Историяттан биллэринэн, үс өҥнөөх былаах аан бастаан 1667 с., Алексей Михайловичыраахтааҕы саҕана «Орел» диэн нуучча байыаннай хараабылыгар ыйаммыта. Петр Iыраахтааҕы 1705 с. тохсунньу (20) 31 күнүгэр нуучча бары аалларыгар маннык былаахтары ыйыыр туһунан ыйааҕы таһаарбыта. Арассыыйа былааҕар тоҕо чуолаан бу үс өҥ талыллыбытын туһунан мөккүөргэ историктар да, учуонайдар да биир тылга кэлэ иликтэр. Ол эрээри, хас биирдии өҥ бэйэтэ туспа суолталаах дииллэр итиэннэ үгүстэр маҥан өҥ ыраас санааны, халлаан күөҕэ – чиэһинэй уонна эрэллээх буолууну, оттон кыһыл – хорсун, эрдээх санааны итиэннэ Аҕа дойду иһин тохтубут хааны көрдөрөрүн этэллэр. Үс өҥнөөх былаах официальнай ыстаатыһы 1896 сыллаахха, Николай II ыраахтааҕы солотугар киирэригэр, ылбыта.
Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн, 1918 с. муус устарга, Яков Свердлов этии киллэриитинэн, бассабыык былааһа уот кыһыл дьүһүннээх былаахтаммыта. Оттон 1991 сыл атырдьах ыйын 22 күнүгэр Арассыыйа дьокутааттара саҥа Арассыыйа былааҕынан нуучча судаарыстыбатыгар үс үйэ устата аргыс буолбут үс өҥнөөх былааҕы билиммиттэрэ.
Бэрэсидьиэн Борис Ельцин 1994 с. атырдьах ыйын 20 күнүгэр таһаарбыт ыйааҕынан, атырдьах ыйын 22 күнэ Арассыыйа Федерациятын Судаарыстыбаннай былааҕын күнүнэн олохтоммута. Итинтэн ыла бу күн сыллата үрдүк таһымҥа бэлиэтэнэр, бүтүн дойду үрдүнэн, хас эрэгийиэн, куорат уонна нэһилиэнньэлээх пууннар ахсын Арассыыйа судаарыстыбаннай символларын суолталарын быһаарар дьаһаллар, патриотическай аахсыйалар, ыччат флешмобтара ыытыллаллар.
Саха Өрөспүүбүлэкэтэ бу дьоһун даататтан туора турбат. Атырдьах ыйын 16 күнүттэн саҕалаан библиотекаларга, мусуойдарга аһаҕас аан күннэрэ, быыстапкалар, көрсүһүүлэр тэриллэллэр.
Улахан дьаһаллар атырдьах ыйын 22 күнүгэр былааннаналлар. Бу күн киин куорат болуоссаттарыгар ыччаттар аахсыйалара, миитиннэр, кэнсиэртэр буолаллар. «Моя история» мусуой комплексыгар оҕолорго уус-уран киинэ, киэһэ П.А.Ойуунускай аатынан Саха академическай судаарыстыбаннай тыйаатыгар Татаар академическай судаарыстыбаннай тыйаатырын “Кэлии киһи” испиэхтээҕэ буолуохтара.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» edersaas.ru
