Сааскы бастакы ылааҥы күннэри даҕайсыбытынан, кэрэ аҥардар бырааһынньыктара кулун тутар 8 күнэ үүнэр. Бу сырдык күнү көрсө Чөркөөххө Былатыан Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннас музейыгар «Үгэс эргиирэ» диэн ааттаах быыстапка үлэлиир.
Быыстапкаҕа өбүгэбит таҥаһын киэҥ эйгэҕэ тарҕаппыт «Далбар» фольклорнай түмсүү баай-талым таҥаһа-саба уонна дьиэ кэргэнин ытык мала көрдөрүллэр. «Далбардар» сахалыы таҥастара Нам уонна Үөһээ Бүлүү «Олоҥхо», Туймаада ыһыахтарын саха төрүт таҥаһын куонкурустарын кыайыылааҕынан ааттанан, ырыалара-тойуктара Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт тэрээһиҥҥэ «Үрдэл Кылаан» бириис аатын ылыан ылбыта. Түмсүү сүрүн сыалынан-соругунан төрүт үгэстэри сөргүтүү, өбүгэ таҥаһын-сабын, ырыатын-тойугун, сиэрин-туомун , саха музыкальнай инструменнарын кэлэр кэнчээри ыччакка, нэһилиэк олохтоохторугар сырдатыыга-тарҕатыыга утумнаахтык ылсан үлэлиир.
«Далбар» түмсүүгэ 10-ча ытык мааны Чөркөөх далбар хотуттара сылдьаллар, быйыл биир санаанан дьарыктаммыттара 11-с сылыгар үктэннэ. Ол курдук, түмсүү салайааччытынан Октябрьскай нэһилиэккэ баһылыктаабыт, салайааччы, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайката, Таатта улууһун уонна Октябрьскай нэһилиэк бочуоттаах гражданина Диана Афанасьевна Сивцева буолар. Диана Афанасьевна түмсүү туһунан: «Бу таҥастарбыт коллекциятын өбүгэ таҥаһын сөргүтэн, Таатта таҥаһын-сабын эдэр көлүөнэҕэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатар, билиһиннэрэр сыаллаах тиктэрбиппит. Мин санаабар, саха таҥаһын наһаа театральнай курдук кылапачытан-халапачытан, уларытан кэбиһии баран эрэр дии саныыбын. Хайдах эрэ сорох түгэҥҥэ хотугулуу истиил киирэн эрэр дуу дии саныырым. Ол иһин былыргы таҥастары үтүгүннэрэн тиктэрбит киһи диэн санааттан туруммуппут», — диир.
«Далбардар» икки коллекциялаахтар: «Таатта дьахтарын 19-с үйэтээҕи мааны соно» уонна «Таатта хаарыһа үйэлэри уҥуордаан» диэн. Бу икки коллекцияны СӨ уонна Таатта улууһун норуотун маастара, талааннаах иистэнньэҥ Изольда Акимова тикпитэ. «Таатта хаарыһа үйэлэри уҥуордаан» коллекция 19-с үйэтээҕи Таатта дьахтарын хаарыс солко таҥастан турар тигиллибит мааны таҥаһын-сабын көрдөрөр. Чөркөөхтөөҕү политсыылка музейыгар ааспыт үйэ дьахтарын мааны таҥаһа хараллан сытар. 1981 сыллаахха Тааттаттан төрүттээх Чурапчы улууһун олохтооҕо С.А.Собакина бэлэхтээбит эбит. «Татьянка» диэн быһыылаах былааччыйа. Оруоһун баай Дьокуускай куораттан сүктэн кэлбит кийиитин ырбаахыта. Бу ырбаахы быһыытын-таһаатын куоппуйалаан, кээмэй ылыллан тигиллибит.
Онтон «Таатта дьахтарын 19-с үйэтээҕи мааны соно» коллекция кытыылаах соно Америкаҕа баар АМЕИ каталогыттан 19-с үйэтээҕи соннору үөрэтэн, үтүгүннэрэн тигиллибит. Норуот маастара, Ааллаах Һүн таһаҕасчыттарын таҥаһын коллекциятын автора Изабелла Элякова Америкаҕа бара сылдьан, ити музейга хараллан турар саха дьахтарын сонун анаан-минээн көрөн, линейканан тиийэ кээмэйдээн киэп аҕалбыта. Онон туман буолбут хонуктар кэтэхтэригэр саспыт саха дьахтарын кытыылаах соно сөргөтөлөннэ диир кыахтаахпыт. Салгыы Изабелла Иннокентьевна Чөркөөх «Далбардарыгар» бырайыагын кэпсээн, тылын тиэрдэн, иистэнньэҥ Изольда Акимоваҕа таба тайанан ити сон коллекциялара күн сирин көрдүлэр. Салгыы «далбардар» өөспүүбүлүкэтээҕи «Олоҥхо» ыһыахтарыгар Намҥа, Үөһээ Бүлүүгэ кыттан бу таҥастар иистэнньэҥнэр ортолоругар тарҕатылынна.
Саҥа сону кэттин даҕаны, онно боҕуодьулаах бэргэһэ, үтүлүк, этэрбэс наада. Онон «далбардар» салгыы үөрэтэн көрөн баран, 19-с үйэтээҕи Таатта улууһун кулубата И.Е.Кулаковскай-Оонньуулаах Уйбаан соҕотох кыыһа эргэ тахсарыгар бэйэтэ тиктибит үтүлүгүн мээрэйинэн быһыллыбыт үтүлүктэри, Дьүлэй нэһилиэгэр олорор, киэҥник биллэр норуот маастара Анна Акимова сүбэтинэн, ыйыытынан ити кэминээҕи тумустаах, умнастаах, билэлээх сарыы этэрбэстэри, Чөркөөх музейын фондатыгар хараллан сытар баай Оруоһуттар кыргыттарын Хороох дьабакаларын эбии тиктэрэн кэппиттэр. Онон бары өттүнэн ситэн-хотон, биир сон бэйэтэ үгүс кэпсээннээх, туспа сэһэннээх, оһуордаах-мандардаах буолбут. «Далбардар» бэйэлэрэ даҕаны хас биирдии коллекция таҥаһын ситэрэргэ-хоторорго, былыргы саха дьахтарын таҥаһын-сабын, киэргэлин үөрэтэн үгүс айаҥҥа сырыттылар. Холобура, хаарыс солко коллекцияҕа, оччотооҕу кэм мааны, үөрэхтээх дьахтарын бэлиэтэ — кыра сэлээппэ, сиэбигэр сыапачкалаах чаһытыгар тиийэ толкуйдаммыт. Бу барыта коллекцияны бүтүн оҥорор, этэргэ дылы, быһыылаан-таһаалаан биэрэр.
Музейбыт специалиһа Марианна Барахова быыстапка аһыллыытыгар: «Саха сиригэр 1902 сыллаахха Америка музейын экспедициятын В.И.Иохельсон салайан икки сыл үлэлээбитэ. Саха сириттэн элбэх экспонаты илдьэ барбыта биллэр. Олор истэригэр баай Оруоһуттар кыргыттарын бууктаах соннорун, малларын-салларын. Билигин Саха сиригэр суох саха дьахтарын таҥаһа-саба, киэргэлэ, мала-сала Америка музейыгар хараллан сытар. Онно баар таҥастартан биирдэстэрин «Далбар» түмсүү тилиннэрэн норуотугар төнүннэрдэ. Онон улахан үлэни ыыттылар».
Хоһоонньут Арылы Дуйдаах «Чөркөөх Далбар хотуттара» диэн хоһоонугар:
«Устан ааспыт үйэттэн
Аптаах аты мэҥэстэн
Илэ кэлбит курдуктар
Толуу-мааны хотуттар…
…. Хаарыс солко халадаай,
Хаһыаччыга харчылаах
Уобараска барсар баай
Кэбиһэрдээх, кириэстээх….» диэн олус сөпкө хоһуйан турар.
Быыстапка аһыллыытыгар Ытык Күөлтэн Зинаида Николаева, Октябрьскай нэһилиэктэн Лия Семенова салайааччылардаах «Алдаана», «Сардаана» түмсүүлэр кыттан эҕэрдэ нүөмэрдэринэн киэргэттилэр, Октябрьскай нэһилиэк баһылыга А.П.Семенов, музейбыт сэбиэдиссэйэ М.Г.Аржаков тыл эттилэр. Тэрээһини Анна Обоюкина иилээн-саҕалаан ыытта. «Өскөтүн урукку сылларга, музейга чуумпутук үктэнэн киирэр эбит буоллахпытына, билигин нэһилиэнньэҕэ араас сэргэх тэрээһиннэри ыыталлара интэриэһи өссө тардар», — диэн сылдьыбыт дьон эттилэр. Онтон «Далбар» түмсүү кыттыылаахтара өбүгэ үтүө үгэһин салҕаан, тиэрдэргэ соруктанан салгыы айарга-тутарга бэлэмнэр.
Ааптар: Светлана Халгаева, хаартыскаҕа ааптар түһэриитэ.
Хаартыскаларга: «Өбүгэ эргиирэ» быыстапка аһыллыыта.
