Сыр аһы сахалыы хайдах ааттыыбыт? Саҥа тиэрмини толкуйдааһыны ХИФУ маҕыстырааннара быһаараллар

Сэтинньи 19 күнүгэр, Арассыыйа преподавателлэрин күнүгэр, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка «Бэйэни салайыныы» күнэ биллэрилиннэ. Устудьуоннар уруоктары ыыттылар. Ол туһунан бүгүн СИА «Билим» альманаҕар таһаарабыт.

«Современная парадигма в области филологии» уруогу Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн саха тылын истилиистикэтин уонна нууччалыы-сахалыы тылбаас хаапыдыратын 1 кууруһун маҕыстыраана Полина Николаева ыыттым. Научнай салайааччыбыт — билэлиэгийэ билимин хандьыдаата, дассыан Саргылаана Владимировна Иванова буолар.

«Төрүт ас аатын нууччалыы тылбааһа (А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй айымньыларыгар)» тиэмэнэн бииргэ үөрэнэр оҕолорбор уонна атын факультет устудьуоннарыгар уруок ыыттым.  Өксөкүлээх Өлөксөй » Кэччэгэй баай» айымньытыгар суруллар сахалыы астар ааттарын туһунан кэпсээтим. Ырытыылары оҥордум.

Бэйэм үрүҥ астан сыр оҥорорбун сөбүлүүрбүнэн, түмүккэ сыр диэн аһы биһиги өбүгэлэрбит туох диэн ааттыа эбиттэрэ буолла диэн ыйытыыга  дьиэтээҕи үлэ бэрилиннэ. Бастыҥ сөптөөх ырытыынан тиэрмин оҥорбут киһи биһирэнэр диэн буолла.

Сыр оҥоруутугар туттуллар: ыаммытынан үүттэн иэдьэгэй, ынах арыыта.

Маҕыстырааннар быһаарыыларын кытта билсиҥ:

1. Саргылаана Слепцова, тылбаас маҥнайгы кууруһун маҕыстыраана

Аһырыай

Аһы — аһыйбыт үүт (бастакы 3 дорҕоон)

Ры — арыы диэнтэн тахсыбыт

Ай — иэдьэгэй (эй)

2. Прокопий Пестерев, тылбаас маҥнайгы кууруһун маҕыстыраана

Сыр — Сыыр (сахатытыы, сахалыы ханыыта суох буолан).

Сахалыы тыл анал бэлиэтин (тиэрминин) көрдүүбүт.

Онон, сыыр диэн киирии тылы утары уонна чопчу сыһыаннаах өйдөбүллээх саҥа сахалыы тыыннаах анал тыл бэлиэтин (тиэрмини) оҥорон солбуйабыт.

Оннук тылынан, мин санаабар, Аһыйык диэн саҥа анал тыл бэлиэтэ (тиэрмин) буолар.

Манна тыл сүрүн өйдөбүлэ, сыһыана уонна төрдө аһыы диэн саха тыла буолар. Ону минньитэн, амтаннаан, сахалыы угуйуу көрүҥнээн — йык сыһыарыыны холбоон, Аһыйык диэн тыл оҥордум!

3. Варвара Попова, литература маҥнайгы кууруһун маҕыстыраана

Сыр — Сыыр. Сыыр -«Ытык ас»

Састаабыгар баар: аһыйбыт үүт, иэдьэгэй, арыы, сымыыт

Үүккэ арыы буккуллубута сахаҕа ытык ас, онон арыылаах иэдьэгэй диэтэххэ хайдах буолуой?

«Аһыы» диэн тылы туттартан туттунуохха, дьон ылыммат, аһыйбыт-амырбыт диэн өйдөбүллээх, куһаҕаннык иһиллэр, ылыныллар.

4. Дария Сибирякова, тылбаас маҥнайгы кууруһун маҕыстыраана

Сыр — иэдьиҥэ. Тоҕо диэтэр, иэдьэгэйтэн оҥоһуллар, тылбааһын быһаарыыта: иэдьэгэйдиҥи диэн курдук.

5. Сахаяна Лукина, литература маҥнайгы кууруһун маҕыстыраана

Мин Саввин А.А. «Пища якутов до развития земледелия» уонна Серошевскай В.Л. «Сахалар. Этнографическай чинчийиигэ холонуу» кинигэлэргэ сыр, үүт ас туһунан эбии ааҕан баран маннык түмүккэ кэллим:

Бу кинигэлэргэ суруллубутунан, сахалар сыыры билбэттэр, сөбүлээбэттэр, «үүт мыылата» дииллэр эбит. Онтон тылларынан биһиэхэ чугас норуоттартан — сыыры буряттар уонна киргизтэр астыыллар диэн суруллубут.

Киргизтэр сыыры — «быштак», «сүр быштак» диэн ааттыыллар;

Буряттар — «хурут» эбэтэр «курут» дииллэр. Бу тыллартан «Курут» —диэн тыл элбэх тюрк омугар тарҕаммыт тыл буолар.

Интернетка көрдөххө маннык:

Слово «курут» имеет тюркское происхождение: является частью многих тюркских языков, а именно «куру», что означает «сухой».

Описание продукта: Название идеально отражает суть продукта, который представляет собой сушеную кисломолочную массу, похожую на сушеный творог или твердый сыр.

Альтернативные названия: Существуют вариации названия в разных культурах, например, в казахском — «құрт», в туркменском — «гурт», а в монгольском — «ааруул».

Интернет атын ситимигэр: Куру́т, коро́т, курт, ак гурт — тюркский, персидский, а также монгольский кисломолочный продукт из сушёной сузьмы. Курт, хурут (бурят.), корт (тат.) — сухой сыр у скотоводческих народов Азии диэн быһаарыллар.

Саха тылыгар «быштак» да, «курут» да диэн суох, арай «кур», «курутуйуу», «куртах», «кураанах» диэн тыллар бааллар.

Ол гынан, биһиги билэрбитинэн, сыр (сыыр) — үүт ас буолар, ол иһин ити «курут» диэн атын тюрк омуктар ааттарыгар холоон уонна «у» буукубаны «ү» буукубаҕа (үүт диэн тылга ситимнээн) уларытан «сыыры» — «күрүт» диэн ааттыыбын. Күрүт эбэтэр Күрүүт да диэххэ сөп.

6. Т.В. Самсонова, литература маҥнайгы кууруһун маҕыстыраана

Сыр — Сыыр.

Сынньылыҥнас — тягучий, тянущийся диэн даҕааҺынтан «сынньы» — сыыр оннугар толкуйдуохха сөп. Сыыр бастакы хаачыстыбата сынньылыҥнас, сымнаҕас, холобур килиэпкэ сыбанар сыырга да барсыан сөп. Манна  СЫ  диэн бастакы сүһүөх сыыр диэҥҥэ майгынныыра эмиэ төһүү буолар. Сыҕай диэн тыл баар. Сыҕай — сыыр диэн тылы солбуйуон сөп. Аны чиҥ, дьиппинит диэн тылтан эмиэ таһаарыахха сөп. Чиҥ иэдьэгэй диэн тылы туттуохха сыыр оннугар.

7. Филиппова Л.Х., литература маҥнайгы кууруһун маҕыстыраана

Сүүмэх — хойуу, биитэр хаппыт суорат. Суораты кыл сиидэҕэ кутан уутун сүүрдэн, оҥороллор. Сүүмэҕи көннөрү эбэтэр тумалаан сииллэр. Суораттарын аналлаах иһиккэ кутан, уутун сүүрдэн, онтон ыган, хатаран баран суолга, айаҥҥа өйүө гыналлар эбит, диэн быһааран суруйаллар сүүмэх суолтатын. Онон кытаанаҕын быһыытынан бу сыырга сөп түбэһэр дии саныыбын.

8. Мария, литература маҥнайгы кууруһун маҕыстыраана

Иэдьи (саха сыыра). Сүрүн тылын — иэдьэгэй олоҕуттан үөскэтиэххэ сөп.

9. Феврония Баишева, литература маҥнайгы кууруһун маҕыстыраана

Иэдьэгэйбук. Бук-ук, буккуй, буккаас.

Маны сэргэ паара кэмигэр киирбит этиилэр:

1. Иэдьэгэй курдук иирбит диэн этии баар. Иэдьэгэй диэн сыыс от аата баар, эриэни эмиэ иэдьэгэй дииллэр, аны иэдьэгэй эт диэн баар. Балартан сиэттэрэн иэдьэгэй диэн хаалыан сөп, аһыы иэдьэгэй диэн ааттыахха сөп.
2. Сыр — сырой диэнтэн, араабтар – секрет дииллэр эбит, интернеккэ оннук диэн суруйбуттар. Суорат диэҥҥэ майгыннатыахха сөп.
3. Туурук эбэтэр туорук, суурук.
4. Иэдьэгэйтэн оҥоһулларынан сыр — бэйэтэ кытаанах, ол тылтан — таһыр иэдьэгэй. Таһырык — таһыр диэнтэн таһаарыахха сөп. Таһырык.
5. Сыры сүүмэх дииллэр. Ити эрээри урут сүүмэх диэн хойуу суораты этэллэрэ. Сүүмэх элбэх өйдөбүллээх, онон барсыбат курдук.
6. Мөлбөччү киэптээх оҥоһулларынан – Мөкүнүк да диэххэ сөп курдук.
7. Тунаарар, тунаар – үрүҥ, маннык курдуктары сыр көрүҥүн быһыытынан киллэриэххэ сөп.
8. Сөтүөр. Сүтүөр диэн барсыбат, урут-уруккуттан кииринньэх аҕаны, ийэни итинник ааттыыллара.

«Куораттан дэриэбинэҕэ: Пиэрмэр» телеграм-ханаалым ааҕааччыларыгар эмиэ бэйэлэрин санааларын суруйалларыгар көрдөспүтүм. Онуоха:

1. Дария: Ыһаарыламмыт иэдьэгэй
2. Розалия: Аартунах
3. Наталия Тимофеева: Иэдьэгэй
4. Онтон Анна диэн ааҕааччым хас да быһаарыыны биэрбит: «Бойом» —  бойом ас диэччилэр, дэлэй диэн суолтаҕа. Холобур, ийэм: «Мунньан-тараан, дьэ, бойом ас буолла», — диирэ. Быйаҥ диэн өйдөбүлү эмиэ биэриэн сөп. Үүтү астаан, барытын туһаҕа таһааран, иэдьэгэйдээн, аны ону сиидэлээн, буһаран бойом ас бэлэмнээн таһаараҕын. Үрүҥ диэн өйдөбүлгэ лык сыһыарыыны эбэн туналык диэххэ сөп. Аһылык диэҥҥэ майгыннатан. Илгэ диэн кэлин сыһыарыыта үрүҥ илгэни бэлиэтиир. Үрүҥ илгэттэттэн минньигэс ас диэн суолтаҕа таһаара сатаатым. Эбэтэр иэдьилгэ. Иэдьэгэй диэнтэн.

Үөрэтээччибит Саргылаана Владимировна Иванова саамай табыллыбыт тиэрмин диэн санаатын маннык эттэ:

— Лукина Сахаяна этнографическай үлэлэри көрбүтэ, атын түүр тылларыгар тэҥнээбитэ биһирэбиллээх. Прокопий Пестерев тыл сүрүн өйдөбүлүттэн таһааран, -йык сыһыарыыны тоҕо холбуурун быһааран сонун тылы айбыт. Сыһыарыы эбэригэр дорҕоону дьүөрэлээбит.

Иэдьиҥэ, сыҕай, тунаар, иэдьи диэн эмиэ сонун ааттары булбуттар.

Оттон телеграм-ханаалгар туналык диэн ааты биһирээтим. Бары өттүнэн барсар диэн сыаналаатым.

Ааптар: Полина Николаева