Сэтинньигэ “Сэргэлээх уоттара” сандаара килэрийэр мааны туонатыгар үгүс көрөөччү тоҕуоруста. Сирэйдиин-харахтыын сырдаан, долгуйа быһыытыйбыт көрөөччү туох эрэ дьиктини көрөбүн-истэбин диэбиттии дьоһумсуйа хаамта. Хаһан баҕарар, ханна да сырыттарбын өрүүтүн киирэн кэлэр эйгэбин иһиллэнэр идэлээхпин. Бу сырыыга ураты сүүрээн аргыый сылыта быһыытыйан, тэйиччи сиртэн иҥэрсийэр быһыылыы, ыраахтан дораһыйар кырыымпа тыаһынан доҕуһуолланан чугаһаан, үтүө бити билгэлээн, сэгэйэр сэҥээриибин ситэрэн биэрдэ, диэн суруйда СИА-ҕа суруналыыс Бээрийэ кыыһа Хотойук Айгыына.
Айар, суруйар киһи айар үлэ тэтимин, тэһиинин билэр буоламмын, ханнык баҕарар айар үлэ саҕаланыан иннинэ ол үлэ эйгэлээх тыынын тутабын. Кэнсиэр саҕаланна, саала уота умулунна. Алгыс дуораһыйда. Туох барыта бу тыыннаах айылгыбытыгар ситимнэнэн турар, түөрэхтэнэн кэлэр Алгыс тылларын арчытынан. Бу дьоро киэһэ алгыһа да ураты буолла. Виталий Очиров туруктаах ситимнээх алҕыыр тыллара, киһи атаҕын тилэҕиттэн саҕалаан дьиримнэтэн, сылытан, итии сүүрээни сүүрдэн төбө оройунан чуһуурда таһааран, куйаар ситимигэр холбоон, эттиин-сиинниин биирдэ ураты эйгэҕэ баар буола түстүм.
Өбүгэ ситимэ…. ситим… өбүгэ… Бу тыллар хас биирдии саха киһитигэр нохтолоох сүрэхтэрин тымырынан киирэн, көрөөччү кэнсиэргэ кэлэн анаммыт миэстэтигэр олоруор диэри арыаллаан аҕалан, тыыммакка да олорон, өйдүүн-санаалыын толору тимирчи бу ситимҥэ киирэрин ситиспит буолуохтаах диибин. Тыл күүһэ итиннэ сыттаҕа. Киһи бу орто туруу бараан дойдуга киһи буолан айыллан кэллэ да, ийэтин иһиттэн ньылбырыс гынан күн сирин көрдө да, аан бастаан тыын ылан эҕирийэн, ытаан бэбээриэхтээх. Онуоха, түөһүгэр толору тыыны хайдах ыларыттан оҕо бэбээрэн ытыыра күүстээх. Күүстээхтик бастакы тыынын ылан бэбээрбит оҕо, олоҕор да оннук күүстээхтик, дьүккүөрдээхтик бара тура киһи буолар. Онтон симиктик тыын ылбыт оҕоҥ ол курдук симик, аргыый бытаан да буоллар наллаан айанныыр киһи буолара буолуо.
Алгыстаах кэнсиэрбит “Тыын тэтимэ” үҥкүүнэн арылынна. Үҥкүүһүт уолаттар дыгыйан эчи чэпчэкилэрэ, туттан-хаптан хамсаналлара көрөөччүнү ураты турукка киллэрэн, уйуһутан, ититэн бииртэн-биир эриэккэс хамсаныылардаах үҥкүү-ырыа кутулла түстэ. Бу кэнсиэр ураты буоларын тута аатыттан сэҥээрбитим, аны буолар, ыытыллар кэмэ-түгэнэ Байанай ыйыгар уонна эр дьоммут, уоланнарбыт хомуурга баран, хайдах эрэ бу аат ыксаллаах түгэҥҥэ өрүһүлтэ буолар, мунаахсыйбыт киһиэхэ ыҥырыы курдук дуу дии санаатым. Бу кэнсиэргэ барыта 29 нүөмэр, икки чаастан ордук кэм устата эр дьон, уолаттар үҥкүүлээтилэр, ыллаатылар. Инньэ гынан бу кэнсиэр тыына чахчы ураты, аны үксэ үҥкүү, онон эмиэ чахчы да атын эйгэҕэ киирэн тахсыбыппыт диибин.
Үҥкүү – диэн тыл суолтата күҥҥэ үҥүү. Бу былыр өбүгэбит толорор сүрүн сиэрэ-туома, күҥҥэ үҥүүтүн хамсаныылара. Саха дьоно бука бары күнтэн тэһииннээх омук буолабыт. Онтон эр дьоммут ордук күнтэн күүстээх, харысхаллааах буолаллар эбит. Онон, үҥкүүлүүр, үҥкүүһүт уоланнарбыт бу ураты талаан, дьоҕур айылгынан ананан бэриллибит үлэлэрэ.
Онтон бу дьоро күн, үҥкүүһүт дьиэ кэргэн сыдьаана Дьулустан Харлампьев айар киэһэтэ. Бу кимий диэтэргит — 1985 сыллаахха тохсунньу ыйга Сунтаар улууһугар Кутана нэһилиэгэр Александра Николаевна, Дмитрий Григорьевич Харлампьевтар дьиэ кэргэттэригэр иккис оҕонон күн сирин көрбүт. Ыал аҕа баһылыга Дмитрий Григорьевич Харлампьев – номоххо киирбит Саха сирин судаарыстыбаннай үҥкүүтүн бөлөҕүн бастакы састаабыгар биллэр үҥкүүһүт, артыыс быһытыынан үлэлээбитэ. Кини Сахабыт сирин оройуоннарынан, соҕуруу куораттарынан Канадаҕа, Румынияҕа, Монголияҕа, Германияҕа гастролларга кыттыбыта. Ыал күн күбэй ийэтэ Александра Николаевна Харлампьева эмиэ үҥкүүһүт ити бөлөххө, СӨ култууратын туйгуна, Дмитрий Григорьевич СӨ Култууратын үтүөлээх үлэһиттэрэ буолаллар. З.К.Степанов аатын сүгэр Кэбээйитээҕи Оҕо ускуутубатын оскуолатыгар 36 сыл устата үүнэр көлүөнэ ыччаты үҥкүү кэрэ эйгэтигэр уһуйан, «Тэлээрис» үҥкүү бөлөҕүн нөҥүө талааннаах ыччаты киэҥ аартыкка таһааран күн бүгүҥҥэ диэри айымньылаахтык айа-тута сылдьаллар.
Дьулустан бэрт кыра сааһыгар Кэбээйитээҕи муусука оскуолатыгар үҥкүү салаатыгар үөрэнэ киирбитэ, 1996 с. бүтэрбитэ. Үҥкүүгэ үөрэнэр сылларыгар Дьулустан Харлампьев Кэбээйи улууһун нэһилиэктэринэн, «Тэлээрис» ансаамбылга үҥкүүлүү сылдьан, Дьокуускай куоракка «Терпсихора», «Хотугу сулус», «Сааскы таммахтар» үҥкүү күрэхтэригэр уонна Грецияҕа аан дойдутааҕы фестивальга ситиһиилээхтик кыттыбыта. Орто оскуоланы бүтэрэн үҥкүүһүт идэтин ылбыта. Салгыы 2002 с. Дьокуускайдааҕы култуура уонна искусство колледжыгар үҥкүү салаатыгар үөрэххэ киирбитэ. Устудьуоннуу сылдьар кэмигэр Москубаҕа Саха сирин күннэригэр кыттыыны ылбыта.
2005 с. Дьулустан Харлампьев С.А.Зверев – Кыыл Уола СӨ Үҥкүүтүн тыйаатырыгар балет артыыһынан үлэҕэ киирбитэ. Кини башкир омук үҥкүүтүн, «Булчут уонна хотой», «Кубалар», «Хотугу көстүүлэр», «Тыын тэтимэ», «Оһуор үҥкүүтэ», «Чохчоохой», «Таба уонна табаһыт» үҥкүүлэри толорор. Испэктээктэргэ — Уус «Айыы аймаҕа», Кырдьаҕас Ойуун, Төбөтө суох уонна Бөкчөҕөр — «Бохсуруйуу», Улахан Убаай «Хотугу сулус туһунан номох», бастакы толорооччу быһыытынан Абааһы «Үөдэн түгэҕэ», Муус Кудулу уонна Циклоп- «Үөһээ дойду дохсуннара», Өрөгөчөй — «Ньырбакаан, Муус Субуйдаан» «Куллустай Бэргэн», Ойуун — «Киһи» диэн оруолларынан уонна уобарастарынан биллэр. Итини сэргэ, оҕоҕо аналлаах элбэх испэктээккэ оонньообут чаҕылхай оруолларынан биллэр.
Дьулустан Харлампьев 2012 сылтан үҥкүү туруорааччы быһыытынан киэҥ эйгэҕэ тахсыылаахтык үлэлии сылдьар. Ол курдук, Туймаада ыһыаҕар (2012, 2016-2018, 2022), «Саха сирин норуоттарын спортивнай күрэстэригэр» Намҥа (2014), Аммаҕа (2019c), Уус Алдан Бороҕонугар (2022) «Манчаары оонньууларыгар» Үөһээ Бүлүүгэ (2017), Бэрдьигэстээххэ (2021), «Олоҥхо ыһыаҕар» Хаҥаласка (2014) үҥкүү туруорааччылар бөлөхтөрүгэр киирэн айымньылаахтык үлэлээбитэ, баай уопуту, дириҥ билиини иҥэриммитэ. 2015 с. Арктикатааҕы култуура уонна искусство институтун үҥкүү салаатын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитэ. Дьулустан Дмитриевич улааппыт, үөрэммит дойдутун кытта сибээһин быспат. 2019 с. Кэбээйигэ гастроллаан, Муусука оскуолатын үөрэнээччилэригэр анаан «Төрүт хамсаныыга толоруу күүһэ» маастар-кылаас ыытан, үҥкүү эйгэтигэр билиитин–көрүүтүн үллэстэр.
Быйыл Кэбээйи улууһа төрүттэммитэ 85 сыллаах үбүлүөйдээх ыһыаҕын үҥкүү туруорааччы быһыытынан силигин ситэрэн-хоторон, бар дьонугар төһүү күүс буолбута. Өр сыллар устата тыйаатыр профкомугар спорт салаатыгар эппиэтинэһи сүгэн, өрөспүүбүлүкэтээҕи култуура үлэһиттэрин идэлээх сойууһун Спартакиадатыгар тыйаатыр үлэһиттэрин, артыыстарын көҕүлээн кытыннаран хас да төгүл, бириистээх миэстэлэри ылбыттар. Кини хапсаҕайга, уһуну ыстаныыга, көҥүл тустууга, сүүрүүгэ, атах оонньууларыгар (кылыы, куобах, ыстаҥа) ситиһиилээхтик кыттан наҕараадаламмыт.
Оттон күн бүгүн, тустаах үлэтин таһынан М.К.Аммосов аатынан ХИФУ «Сэргэлээх уоттара» култууратын киинигэр “Умсан” үҥкүү бөлөх салайааччытынан айымньылаахтык үлэлиир. Тоҕо бу бөлөх маннык ааттааҕый? «Умсан» диэн Кэбээйи эҥэр үөскүүр хотой бииһин ууһун аата. А.Д.Макарова аатынан Дьокуускайдааҕы култуура уонна искусство колледжыгар режиссура идэтигэр үөрэнэ сылдьар.
Дьулустан Харлампьев чахчы айылҕаттан талааныгар сүгүрүйэн, талбыт идэтигэр бэриниилээҕин уонна бу идэтин олус таптыырын туоһута кэнсиэр дии санаатым. Хас биирдии үҥкүү аатыттан саҕалаан, хас биирдии хамсаныыга эр киһи дьолуо күүһэ, санаатын уххана, мөккүөрэ барыта көстөр. Мин былырыын бу тыйаатыр туруоруутугар “Халдьаайы” этно-фольклорнай испэктээги көрбүтүм, онно Ойуун кыырар оруолун Дьулустан Харлампьев олус итэҕэтиилээхтик үҥкүүнэн көрдөрбүтэ, бу кэнсиэргэ эмиэ хат ону көрө олорон, артыыс хас биирдии үҥкүүтүн ис кутугар киирэн, бүтүн бэйэтин эт-сиин хамсаныытынан көрдөрөн, маннык ураты уобарастары оҥорор. Хас биирдии үҥкүү тыыннаах, хас биирдии үҥкүү көрөөччү кутун таарыйыахтаах, ол курдук биһиги тыын тэтимиттэн саҕалаан, дьөһөгөйбүт киирсиитигэр киирэн ылан, Тыва истиэбигэр ыалдьыттаан, истиэп кэрэтигэр умсугуйан, саха уолаттара өбүгэ оонньууларын өрө туталларын, эр киһи сүр көтөҕүүтүн ылынан, дүҥүрдээх үҥкүүнэн туундара уолаттарын кытта алтыһан, уол, эр киһи боотур буолбут күүһүн ылынан, олус үчүгэй музыкальнай киэргэтиилэрдээх, видеоэкранынан көстүүлээх кэнсиэри биир тыынынан көрдүбүт.
Кэнсиэр кэнниттэн туох санаалаах таҕыстым?
Өбүгэбит ситимэ эр дьоммут кылаан кыахтарыгар, эр уоланнарбыт эдэр эрчимнэригэр бэриллэрин көрдүм. Эр киһи модун санаатынан дьөһөгөйү торутар, киэҥ көрүүтүнэн хотойу кытта тэҥҥэ көтүһэр, сундулуйа сүүрэр бөрө үөрүн тутар уонна Айыыларын кытта ситимин кыаһаан кылыргыыр тыастаах Айыы ойууна буолан, бар дьонун арчылыыр, араҥаччылыыр күүһүн, өбүгэ ситиминэн ыларын көрдүм. Бу көстүүнү биир-биир аны ырыа кутунан ситимнээн-ситэрэн эр киһи сүрдээх буоларын Аскалон Павлов, ол сүр таптыыр күүһүн Александр Карманов, төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолууну умнубакка саҕахтан саҕахха, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдэн иһэри Кэскил Баишев олус күүстээхтик, эр дьон кылааннаахтара толордулар.
Бу «Өбүгэ тыына» кэнсиэр аата күүстээҕинэн, эр киһи эргиччи талаанын арыйан көрдөрөн, эр киһи кутун-сүрүн уһугуннарар, эр киһи тэтимин, тыынын биэрэр олус күүстээх, чаҕылхай кэнсиэр буолла. Көрөөччүлэр олус астына, дуоһуйа көрдүбүт. «Кэбээйи оһуора» диэн үҥкүү хамсаныыларын Харлампьевтар дьиэ кэргэн оҕолорун, сиэннэрин илдьэ тахсан, саалаҕа толору баар дьону барыларын үҥкүүлэтэн соһуттулар, түмүккэ саала көрөөччүтэ бары оһуокайдаатыбыт.
Кэнсиэр түмүгэр Дьулустан Харлампьевы бу айар кэнсиэринэн бары билэр дьоно эҕэрдэлээтилэр, тапталлаах улааппыт Кэбээйитин нэһилиэгэр улуус бочуоттаах олохтооҕо ааты иҥэрдилэр. Дьулустан төрөппүттэригэр махтанан кэрэ бэлэҕи туттарда. Төрөппүккэ оҕотуттан махтал кэлэрэ бу улахан үтүө иитии түмүгэ. Оҕо дьоҕурун сөпкө көрөн, таба тайанан, дьонугар-сэргэтигэр, төрөөбүт сиригэр туһалаах киһини иитэн таһаарыы ону оҕо бэйэтэ толору өйдүүрэ бу тугунан да кэмнэммэт улахан сүдү үөрүү.
Көрөөччүлэр ааттарыттан, бу маннык сүҥкэн дириҥ филосовскай хабааннаах кэнсиэри туруорбут бары үлэһиттэргэ, бары үҥкүүһүттэргэ барҕа мааны махталбытын тиэрдэбит. Хас биирдии үҥкүү, хас биирдии ылламмыт ырыа, хас биирдии көрөөччү кутугар сылааһы, сырдыгы уонна инникигэ тулууру, дьулууру кытта хас биирдиибит өбүгэтин ситимин тутан, булан, ылан тарҕастыбыт диибин.
