Бу чэпчэтиилээх ипотека Уһук Илин уонна Арктика зонатыгар аҕыйах саҥа дьиэ тутуллар куораттарыгар, ону таһынан элбэх оҕолоох ыалларга, төрөппүттэрин сааһыттан тутулуга суох, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай сулууспалаахтар араас категорияларыгар тарҕаныахтаах.
Усулуобуйаттан тутулуктаах
Бу көҕүлээһин хас даҕаны сүрүн сыаллаах. Бастакытынан, дьиэ тутуута соччо барбат эрэгийиэннэригэр дьиэ-уот ырыынагын өйүүргэ туһуланар. Иккиһинэн, элбэх оҕолоох ыаллар уонна сулууспалаахтар олохторун социальнай өттүнэн тупсарыы буолар. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр дьиэ атыылаһыытыгар үксүн үпкэ-харчыга ыарахаттары көрсөллөр. Судаарыстыбаннай таһымнаах демографическай уонна экэнэмиичэскэй соруктары учуоттаатахха, маннык миэрэлэр дойду ыраах сытар уонна аҕыйах нэһилиэнньэлээх эрэгийиэннэригэр дьон дьиэлэниитин тупсарыахтарын сөп.
Ол эрээри, бу бырагырааманы уларытыы хайдах буолуохтааҕа өссө даҕаны чопчулана илик. Чуолкай усулуобуйалар билиҥҥитэ биллибэттэр да буоллар, дьиэ кэргэн ипотекатын балаһыанньатыгар майгынныыр буолуоҕа диэн сабаҕалыахха сөп. Хайдаҕын даҕаны иһин, кирэдьиити чэпчэтиилээх усулуобуйаҕа ылыы, бэйэлэрэ эрдэ дьиэлэрэ суох дьоҥҥо, элбэх оҕолоох ыалга көмөлөөх буолуо.
Уһук Илин ипотекатын ким ылыан сөбүй? Бу бырагыраама демография тэтимэ күүһүрэригэр уонна исписэлиистэри тардыыга, олохсутууга туһуланар. Эдэр ыаллар, элбэх оҕолоох ыаллар, педагогтар уонна медиктэр. Оттон саҥа киирэр ипотеканан дьиэни Уһук Илин сиригэр-уотугар олорор, сааһыттан тутулуга суох элбэх оҕолоох ыаллар, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ эмиэ ылыахтара.
Бырабыыталыстыба бу көҕүлээһини олоххо киллэриини кытта сибээстээх элбэх боппуруоһу быһаарыахтаах, онуоха сөптөөхтүк уонна дьон балаһыанньатын дьиҥнээхтик учуоттаан оҥоһуллар буоллаҕына, кырдьык, Уһук Илин уонна Арктика зонатын кэлим сайдыытыгар олус туһалаах буолуон сөп. Онон саҥардыллыбыт бырагыраама элбэх киһини дьиэлиэҕэ.
Уһук Илиҥҥи ипотека
Биллэрин курдук, маннык бырагыраамаҕа кыттан дьиэни-уоту ылыы сүрүн ирдэбиллээх буолар. Эбийиэк куорат статустаах нэһилиэнньэлээх пууҥҥа баар буолуохтаах уонна онно иккиттэн элбэҕэ суох элбэх кыбартыыралаах дьиэ тутулла турар буолуохтаах. Владимир Путин эбийиэктэр саастарын уонна туруктарын учуоттуурга сорудахтаабыта. Холобур, билигин тутуллубута 20 сылтан тахсыбатах уонна хаарбах туруга суох дьиэлэргэ дьиэ кэргэн ипотекатын биэрэллэр.
2025 сылга Уһук Илиҥҥэ дьиэ кирэдьиитин 80% Уһук Илин уонна Арктика ипотекатынан ылылынна диэн Сбербаан иһитиннэрэр. Дьиэ кэргэн ипотеката Уһук Илин сорох куораттарыгар уонна икки эрэгийиэҥҥэ эрэ иккис ырыынакка тарҕанар, ол 13,3% эрэ ылар.
Саҥа дьиэ тутуллубат куораттарыгар Уһук Илин уонна Арктика ипотекатынан иккис ырыынакка дьиэни ылыы тарҕаннаҕына, чэпчэтиилээх кирэдьиити 87 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа ылар кыахтаныахтара. Билигин бу куораттарга иккис ырыынакка дьиэни «Дьиэ кэргэн ипотекатынан» эрэ атыылаһыахха сөп.
Сбербаан ырытар
2025 сыл 8 ыйыгар Сбербаанынан бу куораттарга 11,1 млрд. солкуобай уопсай суумалаах 4 тыһыынча ипотека оҥоһуллубут. Элбэх киһи куораттарга кыбартыыраны ордорор эбит, онно 10 млрд. солк. бэриллибит. Куорат таһыгар дьиэни-уоту атыылаһыы эмиэ аҕыйаҕа суох, бэлэм дьиэни атыылаһарга — 460 мөл. солкуобай, оттон тутулла турар дьиэлэргэ — 412 мөл. солкуобай бэриллибит.
Уһук Илин билигин баар, саҥа дьиэ үгүстүк тутуллубат сирдэригэр чэпчэтиилээх ипотеканы ылааччы “лиидэрдэр”: Красноярскай кыраай (37%), Хабаровскай кыраай (10,9%), Мурманскай уобалас (10,3%), Амурскай уобалас (9%) уонна Саха сирэ (8,3%).
2020 сыл балаҕан ыйыгар Магадан уобалаһыгар уонна Чукотка автономнай уокуругар Уһук Илин уонна Арктика ипотекатын иккис ырыынакка киллэрии, чэпчэтиилээх кирэдьиити биэриини үрдэппитин баан үлэһиттэрэ бэлиэтииллэр. Ол курдук, Магадан уобалаһыгар иккис ырыынакка дьиэни ылыыны киллэрии кэннэ, 10 ый иһигэр, ааспыт сыллааҕы бырагыраамаларга уларытыылар киириэхтэрин иннинээҕи кэми кытары тэҥнээтэххэ, 78% элбэх дуогабар түһэрсиитэ оҥоһуллубут. Оттон Чукотка автономнай уокуругар 72% үрдээбитэ бэлиэтэммит. Ол эрээри, бу эрэгийиэннэргэ элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр тутуллубаттар, онон иккис ырыынактан ураты ылар кыах суох.
Онон Уһук Илин уонна Арктика ипотекатын саҥа бырагыраамата өр сылларга саҥа дьиэ тутуллубатах эрэгийиэнин куораттарыгар хото тарҕанара сабаҕаланар. Саха сиригэр, холобур, Алдан, Ленскэй, Өлүөхүмэ, Тиксии.
Элбэх оҕолоохторго
Арассыыйа Уһук Илиҥҥи уонна Арктическай зонатын нэһилиэнньэтэ 10 мөлүйүөн киһиэхэ тиийэр, иккис ырыынакка олорор дьиэҕэ чэпчэтиилээх ипотеканы туһаныахтарын сөптөөх куораттарга 2 мөлүйүөн кэриҥэ киһи олорор. Билиҥҥи кэмҥэ, чэпчэтиилээх бырагырааманан 130 тыһыынча кэриҥэ киһи туһанна диэн Сбербаан иһитиннэрэр.
Уопсайынан Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка, Росстат 2024 сыллааҕы дааннайынан, 116 тыһыынча элбэх оҕолоох ыал олорор. Өссө 45 тыһыынча кэриҥэ элбэх оҕолоох ыал Арктика зонатыгар баар. Онон 160 тыһыынча кэриҥэ элбэх оҕолоох ыал, төрөппүттэрин сааһыттан тутулуга суох, чэпчэтиилээх усулуобуйаҕа ипотека кирэдьиитин ылыахтара сабаҕаланар. Уһук Илин уонна Арктика зонатыгар, саҥа дьиэ суоҕун учуоттаатахха, онно элбэх оҕолоох ыал ахсаана — 39,4 тыһыынча, кинилэр чэпчэтиилээх кирэдьиити иккис ырыынакка, ол аата номнуо үлэҕэ киирбит дьиэҕэ кыбартыыраны ылыахтарын сөп. Ол курдук, Уһук Илин чэпчэтиилээх саҥа бырагырааманан тыһыынчанан ыйыллыбыт элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн олорор усулуобуйаларын тупсарар кыахтаныахтара диэн эспиэрдэр сыаналыыллар.
Сулууспалаахтарга
Ону таһынан Бэрэсидьиэн Владимир Путин саҥа чэпчэтиилээх ипотека усулуобуйатын муниципальнай уонна судаарыстыбаннай сулууспалаахтарга тарҕатарга сорудахтаабыта. Росстат дааннайынан, Уһук Илиҥҥэ 111 тыһыынчаттан тахса бүддьүөт үлэһитэ баар, өссө 27 тыһыынча Арктика зонатыгар олорор, онон уопсайа 138 тыһыынчаттан тахса киһи чэпчэтиилээх саҥа ипотеканан туһаныахтарын сөп.
Ол эрээри, бары дьиэлэнэбит диир буоллахтарына, иккис даҕаны ырыынакка кыбартыыраҕа дьиэ тиийиэ суоҕун сөп курдук эбит. Дьон үксэ кэлиҥҥи сылларга Сбербаан «Домклик» онлайн-сервиһинэн туһанан дьиэ ылар. Билиҥҥи кэмҥэ Сбербаан бэйэтэ иһитиннэрэринэн, «Домкликкэ» Уһук Илин уонна Арктика зонатыгар атыыга лаппа аҕыйах дьиэ баар. Уонунан сылларга саҥа дьиэ тутуллубатах сирдэригэр хантан дьиэ кэлиэй. Арай саҥатык, чааһынай дьиэлэри атыылаһарга чэпчэтиини көрдөхтөрүнэ.
Чэпчэтиилээх ипотеканан атыылаһыллар дьиэ 20 сыл иһигэр эрэ тутуллубут буолуохтаах диэн усулуобуйалаах. Ону таһынан, саҥа бырагыраама киириэн сөптөөх куораттарыгар кэнники 20 сылга тутуллубут дьиэ улахан аҥаарын чааһынай дьиэ ылара бэлиэтэнэр. Оччотугар Уһук Илин уонна Арктика ипотекатын саҥа усулуобуйатынан тыа сиригэр бэлэм чааһынай дьиэлэри атыылаһыы киириэн сөп диэн эспиэрдэр сабаҕалыыллар.
Ол да буоллар, сөптөөх бырагырааманы оҥордохторуна, үөһэ ыйыллыбыт нэһилиэнньэ араҥата чэпчэтиилээх ипотеканан хото туһаныа, дьиэлэниэ-уоттаныа, олорор усулуобуйатын тупсарыа буоллаҕа.
