Олунньу 24 күнэ. Ил Дархан Дьааҥы улууһугар үлэлээтэ. Сайдыы сэлиэнньэтигэр оскуола-уһуйаан тутуллан, үлэҕэ киириитин тэрээһинигэр кытынна. Олохтоохтору, кэлэктииби эҕэрдэлээтэ, пилота суох көтөр аалы атыылаһарга сертификат туттарда. Саҥа эбийиэк оскуолатыгар 80 миэстэлээх, уһуйааныгар 40 миэстэлээх, өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай бырагырааматынан тутулунна. Айсен Николаев 2022 сыллаахха улууска кэлэ сылдьан, оскуоланы уталыппакка тутар туһунан быһаарыы ылыммыта. 3 тыһ. тахса кв. м. иэннээх дьиэ аныгы тэрилинэн таҥыллыбыт. Манна билигин 53 үөрэнээччи уонна уһуйаан 15 иитиллээччитэ бааллар.
Салгыы Ил Дархан Баатаҕай бөһүөлэгэр Арктика улуустарыгар бөдөҥ атыы-логистика киинин аста. Эбийиэк Уһук Илини сайыннарыы министиэристибэтин өйөбүлүнэн оҥоһулунна. Уопсайа 1150-тан тахса кв. м. иэннээх икки этээстээх комплекска аһы-үөлү, оҕуруот аһын өр хаһаанарга усулуобуйа тэриллибит, киэҥ-куоҥ сылаас уонна тымныы ыскылааттардаах, тоҥорор камералардаах, холодильниктардаах. Күһүн нэһилиэнньэттэн сир аһын, эти, балыгы тутары былаанныыллар.
Айсен Николаев Дьааҥы улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын боппуруостарыгар мунньах ыытта. Биир сүрүн боппуруоһунан тырааныспар инфраструктуратын «Илиҥҥи меридиан» бырайыагынан тупсарыы, ол иһигэр «Дьааҥы» суолу оҥоруу буоларын бэлиэтээтэ. Тустаах министиэристибэҕэ «Баатаҕай-Бөтөҥкөс-Улахан Күөл» суолу өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр ылан, «Арктика суоллара» тэрилтэ көрөрүгэр сорудахтаата. Таһаҕаһы, булкаас логистикаттан сыыйа аккаастанан, массыына суолунун таһарга сүбэлээтэ. Уматыгы уу суолунан тиэрдии сыанатын 7 төгүл үрдэтэр. Ону тэҥэ ОДьКХ туһаныытыгар аналлаах таас чоҕу Томпо улууһун Дьабарыкы Хайатыттан урукку курдук «Тополинай-Баатаҕай» хайысханан буолбакка, «Дьааҥы» массыына суолунан быһалыы таһарга эттэ. Айсен Николаев улуус тыа хаһаайыстыбатыгар, ол иһигэр кымыһынан эмтиири сөргүтүүгэ, сири оҥорууга этиилэрин өйөөтө. Итиэннэ туһааннаах министиэристибэҕэ туристическэй кластер бырайыагын оҥорууга көмөлөһөргө сорудахтаата.
Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай бырагырааматыгар байыаннай дьайыы байыаһа, Адыаччы нэһилиэгин баһылыга Вячеслав Слепцов сырдык кэриэһигэр Бөтөҥкөс сэлиэнньэтигэр оскуола-уһуйаан тутуутун киллэрэргэ сорудахтаата. Эбийиэк бырайыактыыр-симиэтэлиир докумуонун улуус бүддьүөтүн суотугар оҥорбуттар.
Олунньу 25 күнэ. Айсен Николаев Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, бэлитиичэскэй уонна судаарыстыбаннай диэйэтэл Гавриил Чиряев төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтээһиҥҥэ бэлэмнэнии хайдах баран иһэрин бэрэбиэркэлээтэ. Сүрүн тэрээһиннэр муус устар 3-4 күннэригэр, Гавриил Иосифович төрөөбүт күнүгэр, былааннаналлар. Сыл устатыгар барыта 40 араас тэрээһин ыытыллыаҕа. Айсен Николаев Гавриил Чиряев өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар уһулуччу кылаатын бэлиэтээн туран, бары тэрээһиннэр үрдүк таһымнаахтык ыытыллыахтаахтарын бэлиэтээтэ. Чочу нэһилиэгэр дьаһалта күүһүнэн төрөөбүт балаҕана чөлүгэр түһэриллибит, уот ситимигэр хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыбыт, уһуйаан дьиэтин түмэлгэ анаан саҥалыы уларытан оҥорбуттар. Бүлүүгэ киниэхэ анаммыт пааматынньыгы саҥардыбыттар. Чиряев олоҕун уонна үлэтин-хамнаһын туһунан кинигэ, документальнай киинэ оҥоһуллар, испэктээк туруоруохтара, түмэллэргэ тематическай быыстапкалар, научнай-практическай кэмпириэнсийэлэр уонна да атын тэрээһиннэр былааннаналлар.
Олунньу 25 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайдааҕы I-гы №-дээх Оҕо искусствотын оскуолата Ярославскай уулуссаҕа турар дьиэтигэр хааларын, ханна да көспөтүн туһунан ити боппуруоска ыыппыт анал мунньаҕын кэнниттэрн иһитиннэрдэ. Ил Дархан Бүтүн Арассыыйатааҕы Норуот фронун эрэгийиэннээҕи салаатын уонна оскуола үөрэнээччилэрин төрөппүттэрин бэрэстэбиитэллэрин кытта кэпсэтии түмүгүнэн итинник быһаарыыны ылынна. Ити дьиэни муниципальнай бас билиигэ биэрэр, филармония көстөҕүнэ босхоломмут миэстэҕэ эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэрин олохсутар тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ.
Олунньу 26 күнэ. Айсен Николаев дойду Судаарыстыбаннай сэбиэтин «Энергетика» хайысхаҕа хамыыһыйатын мунньаҕын ыытта. Дойду эрэгийиэннэригэр ититиинэн хааччыйыыга зоналарынан сыана олохтонуутун мэхэньииһимин туһунан боппуруоһу көрдүлэр. Онуоха «альтернативнай хочуолунай» киэбинэн ититии иһин сыана муҥутуур таһымын олохтооһун урут дойду улахан эрэ агломерацияларыгар туттуллар буоллаҕына, быйыл кулун тутар бастакы күнүттэн кыра нэһилиэнньэлээх пууннар көһүөхтэрин сөп буолла. Оччоҕуна бу салааҕа эбии чааһынай инвестицияны тардар кыахтаналлар. Ити мэхэньиисими тупсаран киэҥник туттарга эбии дьаһаллары ыларга быһаардылар.
Олунньу 26 күнэ. Ил Дархан Борокуратуураны кытта ыыппыт мунньаҕар бырабыыталыстыбаҕа уонна муниципальнай тэриллиилэр салалталарыгар элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ сир учаастагын биэриигэ үлэни күүһүрдэр соругу туруорда. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ борокуруора Максим Попов бу хайысхаҕа үлэ түмүктэрин муниципальнай тэриллилэр рейтиннэрин уонна баһылыктар үлэлэрин көдьүүһүн сыаналыыр көрдөрүүлэр ахсааннарыгар киллэрэргэ этиитин өйөөтө. Сир учаастага кырыымчыгын боппуруоһун быһаарарга, нэһилиэнньэлээх пууннар кыраныыссаларын кэҥэтэргэ генеральнай былааннары оҥорон, сөбүлэһиннэрэр ирдэнэр. Ил Дархан сир учаастагын оннугар бэриллэр биир кэмнээх харчынан төлөбүр кээмэйин үрдэтэргэ, тутуллар хайысхатын кэҥэтэргэ, уопсай үбүлээһини улаатыннарарга сорудахтаата.
Олунньу 27 күнэ. Айсен Николаев Мировой суут дьиэтэ үлэҕэ киириитин тэрээһинигэр кытынна. Биэс этээстээх эбийиэккэ мировой судьуйалар үлэлииллэригэр анал усулуобуйа тэриллибит, тутуу өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 300 мөл. солкуобай үбүлэммит. Манна суут аппараатын уопсай кэнсэлээрийэтэ уонна 12 суут учаастага олохсуйар.
Олунньу 27 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа Дьоруойун Андрей Григорьевы-Тутаны чиэстээһиҥҥэ, киниэхэ үрдүк наҕарааданы дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүгэр мээнэҕэ туттарбатаҕын бэлиэтээтэ. «Владимир Владимирович наҕараадалааһын иннинэ миэхэ эрийэн, Андрей Григорьев хорсун быһыытыттан сөхпүтүн, булгуруйбат модун санаатын күүскэ сыаналаабытын, маннык байыастардаах буоламмыт биһиги куруук кыайыылаах тахсыахпыт», — диэн эппитин тиэртэ. Айсен Николаев Дьоруойга 1,5 мөл. солкуобайдаах сэртипикээти туттарда. Андрей Николаевич дойду Бэрэсидьиэнин кытта көрсүбүт долгутуулаах түгэннэрин кэпсээтэ. Ил Дархаҥҥа, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар ахсаабат көмөлөрүн иһин махтанан туран, Айсен Николаевка бэйэтин бэлэҕин — саха быһаҕын туттарда.
Олунньу 28 күнэ. Айсен Николаев урукку сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ тутуу салаатыгар улахан миэстэлээх ДСК собуотун саҥалыы тыыннаан, дьиэ тутуутун сыаҕын үлэтэ саҕаламмытын биллэрдэ. Саҥардыы бастакы түһүмэҕэр тутуу блоктарын оҥорон таһаарыы бастакы лииньийэтэ үлэҕэ киирдэ. Бу аҥаардастыы оҥорон таһаарыыга эрэ буолбакка, тутуу эйгэтигэр каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ тирэх буолуоҕа. Ил Дархан тэрилтэ судаарыстыбаннай хампаанньа быһыытынан сайдыы саҥа таһымыгар тахсан, салгыы үлэлииригэр эрэнэрин биллэрдэ. Тэрилтэ сылга 35 тыһ. кв. миэтэрэҕэ тиийэ дьиэни таһаарар, 170 киһини үлэнэн хааччыйар кыахтаныаҕа. Саҥардыы иккис түһүмэҕэ 2026 сылга былааннанар, ол собуот оҥорон таһаарыытын икки төгүл улаатыннарыаҕа.
Олунньу 28 күнэ. Ил Дархан Бүтүн Арассыыйатааҕы «Мин идэм – ИТ (айти)» куонкурус өрөспүүбүлүкэтээҕи түһүмэҕин үөрүүлээх аһыллыытыгар кытынна. Саха сиригэр 2016 сылтан ыытыллар күөн күрэс иккис сылын Россия таһымыгар тахсыбытын, сыллата кыттааччы ахсаана элбиирин бэлиэтээтэ. Бу түһүмэххэ 24 улуустан 200-тэн тахса үөрэнээччи уонна устудьуон кыттыыны ылар. Бастыҥ хамаандалар Саха сирин аатын бүтүн Россиятааҕы күрэскэ Нижний Новгород куоракка көмүскүөхтэрэ. Куонкурус информационнай технология уонна технологическай урбаан салаатыгар ыччаты өйөөн, эрдэттэн идэҕэ сирдиир соруктаах ыытыллар.
Олунньу 28 күнэ. Ил Дархаҥҥа Арассыыйа накаастабылы толорор федеральнай сулууспатын Саха сиринээҕи управлениетын саҥа салайааччыта Сергей Калиновскайы билиһиннэрдилэр. Кини бу дуоһунаска ананыан иннинэ управление салайааччытын бастакы солбуйааччытынан үлэлээбитэ. Айсен Николаев Саха сирин былаастара федеральнай сулууспалары кытта куруутун ыкса үлэлэһэллэрин бэлиэтээтэ.
Кулун тутар 1 күнэ. Ил Дархан табаһыттары уонна хоту сир олохтоохторун Табаһыт күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Саха сиригэр табаны иитиинэн 20 оройуоҥҥа дьарыктаналлар. Билигин 114-тэн тахса табалаах хаһаайыстыба баар. Манна 1200-тэн тахса киһи үлэлиир. Өрөспүүбүлүкэ таба ахсаанынан дойду үрдүнэн бастыҥнар ахсааннарыгар киирсэр. 2025 сылга 175 тыһ. диэри таба ахсаанын элбэтии соруга турар. Саха сирин бүддьүөтүттэн хаһаайыстыбаларга баазаны, харааллары уонна күрүөнү-хаһааны тутууга, табаны атыылаһыыга уонна тиэйэн таһыыга, таба миграциятын суолларыгар маршрут дьиэлэрин тутууга, табаһыттарга вездеходтары уонна снегоходтары атыылаһыыга субсидия көрүллэр. «Эдэр табаһыт» бырагыраама үлэлиир. Таба иитиитигэр түөрт сылтан итэҕэһэ суох үлэлээбит эдэр дьон Арктикаҕа олорор дьиэни атыылаһыыга эбэтэр тутууга 2 мөл. солк. ылыахтарын сөп.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Кулун тутар ый үүнэн, сааска үктэннэрбит да, дьыл кэмэ быысаһар хахсаат кэмигэр бэйэ туругун көрүнэн, харыстанан, чөл-доруобай буолуоҕуҥ.
Ааптар: Афанасий Ноев
