Ил Дархан э.т. Айсен Николаев ааспыт нэдиэлэҕэ Мэҥэ Хаҥаласка, Аммаҕа сылдьан социальнай, экэнэмиичэскэй суолталаах эбийиэктэри, тыа хаһаайыстыбатын инфраструктуратын көрдө, улуус сайдыытыгар мунньах ыытта. Эрдэтинэ этиим, дьон-сэргэ кинини кэтэһэн олорор буолан, туруорсар боппуруостара да, этиилэри киллэриилэрэ да үгүс.
Аллараа Бэстээх – Уһук Илин суолун киинэ
Мэҥэ Хаҥалас баһылыга Николай Старостин улуус 2030 с. диэри сайдыытын стратегиятын билиһиннэрбитинэн, барыта 137 бырайыак олоххо киириэхтээх. Бырайыактары киллэриигэ барыта 28,8 млрд солк. наада. Онуоха биир сүрүн үлэ Аллараа Бэстээххэ барыахтаах. Улуус киинин кытары тэҥҥэ Майа, Хаптаҕай, Павловскай, Төхтүр нэһилиэктэрэ биир ситиминэн сайдыахтаахтар. Улуус 30,9 тыһ. нэһилиэнньэлээх буоллаҕына, аҥаара — 15,9 тыһ. киһи бу нэһилиэктэргэ олорор.
Улууска биир улахан тутуунан тимир суол буолар. Аҕыйах сыллааҕыта Аллараа Бэстээххэ тимир суол вокзала үлэҕэ киирбитэ эрээри, билигин толору үлэлии илик. Быйыл бу бырайыагы ситэриигэ 1,9 млрд солк. бүддьүөттэн көрүлүннэ. “Саха сирин тимир суоллара” хампаанньа салайааччыта Василий Шимохин бэлиэтииринэн, быйыл икки эбийиэк үлэҕэ киирбит. Аны өссө алта эбийиэк тутуллара хаалбыт. Кэнэҕискитин “Колмар” хампаанньа таас чоҕу хостуурун элбэттэҕинэ “Россия тимир суолларын” кытары дуогабардаһан, Саха сирин локомотивтарын таһааран үлэлэтиэхтэрин сөп.
Ону сэргэ, иккис улахан бырайыагынан «Өлүөнэтээҕи холбоһуктаах пароходство» ААУо терминала буолар. Тутуу Павловскай таһыгар Өлүөнэ өрүстэн тахсар улахан турба таһынан тутулла сылдьар. Баһылык Николай Старостин этэринэн, билигин 1 млрд солк. үлэ бара турар. Терминал үлэҕэ киирдэҕинэ, сууккаҕа 1260 тонна таһаҕаһы тиэйэр буолуохтаах. Хампаанньа салайааччыта Сергей Ларионов этэринэн, быйыл өрүс кытыла, суол-иис, уот ситимэ оҥоһуллуохтаах. Эһиилгиттэн саҕалаан, сууккаҕа 7 тыһ. тоннаҕа тиийэ таһаҕаһы таһыахха сөп. Бу манан Өлүөнэ өрүһү кыйа олорор нэһилиэнньэлээх пууннарга, хотугу улуустарга таһаҕаһы таһыыга ылсыахха сөп. Былаан быһыытынан, бырайыак 2021 с. олоххо киириэхтээх.
Ил Дархан э.т. Айсен Николаев: “Аллараа Бэстээх аҥаардас Мэҥэ Хаҥалас киинин быһыытынан эрэ буолбакка, кэнэҕэһин өрөспүүбүлүкэбитигэр, Арассыыйа Уһук Илин субъектарыгар тырааныспар киинэ буолуохтаах. Аҕыйах сылынан Аллараа Бэстээх биир сайдыылаах куораппыт буолуоҕа. Элбэх этээстээх дьиэлэр тутуллуохтара, инфраструктурата сайдыаҕа. Дьокуускайы кытары Өлүөнэ муостатынан холбоһуоҕа. Саха сиригэр таһаҕас үксэ Аллараа Бэстээххэ кэлэр буолуоҕа”,— диэн эттэ.
Майалар култуура киинин туруорсаллар
Д.Ф.Ходулов аатынан Майатааҕы култуура дьиэтэ 1966 с. тутуллубута. Тыйаатыр саҥа дьиэтэ бырайыактанан Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сыллаах үбүлүөйүн чэрчитинэн үлэҕэ киириэхтээҕэ. Ол эрээри билигин инвестиционнай бырайыакка суох. Норуот күүһүнэн 2016 с. эбийиэк сыбаайата түспүтэ. Олохтоохтор аахсыйа тэрийэн, култуура дьиэтин тутууга 2,5 мөл. солк. хомуйбуттара. Ону сэргэ, лотерея тэрийэн, 1,5 мөл. солк. киллэрбиттэрэ.
“Майатааҕы култуура киинин бырайыага оҥоһуллан турар. Судаарыстыбаннай эспэртиисэни ааспыта. Култуура министиэристибэтин кытары судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киллэттэрэр гына үлэ бара турар. Үбүлээһинэ быһаарылыннар эрэ, эбийиэк тутуута саҕаланыаҕа”,— диэн этэр бастакы вице-премьер э.т. Алексей Стручков.
Мунньахха Ил Дархан э.т. Айсен Николаев социальнай эбийиэктэри барытын олоххо киллэрэр уустугун, онуоха, бастатан туран, улуус сайдыытын көрүөххэ наадатын эттэ.
“Холобур, Майа – улуус социальнай, култуурунай киинэ диэтибит. Ол эрээри култуура киинэ суох. Бу мантан сиэттэрэн, Култуура киинин тутар сиэрдээх”,— диэн бэлиэтиир кини.
Төҥүлүгэ оҕо саада тутуллар
Кэнники сылларга Майаҕа, Аллараа Бэстээххэ, Төҥүлүгэ оҕо саадтара былааннаммыт буоллахтарына, билигин Төҥүлүтээҕи оҕо саада үбүлээһинэ кыайтарбакка турар. Генеральнай бэдэрээтчит “Северный дом” уонна бэдэрээттэһэн үлэлиир “Ситистрой” тэрилтэ тутууну ыыталлар. Билигин тутуу 70 % бүппүт. Олохтоохтортон эбийиэк тутуутун өр сылларга тутууга үлэлээбит Петр Куличкин хонтуруоллуур.
“Билигин хочуолунайа, иһинээҕи үлэтэ, уотун тардыы хаалла. Үлэһиттэр хамнаһа суох үлэлии сылдьыбыттара. Барбыттара үһүс нэдиэлэлэрэ буолла. Хамнаһа суох ким үлэлиэҕэй? Оҕо саадпыт быйыл балаҕан ыйыгар үлэҕэ киириэхтээх этэ. Ону ити үбүлээһинэ кыайтарбакка, үлэһиттэр бары тарҕаһан хааллылар. Генеральнай бэдэрээтчит хамнаһы төлөөбөт”,— диэн этэр кини.
Аммаҕа спортивнай тутуулар
Амма улууһугар Саха сирин норуоттарын VII спортивнай оонньуулара эһиил ыытыллыахтаах. Быйыл Амма халаан уутугар ылларан, тутууга күчүмэҕэйдэри көрүстэ. Инвестиционнай бырагырааманан бу тэрээһиҥҥэ эбийиэктэри тутууга 409,9 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Аммаҕа ипподром, кыһыҥҥы манежтаах чэпчэки атлетика стадиона, спортивнай саала, Бөтүҥҥэ, Чапчылҕаҥҥа спортивнай саалалар тутуллуохтаахтар. Өскөтүн Аммаҕа стадион, спортивнай саала, Бөтүҥҥэ адаптивнай спорт көрүҥнэрин ыытар саала тутуутугар улахан боппуруос суох буоллаҕына, Чапчылҕаҥҥа тутулла турар мини-футбол ыытыллыахтаах саалатын хаачыстыбатын Тутуу министиэристибэтэ сөбүлээбэккэ, иккиһин чинчийии ыытарга эттэ. Саала олоҕо кыһын кутуллубут буолан, хаачыстыбатыгар саарбахтааһыннар бааллар.
Бу саала 2017 с. саҕалаан “Мин Сахам сирэ XXI үйэҕэ” үтүө дьыала хамсааһынынан тутулла сылдьар. Тутууну «Сардаҥа-строй» тэрилтэ ыытар. Салайааччы Петр Петров этэринэн, эбийиэги быйыл үлэҕэ киллэриэхтээхтэр. «Аукцион саҥа ыытыллан, матырыйаалларбыт сотору кэлиэхтэрэ. Билигин тутуу 60-70% бүттэ. Ис үлэтэ уонна үрдэ хаалла»,— диэн иһитиннэрэр кини.
Ону сэргэ, былырыыҥҥыттан Бөтүҥҥэ 220 миэстэлээх оскуола тутулла турар. Былаан быһыытынан, быйыл үлэҕэ киириэхтээҕэ. Ол эрээри үбүлээһинэ салгыы кыайан быһаарыллыбакка, тохтуур кутталлаах. Федеральнай бүддьүөттэн кыттыгастаах тутуллар. Билигин үлэ 40% бүппүт. Санатан эттэххэ, Бөтүҥ Аммаҕа биир улахан нэһилиэк, 1300 нэһилиэнньэлээх. Нэһилиэнньэлээх пууну тупсаран оҥорууга биир бастыҥ үлэлээх. Билигин олорор дьиэлэр үксүлэрэ киин ититэр систиэмэҕэ холбоннулар. Нэһилиэнньэ бэйэтин күүһүнэн квартальнай хочуолунай тутан, хаалбыт ыалы киин ититэр систиэмэҕэ холбуохтаах. Онон үүнэргэ, сайдарга, кэҥииргэ биир кэскиллээх нэһилиэк.
Халаан содулун туоратыы
Айсен Николаев Аммаҕа халаан уутугар ылларбыт ыалларга сырытта. Чапчылҕан нэһилиэгин баһылыга Гаврил Бродников иһитиннэрбитинэн, сааскы халаан уутугар барыта икки нэһилиэнньэлээх пуунунан 86 дьиэ ууга барбыт, 336 киһи эмсэҕэлээбит.
“Халаан уута биһиэхэ улахан хоромньуну таһаарда. Икки нэһилиэнньэлээх пууннаахпытыттан Промкомбинат бүүс-бүтүннүү ууга барбыта. Билиҥҥи туругунан, икки ый устата тура тэбинэн субуотунньуктаан халаан содулун 90 % туораттыбыт. Билигин нэһилиэнньэ 70 % дьиэлэрин оҥостон киирдилэр”,— диэн этэр кини.
Айсен Николаев Аммаҕа сырыытын кэмигэр дьону-сэргэни кытары көрсөн баран, халаан содулун туоратыы кэмигэр баран иһэрин, билигин аны федеральнай бүддьүөттэн кэлэр үбү эмсэҕэлээбит дьоҥҥо тириэрдиэххэ наадатын, аны күһүҥҥээҥҥэ диэри хас биирдии ыал сылаас дьиэҕэ киирэрин хааччыйыахха наадатын эттэ.
Амма суола
Амма улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар мунньахха, уот линиятын тардыы, суол-иис инфраструктуралара инники күөҥҥэ турдулар. Ол курдук, бэбиэскэҕэ Амма суолун эрэгийиэн таһымыттан федеральнайга биэрии барыахтаах. Айсен Николаев суруналыыстарга эппитинэн, атырдьах ыйын 11-12 күннэригэр РФ тырааныспарын миниистирэ Евгений Дитрих Саха сиригэр кэлэрэ былааннанар. Онно бу боппуруоһу туруоруохтаахтар.
“Амма” сопхуос: этэ сатаатыбыт да…
Амма – тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан олорор улуус. “Амма” сопхуос урут бурдугу үүннэриигэ бастакы этэ. Кэлин кириисискэ киирэн, моҥкуруут барбыта. Билигин хаһаайыстыба аахсыйалаах уопсастыба буолар процеһын бара сылдьар. Икки биригээдэнэн бурдук ыһар. Сүрүн сыаллара – хаһаайыстыбаларын атаҕар туруоруу. Үлэһиттэр:
“Базабытын бырахпаппыт. Амма бурдугунан дьарыктаныахтаах диэн этэн сылайдыбыт. Биһиэхэ көмө наада”,— дииллэр Ил Дархан э.т. Айсен Николаевка.
Айсен Сергеевич түмүккэ: “Амма улууһа бурдугунан аатырар. Бурдугу үүннэриигэр Амма инники күөҥҥэ туруохтаах”,— диэн бэлиэтиир кини.
Манна даҕатан, Айсен Сергеевич тыа хаһаайыстыбатыгар уларытыылары киллэрэр кэм кэлбитин туһунан этэр.
Аграфена Кузьмина, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
