Атырдьах ыйын 25 күнэ. Дойду РФ Бэрэсидьиэнэ Владимирович Путин ыйааҕынан Саха сириттэн Герман Степанович уонна Анегина Александровна Тобоновтар «Родительская слава» уордьанынан наҕараадаламмыттарын туһунан Ил Дархан иһитиннэрдэ. «Тобоновтар Ньурба улууһун Хатыҥ Сыһыы биир бастыҥ мааны ыала. Кинилэр бигэ туруктаах, эппиэтинэстээх буолуу холобурунан буолаллар. Герман Степанович уонна Анегина Александровна биэс оҕолоохтор. Оҕолорун кыра саастарыттан үлэҕэ, үөрэххэ, ытыктабылга, үтүө үгэстэргэ үөрэтэллэр. Маннык ыаллар — уопсастыба тирэҕэ буолаллар. Бу үрдүкү наҕараада Арассыыйа күүһэ бигэ туруктаах ыалтан саҕаланарын кэрэһилиир. Ис сүрэхпиттэн Тобоновтары эҕэрдэлиибин, Саха сирэ эһигинэн киэн туттар, — диэн Айсен Сергеевич бэлиэтээн эттэ.
Атырдьах ыйын 26 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев Татарстаннааҕы нефтегазохимическай форумҥа кытынна. Айсен Сергеевич Татарстан Раиһа Рустам Миннихановы кытта «Kazan Oil, Gas & Chemistry» диэн норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапкаҕа сылдьан, ньиэп уонна гаас корпорациялара, холдиннара оҥорон таһаарбыт саҥа бородууксуйаларын уонна уонна инновационнай быһаарыыларын кытта билистилэр. Ил Дархан бу тэрээһин дойду энергетическэй салаатын сайдыытыгар стратегическай суолталааҕын бэлиэтээтэ.
«Биһиги дойдубут үгүс тэрилтэтэ инники диэки хорсуннук хардыылаата – кинилэр оҥоһуктара аан дойду таһымыгар эрэллээхтик күрэстэһэргэ кыах биэрэллэр. Бүгүн нефтегазохимическэй комплекс дириҥ уларыйыыны-тэлэрийиини ааһар. Дойдуга массыына оҥоруутун үүнүүтэ уонна саҥа технологиялар Арассыыйа аан дойду энергетикатын лидердэрин таһымыгар толору кыахтааҕын бигэргэтэллэр», – диэн өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев экспозициялары көрөн баран бэлиэтээтэ.
Атырдьах ыйын 26 күнэ. Саха сирин баһылыга Айсен Николаев Татарстаннааҕы нефтегазохимическай форум пленарнай мунньаҕар кытынна. Мунньах кэмигэр гаас уонна ньиэп бырамыысыланнаһыгар инникитин туох боппуруостар үөскүөхтэрин сөбүн уонна билигин ону эрдэттэн быһаарарга туох үлэ ыытыллыахтааҕын кэпсэттилэр. Форумҥа быйыл дойду эрэгийиэннэриттэн, итиэннэ Бахрейнтан, Египеттан, Араб Холбоһуктаах Эмираттарытан уонна да атын тас дойдулартан 600-тэн тахса бэрэстэбиитэл кытынна. Арассыыйа нефтегазохимический комплекса саҥа түһүмэххэ киирэринэн, тас дойдуттан буолбакка, бэйэбит технологическай базабытын тэрийиигэ көһөбүт. Ол биһиэхэ дойду иһинээҕи ирдэбиллэри эрэ толорорго буолбакка, аан дойду ырыынагар эрэллээхтик күрэстэһэргэ кыах биэриэҕэ.
«Ордук болҕомто каадырдары сайыннарыыга уурулунна. Үрдүк таһымнаах исписэлиистэр, инженердэр уонна чинчийээччилэр салаа инникитин бигэ туруктаах буоларын хааччыйаллар. Аан дойдуга уустук балаһыанньа кэмигэр судаарыстыбалар бииргэ үлэлииллэрэ ураты суолтаны ыларын туһунан мунньахха эттилэр», – диэн Айсен Николаев үллэһиннэ.
Атырдьах ыйын 26 күнэ. Каазань куоракка нефтегазохимическэй форум чэрчитинэн Айсен Николаев Татарстаан Өрөспүүбүлүкэтин Раиһа Рустам Миннихановы кытта көрүстэ. Эрэгийиэннэр баһылыктара субъектар икки ардыларыгар бииргэ үлэлээһини бөҕөргөтүүнү уонна сайыннарыыны ырыттылар.
«Саха сирин уонна Татарстаан икки ардыларынааҕы сыһыан норуоттарбыт бэйэ-бэйэни ытыктаһыыларыгар олоҕурар. Биһиги араас эйгэлэргэ бииргэ үлэлээһини утумнаахтык бөҕөргөтөбүт», — диэн Айсен Николаев эттэ.
Ил Дархан форумҥа тэриллибит быыстапканы холобурдаан, бырамыысыланнай кэпэрээссийэ суолтатын бэлиэтээтэ. «Быыстапкаҕа биһиги бииргэ үлэлээһин чахчылаах холобурдарын көрдүбүт: Саха сирин уонна Татарстаан тэрилтэлэрэ номнуо бииргэ үлэлииллэр, тэрили уонна матырыйааллары аҕалаллар. Бу эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы табаар эргиирин салгыы үүнэригэр олук уурар», — диэн Айсен Николаев эбэн эттэ.
Көрсүһүүгэ култуурунай ситими сайыннарыыга ураты болҕомто уурулунна. Ил Дархана бэс ыйыгар Дьокуускайга үбүлүөйдээх XXV Федеральнай Сабантуй ааспытын, тыһыынчанан ыалдьыты түмэн, доҕордоһуу бэлиэтэ буолбутун санатта.
«Дьокуускай куорат уонна Нижнекамскай муниципальнай оройуон дэлэгээссийэлэрин икки ардыларыгар таһаарыылаах кэпсэтии буолла, ол түмүгүнэн икки өрүттээх сибээһи сайыннарар туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Ол онон сөп түбэһиннэрэн, бүгүн Дьокуускай уонна Нижнекамскай икки ардыларыгар доҕордоһуу сыһыаны олохтуур туһунан меморандумҥа илии баттанна», — диэн Айсен Николаев иһитиннэрдэ.
Кини бэлиэтииринэн, бу сөбүлэһии бииргэ үлэлээһиҥҥэ эбии күүһү биэриэҕэ уонна Саха сирин, Татарстаан олохтоохторугар үгүс туһаны аҕалыаҕа.
Атырдьах ыйын 26 күнэ. Казань куоракка Татарстааннааҕы нефтегазохимическэй форум пленарнай мунньаҕар Арассыыйа экэниэмикэтин биир сүрүн салаатын кэскиллэрин уонна тирээн турар кыһалҕаларын ыарахаттарын туһунан кэпсэттилэр. Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн уонна Бахрейнтан, Египеттэн, Холбоһуктаах Арааб Эмираттарыттан уонна атын дойдулартан 600-тэн тахса бэрэстэбиитэли муспут пуорум үлэтигэр Ил Дархан Айсен Николаев кытынна. Кыттааччылар бэлиэтээбиттэринэн, дьүүллэһии сүрүн тиэмэтинэн дойду нефтегазохимическэй комплексыгар күүтүллэр киэҥ далааһыннаах технологическай уларыйыы буолла.
Эспиэрдэр санааларынан, салаа импорты солбуйуу түһүмэҕиттэн бэйэтин толору кыахтаах технологическай баазатын олохтооһуҥҥа көһөн эрэр. Бу Арассыыйаҕа дойду иһинээҕи ирдэбиллэрин толору хааччыйарга эрэ буолбакка, норуоттар икки ардыларынааҕы эйгэҕэ күрэстэһээччи быһыытынан тахсарыгар кыаҕы биэриэхтээх. Мунньах кэмигэр кэлэн иһэр уларыйыылары каадырынан хааччыйыы боппуруостарыгар ураты болҕомто уурулунна. Форум кыттыылаахтара үрдүк таһымнаах исписэлиистэр, ону таһынан саҥа көлүөнэ инженердэрэ уонна чинчийээччилэрэ нефтегазохимия уһун кэмнээх кэскиллээхтик сайдарыгар сүрүн төрүөт буолалларын бэлиэтээтилэр. Ону таһынан, билиҥҥи аан дойдутааҕы уустук балаһыанньаҕа норуоттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин ураты суолталааҕа бэлиэтэннэ.
Атырдьах ыйын 26 күнэ. Айсен Николаев Татарстаннааҕы нефтегазохимическай форум чэрчитинэн Арассыыйа Федерациятын Судаарыстыбаннай сэбиэтин «Энергетика» салаатыгар хамыыһыйа мунньаҕын тэрийдэ. Тэрээһин сүрүн тиэмэтинэн минеральнай-сырьевай бааза мөлтүүрүн усулуобуйатыгар ис ырыынак ирдэбилин хааччыйыыга уонна аан дойду ырыынагар Арассыыйа ирээтин харыстааһыҥҥа ньиэп хостооһунун өйүүр миэрэлэр буоллулар. Хамыыһыйа салайааччыта Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, сааҥсыйалары үрдүнэн, дойду аан дойду энергоресурсаларын ырыынагар инники күөҥҥэ сылдьар миэстэтин тутан олорор уонна ньиэп саппааһынан, хостооһунунан уонна экспорынан бастакы үс дойду кэккэтигэр киирэр, аан дойду ырыынагын 10% кэриҥин ылар. Итиэннэ ньиэп салаатыгар федеральнай бүддьүөт дохуотун 20% кэриҥин киллэрэр, оттон ньиэп хостооһунугар сыл аайы киллэриллэр инвестициялар сыһыары тутар салаалар сайдалларыгар көмөлөһөллөр.
РФ 2050 сылга диэри энергетическэй стратегиятыгар сөп түбэһиннэрэн, 2030 сылга диэри ньиэп хостооһуна 540 мөл. туоннаҕа тиэйиэхтээх, бу 2024 сыллааҕы көрдөрүүттэн 4,6% үрдүк. Ол эрээри, сайдыылаах эрэгийиэннэргэ үгэс буолбут саппаас сыыйа аҕыйаан иһэр. Билигин саппаас 60% кэриҥэ уустук хостонор саппаастарга киирсэллэр, уонна хостооһуҥҥа кинилэр өлүүлэрэ 32% тэҥнэһэр. Хостооһун саҥа эрэгийиэннэрин сайыннарыы ураты суолталанар.
«Билиҥҥи геополитическай усулуобуйаларга Уһук Илин уонна Арктика биһиги дойдубут энергетическэй куттала суох буолуутун уонна экэнэмиичэскэй суверенитетын хааччыйыыга сүрүн суолталаналлар», – диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ. Кини холобур быһыытынан Саха сирин аҕалла, манна кэскиллээх ньиэп баайдаах сирдэр баһыйар өттүлэрэ Арктика зонатыгар бааллар.
Билиҥҥи кэмҥэ 845 мөл. туонна хостонор ньиэп сабаҕаланар ресурсалаах иэннэрэ уонна ньиэп-гаас баара биллибит сирдэрэ учуокка ылылыннылар. 2023 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ баһылыга минеральнай-сырьевай баазаны түргэтэтиллибит тэтиминэн кэҥэтэр туһунан көҕүлээһинин Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ өйөөбүтэ. Түмүгэр «Геология: легенданы сөргүтүү» федеральнай бырайыагынан Саха сиригэр 2025-2027 сылларга Арктикаҕа баар углеводороднай сырье 10 учаастагын үөрэтиигэ 10,6 млрд солк. үп-харчы көрүлүннэ.
«Бу Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дойду саҥа ньиэп-гаас кластера үөскүүрүгэр олук уурар», – диэн эрэгийиэн баһылыга эттэ.
Хамыыһыйа салайааччыта хостооһун экэнэмиичэскэй көдьүүһүн үрдэтэргэ инники күөҥҥэ сылдьар дойду технологияларын уонна оборудованиетын киллэрии, ньиэби байҕал уонна өрүс пуордарыгар тиэрдэргэ инфраструктурнай кыамталары тэрийии, фискальнай эрэсиими ситэрэн-хоторон биэрии уонна инвестордары көҕүлүүр миэрэлэр наадалаахтарыгар эрэлин биллэрдэ.
Атырдьах ыйын 27 күнэ. ЮНЕСКО Аан дойдутааҕы нэһилиэстибэтин эбийиэгэр – Казань Кириэмилигэр «Саха сирин күндү баайа. Казань-2025» көһө сылдьар быыстапка арылынна. Бу экспозиция 2021 сыллаахха баттаммыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Татарстаан Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбаларын икки ардыларыгар бииргэ үлэлэһии туһунан сөбүлэһии чэрчитинэн тэрилиннэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Күндү баайын судаарыстыбаннай түмэлин уонна Емельян Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар устуоруйаларын уонна култуураларын холбоһуктаах түмэлин фондаларыттан 80-тан тахса ураты экспонат туруорулунна. Айсен Николаев эҕэрдэ тылыгар быыстапка Саха сирин уонна Татарстаан култуурунай ситимнэрэ сайдыыларын чаҕылхай холобура буолбутун бэлиэтээтэ.
«Бүгүн биһиги Казань куоракка элбэх омуктаах норуоппут устуоруйатын, култууратын уонна дууһатын көрдөрөр ураты экспонаттарбытын аҕаллыбыт. Эһиэхэ Сахабыт сирин бэлиэлэрин – сэдэх киэргэллэри, декоративнай-прикладной ускуустуба айымньыларын уонна ураты ааттаах алмаастары билиһиннэрэбит. Экспонаттар быыстарыгар Татаарскай Өрөспүүбүлүкэ тэриллибитэ 100 сылыгар анаммыт алмаас таас ураты миэстэни ылар. Бу таас – биһиги Татарстаан устуоруйатыгар уонна ситиһиилэригэр, улуу Арассыыйа сайдыытыгар киллэрбит сүдү кылаатыгар ураты ытыктабылбыт бэлиэтэ буолар», — диэтэ Айсен Николаев.
Быыстапка ыалдьыттарга күндү таастары, самородоктарын эрэ буолбакка, саха маастардарын – ювелирдар, муос уонна таас кыһааччылар оҥоһуктарынан билиһиннэрэр. Экспонаттар ортолоругар байыаннай дьайыы кыттыылаахтара – Арассыыйа Дьоруойдарын ааттарынан ааттаммыт алмаастар бааллар. «Саха сирин күндү баайа. Казань-2025» быыстапка биир ый устата үлэлиэҕэ.
Атырдьах ыйын 27 күнэ. СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Казань куоракка Татарстааннааҕы ньиэп-гаас-химия пуорумун чэрчитинэн ыытыллыбыт «Газпромбаан» дьыалабыай көрсүһүүтүгэр кытынна. Мунньахха ньиэп-гаас-химия эйгэтигэр бииргэ үлэлээһин саҥа көрүҥнэрин уонна биисинэс инникитин ырыттылар. Айсен Николаев дойду технологическай тутулуга суох буолуутун наадатын бэлиэтээтэ.
«Норуоттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин олус суолталаах, наадалаах уонна кэрэхсэбиллээх. Ол эрээри биир уустук баар. Бүгүн, сааҥсыйа кэмигэр киирэн, биһиги арҕааҥы партнердарбыт үгүстэрэ баран, кэккэ бырайыагы быһаарыыта суох хаалларбыттарын көрдүбүт. Бу биһигини технологическай тутулуга суох буолууга куурсу түргэтэтэргэ күһэйдэ. Биһиги бу хайысхаҕа мөлтөх буолар бырааппыт суох, Арассыыйа ньиэп-гаас салаата кимтэн да тутулуга суох буолуо суохтаах», – диэн РФ Судаарыстыбаннай Сэбиэтин «Энергетика» хайысхатынан хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Айсен Николаев эттэ.
Кини санаатынан, билигин ньиэп-гаас салаатыгар импорты солбуйар үлэ сөптөөх хайысханан барар. «Мин манна, Татарстааҥҥа, уонна дойду атын эрэгийиэннэригэр хас да сыл иһигэр үөскээбит кураанах сирдэри толорор эрэ саҥа производстволар буолбакка, үгүс хайысханан өссө үрдүк таһымҥа тахсыбыт производстволар тэриллибиттэрин элбэх холобурун көрдүм», – диэн Николаев эттэ. Онуоха Айсен Николаев Арассыыйа доҕордуу дойдулары кытта икки өттүгэр барыстаах технологическай бииргэ үлэлээһиҥҥэ аһаҕаһын бэлиэтээтэ.
Атырдьах ыйын 27 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыга Саха сирин олохтоохторун Арассыыйа киинэтин күнүнэн эҕэрдэлээтэ. «Киинэ ускуустубата биһигини олох туһунан дириҥник толкуйдатар, айарга-тутарга кынаттыыр. Биһиги талааннаах режиссердарбытынан, артыыстарбытынан, дойду киинэтин ускуустубатын сайдыытыгар таһаарыылаах үлэлэринэн кылааттарын киллэрэр бары исписэлиистэрбитинэн киэн туттабыт. Быйылгы сыл бастакы аҥаарын түмүгүнэн саха киинэлэрэ прокакка 192 мөл. солк. киллэрдилэр — бу 2024 сыллааҕы көрдөрүүнү куоһарар. Биһиги киинэлэрбит кэнники алта сыл иһигэр киинэ бэстибээллэригэр 280-тан тахса наҕарааданы ыллылар. Биһиэхэ сүүрбэттэн тахса киинэ устуудьуйата уонна айар кэлэктиип үлэлиир-хамсыыр, салаа сүрүн хамсатар күүһүнэн «Сахафильм» киинэ хампаанньата буолар. Судаарыстыбаннай өйөбүл туһунан эрэгийиэннээҕи сокуон уонна Киинэ индустриятын, анимацияны уонна сыыппара контенын оҥорууну сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ ылылыннылар. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Дьокуускайга оҥорон таһаарыы эргиирин хааччыйар тэриллээх элбэх хайысхалаах киинэ павильонун тутуутун өйөөбүтэ. Дойду баһылыгын сорудаҕынан дойду Бырабыыталыстыбата «Экстра Синема» технологиятын «Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыакка киллэрдэ. Саха оҥорооччуларын киинэ-платформаларын туһаныы географията кэҥээн иһэр – Индияҕа маннык 10 тыһыынча киинэ саалата тэриллиэҕэ. Кинилэртэн бастакылара Ассам штатыгар Тиху куоракка аһыллар. Инникитин да биһиги кинематографияны өйүөхпүт», -– диэн эҕэрдэҕэ этиллэр.
Атырдьах ыйын 28 күнэ. Айсен Николаев үлэтин былаанынан Нам улууһугар сылдьан, тутулла турар социальнай суолталаах объектары көрдө-иһиттэ. Итиэннэ муниципальнай депутаттар өрөспүүбүлүкэтээҕи форумнарыгар кыттыыны ылла.
Ол курдук, «Нам» өрөспүүбүлүкэ суолталаах суолга аспаал кутуллубут үлэтин көрдө, суол оҥоһуутун хаачыстыбатын үчүгэйинэн сыаналаата. Национальнай бырайыак көмөтүнэн Намныыр трассаҕа 107 км, ол эбэтэр 70% саҥардылынна, өссө 52 км оҥоһуллуоҕа.
Улуус киинигэр тутулла турар улуустааҕы киин балыыһа эмтэнэр куорпус, итиэннэ 450 миэстэлээх оскуола тутуутун үлэтин билистэ.
Нам улууһугар улахан таас эбийиэктэр тутулла тураллар. Ол курдук балыыһа уонна 450 миэстэлээх оскуола бэлэмнэрэ 70%-тан тахсыбыт. Эмтиир куорпус рентгенынан диагноһы туруорар аныгы комплексынан, УЗИ аппараттарынан, видоэндоскопия, реанимация оборудованиеларынан, хирургия аппарааттарынан хааччыллыаҕа. Оттон 2 №-дээх оскуолаҕа 17 үөрэнэр кэбиниэттээх, үс лабораториялаах, звуковой оборудованиелаах хостоох, мастырыскыайдаах, информатика, уруһуй уонна черчение кэбиниэттэрдээх, спорт саалалардаах, 150 миэстэлээх остолобуойдаах, 270 миэстэлээх актовай саалалаах, библиотекалаах, мэдиссиинэ кабинеттардаах буолуоҕа. Билиҥҥитэ оҕолор 1965 сылга тутуллубут эргэ мас дьиэҕэ үөрэнэллэр.
«Тутуу үлэтэ-хамнаһа үчүгэйдик бара турар. Балыыһаҕа мэдиссиинэ тэриллэрэ ылыллыбыттар. Былаан быһыытынан эбийиэк саҥа дьылга диэри тутуллан бүтэригэр эрэллээхпит. Оскуола тутуутун бэдэрээтчит кэмигэр бүтэрэр соруктаах. Икки улахан социальнай суолталаах тутуу бириэмэтигэр үлэҕэ киириэҕэ», – диэн Ил Дархан иһитиннэрдэ.
Атырдьах ыйын 28 күнэ. Нам улууһун киинигэр «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа өйөбүлүнэн ыытыллыбыт муниципальнай дьокутааттар өрөспүүбүлүкэтээҕи форумнарыгар Айсен Николаев кытынна. Кини дойду үрдүнэн олохтоох салайыныы таһымыгар буола турар уларыйыы, саҥа сокуон миэстэтигэр бэрэстэбиитэллээх уорганнары бөҕөргөтөрүн, ол быһыытынан нэһилиэк, улуус, куорат таһымнаах дьокутааттар эппиэтинэстэрэ, статустара үрдүүрүн бэлиэтээн эттэ.
«Олохтоох былаас дьокутааттара дьоҥҥо-сэргэҕэ саамай чугас, норуот бэйэтэ талбыт, итэҕэйбит дьоно буолаллар. Олох уйгута тупсарын, олохтоох салайыныы тирэхтээх уонна кэскиллээх буоларын туһугар үлэҕит иһин махтанабын», — диэтэ Ил Дархан.
Саха сирин баһылыга саҥа сокуон дойду бары эрэгийиэннэрин санааларын учуоттаан, өр сыллаах үлэ кэнниттэн ылыллыбытын бэлиэтээтэ. «Сокуоҥҥа Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ илии баттаата уонна ону олоххо киллэриигэ биһиги бары эппиэтинэстээхпит. Федеральнай сокуон сүрүн балаһыанньалара олоххо киирдилэр. Билигин биһиги иннибитигэр өрөспүүбүлүкэ нормативнай базатын саҥардыы соруга турар», – диэтэ Николаев.
Олохтоох салайыныы туһунан өрөспүүбүлүкэ тирэх сокуона 2025 сыл бүтүөр диэри ылыллыаҕа. «Историческай, социальнай-экэнэмиичэскэй, географическай усулуобуйаларбытын учуоттаан, олохтоох салайыныы икки таһымнаах тиһигин оннунан хаалларар тоҕоостоох. Ол эрээри маныаха уларытыылары муниципалитет баһылыктарын талыы бэрээдэгэ ирдиир, бу бэрэстэбиитэллээх уорганнар оруолларын күүһүрдэр. Муниципальнай тэриллиилэр салалталарын тэрийиигэ маннык сыһыан олохтоох таһымҥа дьокутааттар нэһилиэнньэ интэриэһин туруорсууга эппиэтинэстэрин үрдэтиэҕэ», – диэтэ Айсен Николаев.
Форум кыттыылахтарыгар Ил Дархан анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын муниципальнай таһымҥа салайыыга, ол иһигэр бэрэстэбиитэллээх уорганнар үлэлэригэр кыттыыны ылалларыгар болҕомтону уурарга туһаайда.
Атырдьах ыйын 29 күнэ. Ил Дархан Айсен Николаев «Өлбөт үйэлээх полк» Арассыыйатааҕы хамсааһын исполкомун салайааччыта Наталья Шадринаны кытта көрүстэ. Айсен Сергеевич бу хамсааһын Аҕа дойду Улуу сэриитин өйдөбүлүн уонна дьоруойдарын харыстааһыҥҥа, ыччаты патриоттуу иитиигэ улахан кылааты киллэрэрин, Саха сирин олохтоохторугар биир саамай суолталааҕын бэлиэтээтэ. Ол курдук, быйыл бу сэлэлии хаамсыыга Саха сирин 145 тыһ. тахса олохтооҕо кыттан, бэйэлэрин дьоруойдарын мэтириэттэрин илдьэ тахсан, Улуу Кыайыыны уһансыбыт аҕа көлүөнэ дьоммут туһунан өйдөбүл өрүү тыыннааҕын дакаастаабытын Ил Дархан санатта.
Атырдьах ыйын 30 күнэ. Ил Дархан Нерюнгри оройуонугар үлэлээтэ. Бастаан «Колмар» хампаанньа Денисовскайдааҕы хайаны байытар кэмбинээтин храмыгар таас чох хостооһунугар үлэлии сылдьан суорума суолламмыт шахтёрдар сырдык кэриэстэригэр анаммыт таҥара сулууспатыгар кытынна.
Айсен Николаев салгыы саҥа үлэҕэ киирэр Соҕуруу Саха сиринээҕи офтальмология киинигэр — өрөспүүбүлүкэтээҕи харах балыыһатын салаатыгар сырытта. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин уонна Уһук Илиҥҥэ боломуочуйалаах бэрэстэбиитэл Юрий Трутнев ыллыктаах быһаарыыларынан, кэнники сылларга Нерюнгри оройуонугар доруобуйа харыстабылын бөҕөргөтүүгэ элбэҕи оҥоробут диэн бэлиэтээтэ. 300-тэн тахса кв. м. иэннээх, аныгы мэдиссииинэ тэриллэринэн толору хааччыллыбыт дьиэҕэ таһыттан уонна балыыһаҕа сытан эмтэнэргэ усулуобуйа оҥоһуллубут. Кииҥҥэ түөрт офтальмолог-быраас Алдан уонна Нерюнгри оройуоннааҕы киин балыыһалара ыыппыт ыарыһахтарын көрүөҕэ-истиэҕэ. Бастакы көмөнү оройуоннааҕы киин балыыһа оҥоруоҕа, оттон уустук түбэлтэлэргэ уонна эпэрээссийэлэргэ саҥа кииҥҥэ ыытыахтара. Эпэрээссийэлэр мэдиссиинэ булгуччулаах страховкатын полиһынан босхо оҥоһуллаллар.
Ил Дархан Чульмаҥҥа 350 миэстэлээх үс мэндиэмэннээх орто оскуола дьиэтин тутуутун бэрэбиэркэлээтэ уонна үлэ былаан быһыытынан баран иһэрин бэлиэтээтэ. Эһиил балаҕан ыйын бастакы күнүн көрсө эбийиэги үлэҕэ киллэрэргэ сорудахтаата. Тутуу «Үөрэхтээһин сайдыыта» федеральнай бырагырааманан ыытыллар. Итиэннэ Айсен Николаев Беркакикка 22 №-дээх оскуолаҕа ыытыллыбыт хапытаалынай өрөмүөн түмүктэрин көрдө. 385 оҕо үөрэнэр бөһүөлэк соҕотох оскуолата үөрэхтэһин федеральнай бырагырааматынан олоччу саҥардыллыбыт, тэрилинэн, миэбэлинэн хааччыллыбыт.
Айсен Николаев Шахтер күнүгэр анаммыт миитиҥҥэ кытынна, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Нерюнгри чоҕун баайын баһылааһыҥҥа олоҕун анаабыт Алексей Столыпин пааматынньыгар сибэкки дьөрбөтүн уурда. «Бу күн биһиги кыайыылары эрэ буолбакка, сүтүктэри эмиэ ахтан-санаан ааһабыт, Нерюнгри сиригэр үлэлээн олохторун толук уурбут дьону кэриэстээн, биһиги иннин диэки барыахтаахпыт уонна хайаан да кыайыахтаахпыт», — диэн тыл этиитигэр бэлиэтээтэ.
Салгыы Ил Дархан Кравченко ууулуссатыгар «Олоххо аналлаах инфраструктура» национальнай бырайыак чэрчитинэн ыытыллар суолу өрөмүөннүүр үлэни бэрэбиэркэлээтэ. Үлэ тэтимнээхтик барар, алтынньы саҕаланыытыгар түмүктүүр былааннаахтар. Айсен Николаев өрөмүөн бүппүтүн кэннэ суол тулатын тупсарарга, уопсастыбаннай тыраансыспар тохтобулларын саҥардарга сорудахтаата.
Ил Дархан куоракка Култуура пааркатын тутуутун хаамыытын кытта билистэ. Уопсастыбаннай миэстэни тупсарыыны куорат үбүлүөйүн көрсө түмүктүүр былааннаахтар. Бырайыак Бүтүн Арассыыйатааҕы кыра куораттарга уонна устуоруйаҕа киирбит нэһилиэктэргэ куорат эйгэтин эбийиэктэрин оҥорууга ыытыллыбыт куонкурус кыайыылааҕынан буолбута. Бырайыагы олоххо киллэрии 2024 сыллаахха саҕаламмыта, онуоха федеральнай бүддьүөттэн 150 мөл. солк. үп көрүллүбүтэ. Айсен Николаев паарка сирин-уотун тас көстүүтүгэр үтүө уларыйыылар киирбиттэрин бэлиэтээтэ уонна үлэни барытын болдьоҕор хаачыстыбалаахтык толорорго сорудахтаата.
Шахтер күнүн Нерюнгригэ бэлиэтиир үөрүүлээх мунньахха Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ чоҕу хостуур бырамыысыланнаһын бэтэрээннэрин уонна үлэһиттэрин идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ. Ааспыт сыл түмүгүнэн Саха сирэ дойдуга иккис миэстэҕэ тахсан, чоҕу хостооһун биир бастыҥ киининэн буолбутун, чох хампаанньалара саҥа разрезтары арыйалларын, тимир суоллары туталларын, саҥа үлэ миэстэлэрин таһааралларын бэлиэтээтэ. Итиэннэ шахтердарга Арассыыйа уонна Саха сирин судаарыстыбаннай наҕараадаларын туттарда.
Атырдьах ыйын 30 күнэ. Арассыыйа устуоруйа-култуура уонна айылҕа нэһилиэстибэтин харыстааһыҥҥа кылаатын, Нуучча географическай уопсастыбатын үлэтигэр көхтөөх кыттыытын иһин Ил Дархан, Нуучча географическай уопсастыбатын эрэгийиэннээҕи попечительскай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Айсен Николаев дойду Бэрэсидьиэнин Бочуоттаах грамотатынан наҕараадаланна. Бу туһунан дьаһалга судаарыстыба баһылыга Владимир Путин илии баттаата. Айсен Николаев Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥин уонна Арктикатын үөрэтиигэ өйөбүлүн, эрэгийиэннээҕи салаа тэрээһиннэригэр көмөтүн иһин судаарыстыбаннай наҕарааданан бэлиэтэннэ.
Атырдьах ыйын 31 күнэ. Ил Дархан чох хостооһунун салаатын үлэһиттэрин, бэтэрээннэрин идэлээх бырааһынньыктарынан — Шахтер күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Билигин Саха сирин 8 оройуонугар 13 чоҕу хостуур тэрилтэ үлэлиир. Шахтердар сыралаах үлэлэрин түмүгэр 2024 сылга өрөспүүбүлүкэ чоҕу хостооһун кээмэйинэн Уһук Илиҥҥэ инники күөҥҥэ уонна дойдуга иккис миэстэҕэ тахсыбыта. 2025 сыл сэттэ ыйыгар 30 мөл. туонна чох хостоммут, ол ааспыт сыл итинник кэминээҕэр 10,7%-нан элбэх. Айсен Николаев 2025 сыл түмүгэр 52 мөл. туоннаҕа тиийэр сабаҕаланар диэн бэлиэтээтэ.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Балаҕан ыйыгар үктэнэн, уһун кыһыммытын этэҥҥэ аһарарга бэлэмнэнэр түбүктэрбит элбиир кэмнэригэр, чэгиэн туруктаах, этэҥҥэ буолуоххайыҥ, үүммүт саҥа үөрэх дьыла ситиһиилээх буоллун.
Афанасий Ноев
