Тааттаҕа ыытыллыбыт «Иис, Уус, Ас» өрөспүүбүлүкэтээҕи этнографическай фестиваль дьон-сэргэ болҕомтотун ылла. Бэс ыйын 11 – 12 күннэригэр ытык Чөркөөххө политсыылка музейын тэлгэһэтэ айар куттаах дьону түмтэ. Манна өрөспүүбүлүкэ бастыҥ тимир уустара, кыраҕы харахтаах иистэнньэҥнэрэ, далбар асчыттара кэлэн улахан түһүлгэни олохтоотулар.
Фестиваль наунай-практическай суолталаах түһүмэхтэрэ Былатыан Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннас музейыгар ыытылыннылар. Ол курдук фестиваль бастакы күнүгэр Судаарыстыбаннас музейыгар «Саха сирэ – Уһук Илин — Россия тирэҕэ» экспозиция уонна «Ааллаах Үүн таһаҕасчытын таҥаһа» быыстапка аһыллыытын сиэрэ-туома ыытылынна.
Бу экспозиция Саха Автономията төрүттэммитэ 100 сылынан, Россияҕа култуура нэһилиэстибэтин, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ийэ сылын чэрчилэринэн сөп түбэһиннэрэн туруорулунна.
Быыстапка аһыллыытыгар СӨ культура уонна духуобунай сайдыы министрин бастакы солбуйааччы В.В.Левочкин, Таатта улууһун баһылыга М.М.Соров, Е.Ярославскай аатынан «Саха музейа» ГБУ директора Н.Д.Бугаев уо.д.а. кыттыыны ылан тыл эттилэр, баҕа санааларын тириэртилэр. Экспозиция, быыстапка туруоруллубут суолтатын бэлиэтээтилэр.
Таатта улууһун баһылыга Михаил Соров: «Киин сиртэн тэйиччи олорор, ураты сирдээх-уоттаах, кыһынын томороон тымныылаах, сайынын сырылас итии күннэрдээх Саха сиригэр быдан дьыл мындаатыгар, 1632 сыллаахха нуучча хаһаактара үктэммиттэрэ. Бу кэмтэн саҕалаан Саха сирэ Россия модун держава буоларыгар, баараҕай буола үүнэригэр, сайдарыгар бэйэтин сүдү кылаатын киллэрсэр. Саха сирэ – дойду хааһыната хаҥыырыгар көмүһүнэн, күндү түүлээҕинэн эрэ байытыспакка, Улуу айанньыттарга сири-дойдуну үөрэтэллэригэр сүҥкэн оруолу ылбыта. Олохтоох омуктартан тирэнэн, көмөлөһүннэрэн саҥа баай саппаастаах сирдэр-уоттар, айан аартыктара арыллыбыттара. Быыстапка турбута олус сөптөөх», — диэтэ.
Дойду экономиката сайдарыгар, бигэ туруктаах буолуутугар Саха сирин көмүһүн промышленноһа киллэрбит кылаата сүдү улахан. Көмүс промышленноһа сүһүөҕэр туруутугар Саха сирин үлэһит дьоно — тыа сирин олохтоохторо, холкуостаахтар тугунан да кэмнэммэт үтүөлээхтэр-өҥөлөөхтөр.
1936 сылтан саҕалаан, үгүс бириискэлэр тэриллэн барбыттара. Көмүһү промышленнай хостооһун саҕаламмыта. «Якутзолото» трест салалтата Алдан өрүс биэрэгэр таһаҕаһы мунньар база быһыытынан Охотскай Перевоз диэн бөдөҥ рабочай бөһүөлэги олохтообута. ССКП уобаластааҕы салалтатын дьаһалынан илин эҥэр киин оройуоннарын холкуостарын атынан таһаҕаһы көтөҕүүтүгэр соруйбуттара. Таһаҕас көтөҕүүтүгэр ол ыраах айаҥҥа күһүн сыарҕа хаара түһүүтэ тэринэн бараллара, бириискэлэргэ иккилиитэ, сороҕор түөртүүтэ-биэстиитэ кырынан таһаҕаһы тиэрдэллэрэ. Саас уу-хаар тахсыыта дойдуларыгар сыралара-сылбалара быстан эргиллэллэрэ.
Духуобунай лиидэрбит Борис Федорович Неустроев-Мандар Уус иистэнньэҥнэр үлэлэрин көрөн баран: «Саха түҥ былыргыттан айанньыт омук. Хоту кэлэн олохсуйбутун кэннэ айана өссө уһаабыта, ыараабыта. Итини сэргэ саха дьахтарын түбүгэ өссө элбээбитэ. «Айан таҥаһа» диэн иис саҥа көрүҥэ киирбитэ. Бу иис таҥаһа айанньыттары 60 – 70 да кыраадыстаах тымныыга, толооҥҥо да хонноҕуна үрүҥ тыынын өллөйдүүр, хара тыынын харыстыыр кыахтаах Улуу ииһи айбыта. Ити иһин саха дьахтарыгар махтал!«, — диэн суруйбута.
«Талаан норуокка баар» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Дьиҥ чахчы таһаҕасчыттар кэппит таҥастарын-саптарын сөргүтэн, элбэх сыралаах, матырыйаал булуулаах үлэ кэнниттэн бу «Ааллаах Үүн айанньытын таҥаһа» кэмпилиэк тигиллэн дьон болҕомтотугар таҕыста. Таһаҕасчыттар таҥастарын тигии бырайыагын ааптара, Дьүлэй нэһилиэгин олохтооҕо, СӨ культуратын туйгуна, СӨ уус-уран оҥоһугун маастара, «Өбүгэ үгэһэ» общественнай хамсааһын, «Таатта саарыта» түмсүү салайааччыта, удьуор-утум иистэнньэҥ, саха былыргытын хасыһан үөрэтэр чинчиһит Изабелла Иннокентьевна Элякова буолар.
Изабелла Иннокентьевна «Ааллаах Үүн таһаҕасчытын таҥаһа» бырайыагын инньэ 2006 сыллаахха суруйбут. Бу кэмтэн ыла өрөспүүбүлүкэ архыыбыттан саҕалаан, үгүс матырыйаалы үөрэппит, чинчийбит. Удьуор иистэнньэҥҥэртэн төрүттээх, сүбэһитэ ийэтэ, норуот маастара Анна Николаевна Акимова аттыгар баар буолан, маннык улахан бырайыакка ылыстаҕа. Аҥардас матырыйаал булуута үгүс сыраны-сылбаны эрэйбит. Билигин ыыһаммыт сарыы дэбигис көстүбэт. Ыыһаммыт сарыыны ыраах Усуйаана кырдьаҕас иистэнньэҥэ 20-чэ сыл уурбутун атыыласпыт. Бу айан таҥастара Георгий Никонов «Пути великих свершений» бырайыагар сөп түбэһэн, икки өттүттэн үлэлэр ситэн-хотон таҕыстылар. Былырыын Москва куораттан «Моя планета» ханаал киинэтигэр айанньыттар таҥастара кыһыҥҥы уонна сайыҥҥы көстүүлэргэ уһуллубуттара.
Изабелла Иннокентьевна уопсайа сүүсчэкэ ииһи аҕалан быыстапкаҕа туруорда. Манна даҕатан эттэххэ, «Саха музейа» ГБУ фонданы хаҥатан айанньыттар кэмпилиэктэриттэн таҥас-сап атыыласпыта. Түгэнинэн туһанан музей директорыгар Н.Д.Бугаевка махтанна, иистэнньэҥнэргэ иэспин-күүспүн төлөөтүм диэтэ.
Фестиваль биир сүрүн көрдөрүүтэ буолбут «Ааллаах Үүн таҥаһын» көрө анаан-минээн дьон-сэргэ икки күнү быһа тоҕуоруста.
История далаһата кэрчиктэртэн турар. Бу дьиҥ чахчы саха таһаҕасчыттарын таҥаһын-сабын тилиннэрэн тигии үйэ саас хаалар өйдөбүнньүк быһыытынан сыаналанар.
Хаартыскаларга: Экспозиция уонна быыстапка аһыллыытын түгэннэриттэн. Таатта улууһун баһылыга М.Соров Изабелла Эляковаҕа Бочуотунай грамота, харчынан сертификаты, «Саха музейа» ГБУ директора Н.Бугаев Махтал суругу туттардылар. Быыстапкаҕа турбут айанньыттар таҥастара.
Ааптар: Светлана Халгаева
