Быйыл сэтинньи 10 күнүгэр Лев Габышев төрөөбүтэ 100 сылын туолар. Кинини ааҕааччы драматург, прозаик, тылбаасчыт, киинэ сынаарыйын суруйааччы быһыытынан билэр.
Билиитинэн-көрүүтүнэн Лев Львович оччотооҕу дьонтон лаппа чорбойоро: олоҕу аныгылыы хараҕынан анаарара, икки тылынан иҥнигэһэ суох саҥарара, суруйара, наада буоллаҕына нууччалыыттан сахалыы, сахалыыттан нууччалыы олус үчүгэйдик тылбаастыыра. Кини саха литэрэтиирэтигэр 1938-40 сс. киирбитэ. Хахай Хаабыһап диэн аатынан илии баттыы сылдьыбыта. Аан бастакы дьоһуннаах айымньыта “Дьол төрдө” сэһэнэ буолар.
Кини нуучча чулуу суруйааччыларын М. Рыльскай, А. Мицкевич, К. Федин, С. Щипачев, Э. Межелайтис, М. Исаковскай айымньыларын сахалыы саҥардыбыта. Оттон саха суруйааччыларын Н. Неустроев, Эллэй, Амма Аччыгыйын, Суорун Омоллоон, Н. Якутскай, Н. Заболоцкай-Чысхаан, Д. Таас, Софрон Данилов, И. Никифоров, Абаҕыыныскай, В. Протодьяконов, А. Сыромятникова, А. Федоров айымньылара нууччалыы тылбаастаммыттара, бүтүн сойуус үрдүнэн ааҕыллар кыахтаммыттара. “Дьулуруйар Ньургун Боотур”, “Тойон Дьаҕарыма” олоҥхолор баллыр тылбаастарын оҥорбута.
1942 с. Л. Габышевы дьоппуон баайдарын кытта куомуннаспыккын диэн олоҕо суохтук балыйан, НКВД уорганнара хаайаллар. 1956 с. буруйа суоҕа толору дакаастанан үтүө аата чөлүгэр түспүтэ. Эрэпириэссийэ ыар тыына суруйааччы сытыы өйүн сынтарыппатаҕа, айар-суруйар талаанынан кэҕиннэрбэтэҕэ.
Хаайыыттан тахсан баран, “Ыаллыылар” (1954-55) кэмиэдьийэни, “Абаҕа сулустара” (1959) испэктээги суруйбута. Кини суруйбут сынаарыйынан “Тайна предков” диэн Николай Якутскай “Көмүстээх үрүйэ” сэһэнигэр олоҕурбут уус-уран киинэ 1972 с. “Таджикфильм” киинэ устуудьуйатыгар уһуллан, күөх экраҥҥа тахсыбыта. Сэбиэскэй көрөөччү ыраах сытар Саха сирин туһунан өйдөбүл ылбыта.
Лев Львович билигин баара эбитэ буоллар, саха киинэтин индустрията сайдан иһэриттэн муҥура суох дьоллонуо, саха дьоно саҥа үйэҕэ төрөөбүт тылынан оҥоһуллубут киинэни көрөр кыахтаммытын, саха артыыстара күөх экраҥҥа тахсыбыттарын көрөн астыныа-дуоһуйуо, киэн туттуо хаалбыт…
Надежда Анатольевна Ефремова, тыл үөрэҕин хандьыдаата, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрситиэт Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн дассыана
“Дьол төрдө” – автобиографическай сэһэн. Айымньыга эдэр киһи холкуос ыарахан үлэтигэр-хамнаһыгар эриллиитэ, олоххо буһуута-хатыыта ойууланар [3]. Сэһэн сүрүн дьоруойа Степан Айалов – Лев Габышев бэйэтэ. Билэрбит курдук, 1930-40 сс. тыа хаһаайыстыбатын өрө тардыы кэмэ үгэннээн турдаҕына, зоотехник, агроном, бэтэринээр, овощевод, мелиоратор үөрэҕэр тыа ыччата күргүөмүнэн киирэрэ. Ити кэм долгунугар олорсон, оскуолатын бүтэрээт Лев Габышев тыа хаһаайыстыбатын техникумугар туттарсан киирбитэ. Агроном идэтин ылан, Саха сирин араас оройуонугар үлэлээбитэ. Эдэр киһи төһө да күүс үлэҕэ эрилиннэр, айар талаана батарбакка, быыс буллар эрэ тэттик хоһооннору, кэпсээннэри, пьесалары суруйара.
“Дьол төрдө” сэһэн өрөспүүбүлүкэтээҕи литературнай күрэхтэһиигэ кыайбыта, суруйар талааннаах араҥаҕа биһирэммитэ, улахан суруйааччылар үрдүк сыанабылларын ылбыта.
Сэһэн суруллубут кэмин ирдэбилигэр сөп түбэһэр буолан, билиҥҥи ааҕааччы хараҕар хомуньууһум идеологиятын соҥнуур, Сталины арбыыр, сэбиэскэй халыыпка киирбит айымньы курдук көстүөн сөп. Сэһэн тэттик чаастартан таҥыллыбыт, олор бары өс хоһоонунан, бэргэн этиилэринэн, Сталин, Горькай, Крупская эппит кынаттаах тылларынан эпиигирэптэнэллэр. Холобур: Бэйэни критикаланыы син биир суунар кэриэтэ наада (М. Горькай) ‘Самокритика нужна: это все равно что мыться в бане’, Сэриигэ бинтиэпкэ курдук, үлэҕэ билии наада (Н.Крупская) ‘Знание в работе нужна как винтовка на войне’, Кинигэтэ суох киһи дууһата суох өлүккэ маарынныыр (Цицерон) ‘Человек без книги похож на живой труп’, Үлэ – чиэс, албан аат уонна геройство дьыалата (И. Сталин) ‘Труд – дело чести, славы и геройства’.
Онон айымньы тутула сааһыламмыта, бэрээдэктэммитэ харахха тута быраҕыллар. Айымньы сүрүн санаатын туһунан этэр буоллахха, “Киһини үлэ киһи оҥорор, дьоллоох олоххо сирдиир” диэн санааҕа сирдиир. Ону маннык этиилэр бигэргэтэллэр: Ийэ-хара көлөһүнүм сиргэ сар тохтор диэтэҕиҥ дуу? Ити киһини киһи оҥорбут көмүс күрүлгэн ийэ буорга кутуллар [1, с. 15]. Билигин да санаан көрдөхпүтүнэ, киһи үлэлээх, туһалаах дьарыктаах эрэ буоллаҕына, киһилии олоҕу олорор.
Сэһэн тылын-өһүн тэҥнэбил арааһа, ханалытан этии, уус-уран быһаарыы киэргэтэр. Л. Габышев айылҕаны ойуулуурга туспа истииллээх маастар диэн билиниэхпитин наада. Мантан кини мындыр толкуйдааҕа, саха киһитин сиэринэн айылҕаны, оту-маһы, кыылы-сүөлү барытын сыныйан кэтиирэ, харыстыыра, ону хомоҕой тылынан сатаан хоһуйара көстөр.
Тэҥнэбил. Саха киһитэ тугу көрбүтүн сонно тута туохха эмэ холоон-тэҥнээн этэр үөрүйэхтээх. Айылҕаны кытта ыкса алтыһан олорор омуктар “олоҕу тылынан ойуулуур хартыыналара” (языковая картина мира) тулалыыр эйгэлэрэ буолар. Холобур, саха киһитэ тугу көрбүтүн барытын үүнээйигэ, хамсыыр-харамай, кыыл-сүөл этин-сиинин чааһыгар, туттарыгар-хаптарыгар, саҥатыгар-иҥэтигэр, айылҕа араас көстүүтүгэр холуур. “Дьол төрдө” сэһэҥҥэ тэҥнэбил арааһа туттуллубут. Олору маннык наардыахха сөп:
- Үүнээйи: дьэдьэн курдук суһумнаах имэ [1, с. 37]; харалаабыт моонньоҕон курдугунан өгүрүк-төгүрүк көрбүт [1, с. 5].
- Көтөр кынаттаах: боруоска табаҕы икки тарбаҕынан элиэ курдук кытаахтаан ылан… [1, с. 65]; халҕан иэччэхтэрэ сылгы аалынарыттан суордуу хааҕыргыыллар [1, с.12].
- Ойуур кыыла: тайах курдук тамаһыйа сиэлэр, бөрө курдук субуруйа сүүрэр [сылгы] [1, с. 90].
- Сүөһү, кыыл этин чааһа: саарба кыыл тириитин курдук арыы саһыл сыһыы [1, с. 16]; кынат курдук тэлбээрбит хойуу хаастара [1, с. 21]; кутаа уот ханнык эрэ сүдү кыыл тылын курдук, өрө хатыллаҥныыр [1, с. 39]; маҥан сылгы сиэлин курдук, түүнүгүрбүт оту… [1, с. 48]
- Балык: сылгылар барахсаттар дал аҥар муннугар, тууга хаайтарбыт балык курдук, ыга симиллибиттэр [1, с. 88]; чаҕыл түспүт күөл урсуна, остуоруйаҕа кэпсэнэр көмүс балык хатырыгын курдук, күөх толбоннура дьэргэлдьийэр [1, с. 5].
- Үөн-көйүүр: күлгэри курдук куймаҥныыр уһун тылынан… [1, с. 40].
- Барамай хамсаныыта: салгын, солуоманы сахсыйар курдук биир кэм суугунуур [1, с. 54]; [күүгэс] буулдьа курдук лыҥкынаан кэлэн [1, с. 19]; ардах оонньуурун көөчүктүүр кыра оҕоҕо дылы, түһүөхчэ буола-буола түһэн биэрбэт [1, с. 26]; ким эрэ охсон “тас” гыннарбытын курдук, икки кулгааҕа итий-итий гынна [1, с. 28].
- Айылҕаҕа буолар көстүү: эстибит өрүс халҕаһатын курдук, кураан тоҥ былыттара көстөллөр [1, с. 10]; халлаан сиксигэ, сааскы өрүс ырбыытын курдук, уһун синньигэстик килбэһийэр, сырдык сарыала, модун күөнүнэн баараҕай быһыты көҥү көппүт халаан уутунуу, сир-халлаан иэнигэр билгэһийэ халыйан… [1, с. 3]; күөх тыа өрт уота сиирин курдук, суос-соҕотохто өрө бачыгырыы, өрө ньирилии түстэ [1, с. 11]; сур бөрө сындыыс курдук сыыйыллан кэлэн… [1, с. 27]; дьон, муора дохсун баалын курдук, соҕотохто сүүрэн кэллилэр [1, с. 96]; дириҥ чүөмпэ курдук, хап-хара харахтар [1, с. 37].
- Сэп-сэбиргэл, ас-үөл, оонньуур: кытыйа курдук төп-төгүрүк алаас [1, с. 34]; быһычча/бүргэс курдук сытыы аһыы [1, с. 48]; [тыа кырса] кыһыл көбүөрү тэлэ тарпыт кэриэтэ [1, 95]; сойбут күөс курдук уостан хаалла [1, с. 9]; буор аһыҥата хормуоскаҕа маарынныыр кыһыл сарбынньахтардаах кынаттарын сараадыта көтөн, сабыс-саҥа хаарты курдук сыыбыргыыр [1, 12]; үчүгэйкээн баҕайы куукалка курдук кулунчуктар [1, с. 93].
- Тэҥнэбил-сомоҕо домохтор: быа синньигэһинэн быстарыгар дылы буолан [1, с. 29]; кутургуйа талбыт сиригэр тахсарыгар дылы [1, с. 26], баай-тот таптаабытынан дьүүллүүрэ; көмүлүөктээх үүчээн курдук буолан түһэн [1, с. 19]; мэкчиргэ үрдүк тиит төбөтүн былдьаспытыгар дылы [1, с. 6]; абааһы кыыһа ытык хараҕын кыайан аахпатаҕар дылы [1, 20].
- Туруору тылбаас-тэҥнэбил: сири-баайы харах харатын курдук харыстыыр наада ‘общественное имущество надо беречь как зеницу ока’ [1, с. 31].
- Ойуулааһын-тэҥнэбил: Курааннаан кэхтэн эрэр айылҕа утаҕа ханан, тиллэн, сарсыарда саҥардыы суунан-тараанан киэркэйбит үчүгэйкээн диэн кыыс оҕо мөссүөнүн санатар [1. с. 33].
Ханалытан этии. Барамай эбэтэр кыыл-сүөл, киһи-сүөһү биир чааһын ойо тутан ылан ойуулаан этии литэрэтиирэ түөрүйэтин үөрэҕэр метонимия диэн ааттанар. Саха тылыгар хамсыыр харамай араас көрүҥүн, дьон бөлөҕүн маннык этэр үгэс киэҥник тарҕаммытын -лаах сыһыарыынан үөскээбит аат тыл баара бигэргэтэр. -лаах сыһыарыынан үөскээбит метонимия норуот тылынан уус-уран айымньытыгар, уус-уран литэрэтиирэҕэ, кэпсэтии тылыгар туттуллар. Тыл маастара ханалытан этэр үөрүйэҕи тумнубатаҕын маннык холобурдар бигэргэтэллэр: хороҕор муостаахтар / хара түүлээхтэр ‘рогатый скот’, сыспай сиэллээхтэр / үрүҥ түүлээхтэр ‘табун лошадей’, үөһэнэн көтөр кынаттаах / ньаассын солко куорсуннаахтар ‘птицы, пернатые’, алларанан сүүрэр атахтаах / түөрт атахтаах ‘звери, животные’, икки атахтаах ‘люди’, анаҕастаах адьырҕа ‘хищник (волк)’, көмүс хатырыктаах ‘рыбы’. Суруйааччы аттаахтар, тыылаахтар, харахтаахтар диэнинэн дьон бөлөҕүн ханалытан этэр.
Өс хоһооно. Хайа да омук олоҕун уратыта, өйүн мындыра, тылын баайа өс хоһоонугар көстөр. Саха өс хоһооннорун үөскээбит төрдүн чинчийэр буоллар, бэйэтэ биир туспа дьоһуннаах ыстатыйа суруллуон сөп.
- Норуот былыргы устуоруйатын кытта ситимнээх өс хоһоонноро: Кырдьаҕаһы хааһахха хаалаан сылдьан сүбэлэт [1, с. 23]. Саханы ууһаппыт, былыргы төрдүбүт Эллэй Боотур Байкал күөл эҥээриттэн аҕатын хааһахха сүгэн, уһун суол устата сүбэлэтэ-амалата испитин, онон тыыннаах ордон, бу хоту сиргэ кэлбитин туһунан үһүйээн баар.
- Норуот тылынан айымньытын кытта ситимнээх өс хоһоонноро: Уол оҕо барахсан буулаҕа мас курдук мускулларга, үөт талах курдук эриллэргэ, хатан анньыы курдук мүккүллэргэ аналлаах (олоҥхоттон) [1, с. 50]; Түөрт атахтаах үтүөтүн икки атахтаах билбитэ диэн сааһын тухары суох (остуоруйаттан) [1, с. 42]; Төрүт киһи төрүөҕүнэн, ытык киһи ыччатынан [1, с. 9].
- Кылаассабай охсуһуу түмүгэр үөскээбит өс хоһоонноро: Ыт харбат, баай сааппат [1, с. 26]; Хаһан суор хараҕын оҥсубута баарай [1, с. 26]; Сыгынах да анныгар күн тыгыа [1, с. 65]; Аттаахтан кымньыытын, сатыыттан тайаҕын ылбыт [1, с. 11].
- Уус-уран литэрэтиирэттэн киирбит өс хоһоонноро: “Аҕал”, — диэтэххэ, антах хайыһар, “Мэ”,- диэтэххэ, мичик гынар (Өксөкүлээх Өлөксөй); Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх ‘У ленивого сто отговорок’ (Суорун Омоллоон).
- Кэтээн көрүү түмүгэр үөскээбит өс хоһоонноро: Ыт ыксаан-ыксаан икки хараҕа суох оҕону төрөтөр [1, с. 80]; Сордоҥ өллөҕүнэ, тииһэ хаалар [1, с. 10]; Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат [1, с. 16].
- Сүбэ-соргу өс хоһоонноро: Хантайан туран силлээмэ – хараххар түһүө [1, с. 9].
- Сэбиэскэй кэмҥэ үөскээбит өс хоһоонноро: Ыт мыыланы таптаабатын курдук, фашист кырдьыгы таптаабат [1, с. 38]; Үлэ – дьол-соргу төрдө [1, с. 12]; Аан дойдуну икки күн сырдатар: биирэ – халлаантан, иккиһэ – Кремльтэн [1. с. 52]; Кинигэ – киһи эриэккэс доҕоро [1, с. 63].
- Нууччаттан киирбит өс хоһоонноро: Киһиэхэ иин хаспытыҥ – бэйэҥ түбэһиэҥ [1, 57]; Сатаатахха, хаар да умайыа [1, с. 3]; Бүргэс хааһахха хаһан хаайтарбыта баарай? [1, с. 56]
“Дьол төрдө” сэһэҥҥэ ааптар үлэһит киһи көлөһүнүн “Көмүс күрүлгэн! Дьол-соргу төрдө!” диэн уустаан-ураннаан хоһуйбутуттан да сылыктаатахха, сэһэн, кырдьык даҕаны, соцреализм тыынынан илгийбит, хомуньуус баартыйатын суолунан сырдык олоххо сирдээбит, үлэҕэ-үөрэххэ ииппит айымньы буолара саарбаҕа суох.
Саха норуотун суруйааччыта Суорун Омоллоон Л. Габышев туһунан маннык этэн турар: “Кини кэрэни-сырдыгы эрэ айарга ананан төрөөбүт Айыы киһитэ. Үтүөнү оҥороруттан кини дьоллоноро. Оннук ыраас дууһалаах, истиҥ-иһирэх этэ. Лев Львович тас көрүҥэ даҕаны, ис дууһата даҕаны Кэрэ диэн өйдөбүл чаҕылхай холобура. Манна диэн эттэххэ, кини курдук дьон биһиги кэккэбитигэр, суруйар дьоҥҥо, билигин аҕыйах…” [2].
Кэнэҕэһин даҕаны Лев Габышев олорон ааспыт олоҕо, суруйбут айымньылара, тылбаастара ыччаты кэрэҕэ-сырдыкка угуйуохтара, үлэни, дьону, олоҕу таптыырга үөрэтиэхтэрэ, дьоллоох олоҕу олорорго олук охсуохтара.
Туһаныллыбыт литэрэтиирэ:
- Лев Габышев. Дьол төрдө. Повесть. – Якутскай: САССР Госиздата, 1951. – 104 с.
- Габышев, Лев Львович. Мичээр : [кэпсээннэр, драматическай айымньылар] / Лев Габышев ; [хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда Башарина З. К.]. — Дьокуускай : Бичик, 2005. — 237 с.
- Лев Габышев, 1920-1994 : [воспоминания, статьи / сост. Л. Л. Габышева ; лит. ред.: С. А. Попов- Сэмэн Тумат, Л. Л. Габышева ; авт. вступ. ст. Сэмэн Тумат]. — Якутск : Сахаполиграфиздат, 2005. — 223 с.
