Алтынньы 2 күнэ. Айсен Николаев бу күн Ил Түмэҥҥэ бырабыыталыстыба чилиэннэрин анааһыҥҥа этиитин киллэрдэ. Ити түмүгүнэн бу күннэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлинэн Кирилл Бычков ананна. Кини бастакы солбуйаччыларынан Дьулустан Борисов, Дмитрий Садовников, солбуйааччыларынан – Ольга Балабкина, Сергей Местников, Анатолий Семенов, Георгий Степанов буоллулар.
Артем Александров — тыа хаһаайыстыбатын уонна ас — үөл бэлиитикэтин, Елена Волкова — үлэ уонна социальнай сайдыы, Вячеслав Емельянов – ДьКХ уонна энергетикэ, Василий Ефимов — инновация, цифровой сайдыы уонна инфокоммуникационнай технологиялар, Гаврил Кириллин — тас сибээскэ уонна норуоттарын дьыалаларыгар, Дмитрий Лепчиков — гражданскай оборона дьыалатыгар уонна нэһилиэнньэ олоҕор куттал суох буолуутун хааччыйыыга, Афанасий Ноев — култуура уонна духуобунай сайдыы, Владимир Сивцев тырааныспар уонна суол хаһаайыстыбатын, Леонид Спиридонов — эт-хаан култууратыгар уонна спорка, Максим Терещенко — промышленноска уонна геологияҕа, Тимур Ханды — урбаан, атыы-эргиэн уонна туризм, Владимир Черноградскай – Арктиканы сайыннарыыга уонна өрөспүүбүлүкэ хотугу норуоттарын дьыалаларыгар, Петр Шамаев — ыччат уонна социальнай коммуникациялар дьыалаларыгар, Петр Попов – экэниэмикэҕэ миниистирдэринэн ананнылар.
Лена Афанасьева доруобуйа харыстабылын миниистирин, Валерий Жондоров үп миниистирин, Евгений Перфильев экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирин, Виктор Романов тутуу миниистирин, Ньургууна Соколова үөрэх уонна наука миниистирин, Николай Бочков СӨ сыана бэлиитикэтигэр судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччуларынан ананнылар. Кинилэр дуоһунаска ананыыларыгар былаас федеральнай уорганнарын сөбүлэҥнэрэ ирдэнэр.
Павел Аргунов СӨ тутууга уонна олорор дьиэни көрүүгэ судаарыстыбаннай управлениетын салайааччытынан, Павел Иванов СӨ юстицияҕа судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн,
Светлана Горюшинская СӨ нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн, Любовь Папок СӨ архитектура уонна куораты тутууга управлениетын салайааччытынан, Петр Петров СӨ ветеринарияҕа департаменын салайааччытынан ананнылар.
Алтынньы 3 күнэ. Ил Дархан Ил Түмэн салалтатын уонна бэлитиичэскэй баартыйалар фракцияларын салайааччыларын кытта көрүстэ. Манна парламент иккис (уочараттаах) пленарнай мунньаҕын боппуруостарын дьүүллэһии буолла. Айсен Николаев норуот дьокутааттарыгар эрэгийиэн судаарыстыбаннай былааһын толорооччу уорганнарын тутулугар туох уларытыыны киллэрбиттэрин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын саҥа састаабын анааһыҥҥа ханнык көрүүлэргэ тирэммиттэрин кэпсээтэ.
Айсен Сергеевич кэлэр биэс сылга улахан сыаллар уонна соруктар туруоруллубуттарын, балары толорууга киэҥ билиилээх-көрүүлээх, дойдуларын туһугар кыһаллар-мүһэллэр дьон наадаларын бэлиэтээтэ.
«Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэриллибит эппиэттээх дуоһунастарга анаммыт специалистар – бука бары уопуттаах, билиилээх-көрүүлээх үлэһит дьон», – диэн эттэ Айсен Николаев.
Алтынньы 4 күнэ. Бу күн Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай мунньаҕар – Ил Тумэҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин, кини солбуйааччыларын уонна кэккэ миниистирдэри анааһыҥҥа сөбүлэҥ биэрдилэр. Ону тэҥэ Ил Дархан бэйэтин ыйааҕынан министиэристибэлэр, судаарыстыбаннай кэмитиэттэр, управлениелар уонна департаменнар салайааччыларын анаата. Бу иннинэ Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын толорооччу уорганнарын тутулугар уларытыылары киллэрбитэ. Ол курдук, бырабыыталыстыба састаабыгар 12 чилиэн уларыйда, онон өрөспүүбүлүкэ миниистирдэрин кэбиниэтэ 40% саҥардылынна.
Бырабыыталыстыба тутулугар эмиэ уларыйыы буолла. Ол түмүгэр былаас уорганнарын ахсаанын 31- тэн 30- ка диэри аҕыйаттылар.
Юстиция судаарыстыбаннай кэмитиэтэ тэрилиннэ. Манна мировой судьуйалар үлэлэрин тэрийэр киин аппараат холбонно. Нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйыыга судаарыстыбаннай кэмитиэти уларыта тутуу түмүгэр былаас саҥа уоргана – Гражданскай оборона дьыалатыгар уонна нэһилиэнньэ олоҕор куттал суох буолуутун хааччыйыыга министиэристибэ тэрилиннэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтигэр култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа Департамены холбоотулар. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ саҥа ааттанна – тыа хаһаайыстыбатыгар уонна ас — үөл бэлиитикэтигэр министиэристибэ диэн буолла.
Арассыыйа Бэрэсидьиэнин иһинэн СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн Андрей Федотов, Уһук Илиннээҕи федеральнай уокурукка СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн Ким Борисов, СӨ Ил Дарханын уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын дьыалаларын управлениетын салайааччытынан Иван Лазарев ананнылар.
Алтынньы 4 күнэ. Ил Дархан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын саҥа састаабын кытта бастакы сүбэ мунньаҕы ыытта. Айсен Николаев сэтинньи 1 күнүгэр диэри өрөспүүбүлүкэ сайдыытын сүрүн хайысхаларынан стратегическай ыйаахтар бырайыактарын бэлэмнээн, дьүүллэһиигэ киллэрэргэ сорудахтаата.
«Анал байыаннай эпэрээссийэни ыытыы усулуобуйатыгар биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр бүтүн дойдуга курдук бастакы боппуруостарынан Арассыыйа суверенитета, уопсастыбаннай уонна ас — үөл өттүнэн куттала суох буолууну хааччыйыы уонна уопсай кыайыыга наадалаах ыйытыылар буолаллар», – диэн эттэ Айсен Николаев.
Ил Дархан СӨ Бырабыыталыстыбатын үлэтин сүрүн сыалынан- соругунан хас биирдии саха киһитин уйгута буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Миниистирдэр бу соругу көхтөөхтүк биир хамаанданан үлэлиир түгэннэригэр эрэ толоруохтарын сөп. Ол иһин бырабыыталыстыбаҕа эбээһинэһи түҥэтиигэ аҥардас салаа бириинциптэрин эрэ буолбакка, киһи олоҕун эйгэтигэр ылыныллар быһаарыылар дьайыыларын эмиэ учуоттаатылар.
«Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ үүнэр кэмигэр, дьоһуннаах ситиһиилэрдээх сылдьан, дойдуга дьадаҥы ахсаанын көрдөрүүтүгэр бүтэһик миэстэни ыларбыт сатаммат. Кэлэр биэс сылга биһиги ити таһымы 2 төгүл кыччатыахтаахпыт»,- диэтэ Айсен Николаев.
Ил Дархан бырабыыталыстыба чилиэннэрин иннигэр промышленноска, инвестиционнай, интеллектуальнай кыаҕы сайыннарыыга, тыа хаһаайыстыбатын, олохтоох оҥорон таһаарыы боппуруостарыгар, олох-дьаһах эйгэтигэр, доруобуйа харыстабылыгар, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар, сыыппараҕа, инфраструктураны уонна социальнай эбийиэктэри тутууга, үгэс буолбут Арассыыйа духуобунай сыаннастарын бөҕөргөтүүгэ соруктары туруорда.
Кини кэлэр биэс сылга бырабыыталыстыба уонна судаарыстыбаннай тэрилтэлэр үлэлэрин көдьүүһүн сүрүн көрдөрүүтүнэн дьон олох хаачыстыбатынан дуоһуйуута буолуоҕа диэн тоһоҕолоон эттэ.
Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын саҥа састаабын аатыттан мунньахха премьер — миниистир Кирилл Бычков тыл эттэ. Кини Ил Дархан итэҕэлин иһин махталын биллэрдэ уонна туруорбут соруктары толорорго бары бэлэмнэрин бэлиэтээтэ.
Алтынньы 5 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа Федерациятын Сэбиэтигэр Ил Түмэн бэрэстэбиитэлинэн талыллыбыт, сенатор боломуочуйалаах Сахамин Афанасьевтыын көрүстэ.
«Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа эрэгийиэннээҕи салаатын сэкирэтээрэ Айсен Николаев сенатор иннигэр Саха сирин интэриэһин көмүскүүргэ кэккэ соруктары туруорда. Кини дойду арктическай сирин-уотун сайыннарыыга, эрэгийиэннэр бэлиитикэлэригэр бииргэ үлэлээһин наадатын бэлиэтээтэ.
Көрсүһүүгэ Арассыыйа Федерациятын Сэбиэтэ 2022 сылга ылыммыт «Судаарыстыба өттүттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай — экэнэмиичэскэй сайдыытын өйөөһүн туһунан» уурааҕын олоххо киллэрии ыйытыыларын ырытыы буолла. Айсен Николаев инфраструктураны уонна тырааныспары сайыннарыыга, социальнай эбийиэктэри тутууга, экэниэмикэ уонна олох-дьаһах боппуруостарыгар ураты болҕомтону ууруохха наадатын бэлиэтээтэ.
Алтынньы 5 күнэ. Айсен Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин баһылыгын ыйааҕынан судаарыстыбаннай былаас толорооччу уорганнарын бэрэстэбиитэлинэн – сенаторынан анаммыт Егор Борисовы кытта көрүстэ.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын кытта көрсүһүүгэ этиллибити барытын өйүүбүн. Билигин боппуруостары быһаарар аныгы ньымалары көрдүөхтээхпит. Сүрүн сорук – өрөспүүбүлүкэ социальнай- экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуламмыт Арассыыйа Федерациятын Сэбиэтин уурааҕын олоххо киллэрии. Бу федеральнай бырабыыталыстыба өйөбүлүн туһанан Саха сирин сытыы кыһалҕаларын быһаарыыга анаммыт дьоһуннаах докумуон. Федерация Сэбиэтин чилиэнинэн саҥа талыллыбыт Сахамин Афанасьевтыын өрөспүүбүлүкэ туһатыгар бииргэ үлэлиэхпит», — диэтэ Егор Борисов.
Егор Борисов Арассыыйа Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин чилиэнинэн 2018 сыллаахха анаммыта. Саҥа болдьоххо ананыытын туһунан ыйаах балаҕан ыйын 28 күнүгэр таҕыста.
Алтынньы 6 күнэ. Айсен Николаев бу күн Дьокуускай баһылыга Евгений Григорьевтыын куорат маастар — былаанын олоххо киллэриини дьүүллэстэ.
Дьокуускай былаастара генеральнай былааҥҥа уларытыылары киллэриэхтэрэ уонна бүддьүөккэ Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ бигэргэппит куорат маастар — былаанын олоххо киллэриигэ үп-харчы көрүөхтэрэ.
Көрсүһүүгэ салайааччылар хаарбах туруктаах дьиэлэр оннуларыгар саҥалары тутуу, уопсастыбаннай сирдэри тупсарыы, уулуссалары сырдатыы боппуруостарын көрдүлэр. Маны сэргэ Дьокуускай маастар — былаанын эбийиэктэрин тутууну үбүлээһин уонна өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай бырагырааматыгар киллэрии ыйытыыларын таарыйдылар.
«Маастар-былаан Дьокуускай куорат социальнай — экэнэмиичэскэй үүнүүтүн кыаҕын, кэлиҥҥи сылларга туох салааларга болҕомто ууруллуохтааҕын быһаарыаҕа», — диэн бэлиэтээтэ Айсен Николаев.
Дьокуускай маастар — былаана Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин сорудаҕынан оҥоһулунна уонна бигэргэтилиннэ.
Маастар — былааны олоххо киллэрии чэрчитинэн Дьокуускайга социальнай инфраструктураны сайыннарыы үлэтэ салгыы барыаҕа. Өрөспүүбүлүкэ киин куоратыгар доруобуйа харыстабылын уонунан саҥа объектара, оскуолалар, оҕо саадтара уонна спортивнай комплекстар тутуллуохтара. Ону тэҥэ Бэрэсидьиэн сорудаҕынан дьону хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү, куорат историческай чааһын сайыннарыы ыытыллыаҕа.
Дьокуускай маастар — былаанын олоххо киллэрии үбүлээһинэ 500 млрд солкуобайтан тахса. Итинтэн саамай элбэҕэ 2030 сылга диэри хаарбах дьиэлэртэн дьону барытын көһөрүүгэ уонна кэлимник олорор дьиэ бырайыактарын олоххо киллэриигэ туһуланар. 2030 сылга диэри маастар- былаан 90 тэрээһинин олоххо киллэрэргэ былаанныыллар.
Алтынньы 6 күнэ. Ил Дархан ааспыт кэрчик кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн кэлбит Андрей Тарасенко кытта көрүстэ.
Айсен Николаев кини ааспыт 3 сыл устатыгар Саха сирин социальнай- экэнэмиичэскэй сайдыытыгар улахан кылааты киллэрбитин бэлиэтээн туран, махталын биллэрдэ.
«Андрей Владимирович Саха сиригэр үлэлээбит сыллара судургута суох этилэр эрээри, кини туруоруллубут соруктары ситистэ. Бу сыллар усталарыгар кини бэйэтин дьиҥнээх профессионал быһыытынан көрдөрдө. Саха сирин сайдыытыгар, хас биирдии олохтооҕор туһуламмыт элбэх бырайыактары олоххо киллэрдибит. Биһиги Андрей Владимировичтыын бу сылларга бииргэ үлэлээбиппитин бары сыаналыыбыт. Кини дойду сайдыытыгар өссө элбэҕи оҥоруо диэн эрэнэбин», — диэтэ Айсен Николаев.
Ил Дархан Андрей Тарасенкоҕа ситиһиилэри уонна бары үчүгэйи баҕарда.
Ааспыт 5 сылга үлэлээбит бырабыыталыстыба СӨ баһылыга дуоһунаска киириитинэн ситимнээн боломуочуйатын балаҕан ыйын 28 күнүгэр тохтоппута. Алтынньы 2 күнүгэр Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын эбээһинэһин толорооччунан Кирилл Бычковы анаабыта. Кини кандидатурата Ил Түмэҥҥэ сөбүлэҥи алтынньы 4 күнүгэр ааста.
Афанасий Ноев
