиги эмиэ кыттыгастаахпыт. Бырайыак көмөтүнэн Саха АССР 100 сылынан сибээстээн 2021 сылга 47 эбийиэк тупсарыллар. Онно 401.61 мөл. солк. көрүллүбүтүттэн 314.89 мөл. солк. федеральнай киинтэн киирбитэ.
Алтынньы 28 күнэ. Москваҕа сылдьар кэмигэр Айсен Николаев Росатом Судаарыстыбаннай корпорация анал бэрэстэбиитэлэ Владимир Панову кытта көрсүстэ уонна Саха сиригэр Росатом ыытыахтаах араас бырайыактарын туһунан сиһилии сэһэргэстилэр.
Алтынньы 28 күнүгэр улуустар уонна куорат уокуруктарын баһылыктарын кытта сүбэ мунньахха Ил Дархан үлэни тохтотон туран, барыны хааччахтыыр кэмҥэ хонтуруол күүстээх буолуоҕа уонна кэһии тахсыыта кытаанахтык миэрэлэниэ диэн санатта. Хамсык туруга нүһэр, Дьокуускайга балаһыанньа кытаанах. Ону кытта улуустарга эмиэ соччото суох хартыына үксээтэ. Сунтаар, Мэҥэ Хаҥалас, Уус Алдан, Мииринэй эргин ыалдьааччы ахсаана күннэтэ үксүү турар. Реанимацияҕа 184 киһи, олортон 38-һа муҥутуур ыарахан туруктаах. Вирус 1411 киһи олоҕун ылан барбыта хомолтолоох. Быһыыны ылыы Чурапчыга уонна Намҥа быстар мөлтөх. “Хаарчаҕы кэспит тэрилтэ 30-60 күҥҥэ тиийэ сабыллыа, үлэҕэ тахсара бобуллуо”, — диэн иһитиннэрдэ Айсен Сергеевич.
Алтынньы 28 күнэ. Оскуола оҕолоро кыттар Бүтүн Россиятааҕы “Көр, бу Россия!” куонкуруска үлэлэри ылыы сэтинньи 1 күнүнэн түмүктэнэр. Ый устата манна 85 эрэгийиэнтэн 15 тыһ. үөрэнээччи 3 тыһ. хамаанданан кыттарга бэлиэтэннэ. Бу бастыҥ видео аккырыыкканы оҥорууга бырайыак СӨ Ил Дархана Айсен Николаев өйөбүлүнэн былырыыҥҥыттан ыытыллар. Быйылгы кыайыылаахтар сыаналаах араас бириистэри тутуохтара диэн тэрийээччилэр иһитиннэрэллэр.
Алтынньы 28 күнүгэр “РФ Судаарыстыбаннай Дууматыгар Саха сирин историятыгар аан бастаан 5 бэрэстэбиитэллэннибит. Хас биирдии фракция бэйэтэ тус партиятыттан бырагыраамалаах эрээри, билигин бары сенатордар уонна дьокутааттар сомоҕолоһон төрөөбүт өрөспүүбүлүкэлэрин туһатыгар үллиэхтэрэ диэн эрэнэбин. Бүгүн мин сенатордар Александр Акимовы, Егор Борисовы, дьокутааттар Сардаана Авксентьеваны, Петр Аммосовы, Юрий Григорьевы, Галина Данчикованы уонна Федот Тумусовы кытта көрүстүм. Өрөспүүбүлүкэбит сайдыытын, уопсай соруктарбытын олоххо киллэрэргэ кинилэр хас биирдии соруктарын туһунан тус этиилэрбин иһитиннэрдим”, — диэн Айсен Николаев инстаграмҥа суруйда.
Алтынньы 30 күнүгэр Айсен Николаев Нерюнгрига үлэлээтэ. Бу күн куорат аэропуортун саҥардыллыбыт салгын аала көтөр-түһэр балаһата арылынна. Тэрээһиҥҥэ Росавиация салайааччыта Александр Нерадько кытынна. Кини 3,6 тыһ. миэтэрэ усталаах, ханнык баҕарар салгын аала көтөр-түһэр кыахтаах балаһа кылгас кэм иһигэр оҥоһуллубутун эттэ. Ол өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытары хардарыта ыкса сибээстээх үлэ түмүгэр ситиһиллибитин бэлиэтээтэ. Айсен Николаев Росавиация бэрэстэбиитэллэригэр, тутааччыларга махтанна. Ил Дархан Нерюнгри аэропуорда балаһаны саҥардан оҥоруу үлэтэ ыытылларынан түөрт ый устата сабыллан турбутун, ол туһунан быһаарыыны ылынарга араас этиини көрөн баран, биир санааҕа кэлбиттэрэ түмүктээх буолла диэн эттэ. Үлэ салгыы ыытыллан, кэлэр сыл бүтүүтүгэр саҥа аэровокзал тутуллан үлэҕэ киирэригэр эрэлин биллэрдэ. Айсен Николаев Россия Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быһаарыытынан дойду Бырабыыталыстыбатын, тырааныспар министиэристибэтин, Росавиация көмөлөрүнэн, өрөспүүбүлүкэ салгын тырааныспарын салаатыгар өйөбүлү ылар диэтэ.
Алтынньы 30 күнүгэр Дьокуускайга буолан ааспыт мунньахха салгын тырааныспарын сайдыытын боппуруостарын дьүүллэстилэр. Айсен Николаев Саха сиригэр бу салааны сайыннарыы тыын боппуруос буоларынан билиэт сыанатын субсидиялаан нэһилиэнньэҕэ чэпчэтиини оҥоруу тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ. Өрөспүүбүлүкэ иһигэр салгын аалынан көтүүгэ субсидияны хаҥатыыга СӨ Бырабыыталыстыбата Федеральнай агентствоны кытары үлэни ыытар. Магистральнай инфраструктуралары тупсарыы биир кэлим былаанынан Саха сиригэр 16 аэропуорт саҥардыллыахтаах. Росавиация салайааччыта Александр Нерадько олохтоох “Якутия”, “Полярные авиалинии” хампаанньаларга олоҕуран сайдыы барыахтааҕын туһунан эттэ. Саха сирин салалтатын кытары тэҥҥэ салгын тырааныспарын саҥардыы боппуруоһун быһаарыахпыт диэтэ. Айсен Николаев дьоҕус авиацияны сайыннарыы боппуруостарыгар тохтоото. Быйыл хотугу улуустарга “Ан-2” көтөр аалынан ас-үөл тириэрдиллэн, сыана намтаабыт. Салгыы улуустарга сөмөлүөт түһэр сирин оҥоруу барыахтаах. Александр Нерадько дьоҕус авиацияны сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ этиилэрин өйөөтө, диэн СИА-ҕа иһитиннэрдэ Афанасий Ноев, Ил Дархан пресс-сэкирэтээрэ.
