Саха омук түҥ былыр суруктааҕын сүтэрбитин туһунан өбүгэбит уос номоҕор кэпсэнэр. Саха сирин улахан өрүстэрин, үрэхтэрин бата араас кэмҥэ ойуу-бичик сэлэлээх былыргы суруктар көстүтэлээн тураллар[1], олору аан дойду билимин ситиһиитигэр тирэҕирэн, билиҥҥэ диэри ситэ-хото чинчийэ иликпит.
Биһиги бүгүҥҥү туругунан, сурукка түспүтү эрэ, бэрт соторутааҥҥы чахчылары итэҕэтиилээхтик ырытар кыахтаахпыт. Сурук-бичик устуоруйата кэрэһилииринэн, XIX үйэ ортотуттан бу билиҥҥи алпаабыппытыгар диэри хас да алпаабыты олбу-солбу туттан кэллибит. Олору биир кэлим тиһиккэ киллэрэн тэҥнии тутан көрүөҕүҥ.
Киргиэлэй уола Хабырыыл Торотуойап,
тыл үөрэҕин хандьыдаата, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрситиэт Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн дириэктэрэ
Табылыыссаҕа барыта 7 алпаабыты киллэрдим. А.Е. Кулаковскай алпаабыта бырайыак эрэ быһыытынан биллэр, сурукка-бичиккэ туттуллубатаҕа. Д.В. Хитров алпаабытын[2] таҥара кинигэлэрин бэчээттииргэ бэрт кыараҕастык тутта сылдьыбыттара. Ону үөрэхтээхтэр сахалыы дорҕоон систиэмэтин ситэ биэрбэт диэн сирэллэрэ, ол оннугар О.Н. Бетлингк алпаабытын сурукка-бичиккэ балачча туһаммыттара. О.Н. Бетлингк алпаабыта — 1851-1917 сс., С.А. Новгородов алпаабыта — 1917-1929 сс., латыын кыраапыкатыгар олоҕурбут биирдэһиллибит (унифицированный) алпаабыт[3] — 1929-1939 сс. туттулла сылдьыбыттара. 1939 с. кирииллиссэҕэ олоҕурар, 13 нуучча буукубалаах булкаас алпаабыкка баартыйа ыйааҕынан, күүс өттүнэн көһөрбүттэрэ.
О.Н. Бетлингк да, Д.В. Хитров да уһун аһаҕастары үрдүнэн тардан (тыл үөрэҕэр макрон диэн ааттыыллар), оттон С.А. Новгородов буукуба ойоҕоһугар икки туочука туруоран бэлиэтииллэрэ. 1939 с. диэри туһаныллыбыт алпаабыттартан (билим да, туттуу да өттүнэн) саамай табыллыбыттара, сиппиттэрэ-хоппуттара С.А. Новгородов алпаабыта[4] буолар. Кини төрөөбүт тылын дэгиттэр баһылаабыт уһулуччулаах тыл үөрэхтээҕэ буолан, саха тылын дорҕоонун уратытын барытын учуоттуур.
Табылыысса 1-кы туруору кэккэтигэр чочуллубут сахалыы алпаабыт бырайыагын (ааптар — И.Е.Алексеев-Хомус Уйбаан) киллэрдим, атын алпаабыттары онно сыһыары тутан тэҥнээтим. Маннык тэҥнээһин түмүгэр атын алпаабыттар итэҕэстэрэ-быһаҕастара ырылыччы көстөр.
| Сахалыы алпаабыт
(бырайыак) |
О.Н. Бётлингк
(1851-1917) |
Д.В. Хитров
(1858)
|
А.Е. Кулаковскай
(1917) |
С.А. Новгородов (1917-1929) | Биирдэһиллибит
алпаабыт (1929-1939) |
Булкаас алпаабыт
(1939-2020) |
| А а
Аа аа Б б г ҕ Д д Дь дь И и Ии ии Иэ иэ й ҋ К к Л л М м Н н ҥ Нь нь О о Оо оо Ө ө Өө өө П п р С с һ Т т У у Уу уу Уо уо Ү ү Үү үү Үө үө Х х Ч ч Ы ы Ыы ыы Ыа ыа Э э Ээ ээ |
А а
— Б б Г г Ҕ ҕ Д д Џ џ I i — (iä) J j ɉ К к Л л М м Н н Ң ң Нʼ нʼ О о — Ö ö — П п Р p С c (h) Т т У у — (уо) Ӱ ӱ — (ӱö) Х х Ч ч Ы ы — (ыа) Ä ä — l [ль] — |
А а
— Б б Г г — Д д Дж дж И и — — Й й — К к Л М м Н н Ҥ ҥ — О о — Ё ё — П Р p С c — Т т У у — — Ю ю — — Х Ч ч Ы ы — — Э э — — Я я ь ъ |
А а
— В в Г г q D d З з И и — Е е ɩ ȷ К к Л л М m Н н n/ᶇ Ӈ ӈ О о — Ó ó — Р р r S s Һ һ Т т У у — φ Ю ю — Ė ė Х х С с Ш ш — ьɪ Э э — l [ль] —
|
а
а: b g ʃ d з i i: ɪe j Ɉ к l m n ŋ ɲ ɔ ɔ: ᴂ ᴂ: р r s һ t u u: uo y у: w q с ɯ ɯ: ɪь e е: ʎ [ль] — |
A а
— B b G g ƣ D d Ҫ ҫ I i — Ie ɪe J j — K к L l M m N n ᶇ Nj nj O о — Ө ө — P р R r S s һ T t U u — Uo uo У y — Уө уө Q q C c ь — Ьа ьа E e — lj [ль] — |
А а
— Б б Г г Ҕ ҕ Д д Дь дь И и — — й — К к Л л М м Н н Ҥ ҥ Нь нь О о — Ө ө — П п Р р С с Һ һ Т т У у — — Ү ү — — Х х Ч ч Ы ы — — Э э — — (13 нуучча буукубата киирэр) |
Табылыыссаны таҥарга алпаабыкка суох эрээри, сурукка туттулла сылдьыбыт бэлиэлэри төгүрүк ускуопкаҕа ыллым, оттон бэлиэ саҥарыллыытын көрдөрөргө кырыылаах ускуопканы туһанным.
Өксөкүлээх Өлөксөй “Научные труды” үлэтигэр О.Н. Бетлингк, Д.В. Хитров, С.А. Новгородов уонна бэйэтэ оҥорбут алпаабыттарын тэҥнээн көрдөрөр табылыыссаны[5] киллэрэр. Хомойуох иһин, манна бэлиэлэри суруйууга алҕастар бааллар. Өксөкүлээх Сэмэн Ноҕоруодап кыраапыкатын “Новая транскрипция якутского языка”[6] ыстатыйатыгар уонна суругар[7] кириитикэлиир. Ол эрээри Өксөкүлээх сорох бэлиэтээһинэ олоҕо суоҕа Сэмэн Ноҕоруодап “Излишняя тревога (по поводу статьи “Новая транскрипция якутского языка, помещенной в № 1 “Красного Севера” за 1921 год)”[8] ыстатыйатыттан уонна “А.Е. Кулаковскому”[9] суругуттан өтө көстөр.
Аныгы кэмҥэ чочуллубут саха алпаабыта олоххо киирэрэ уолдьаспытын туһунан кэпсэтии ХХ үйэ 90-с сылларыттан ыла барар. Ол эрээри бу боппуруоска СӨ Үөрэх министиэристибэтэ соччо кыттыспат, туора соҕус туттар. Дьиҥэр, алпаабыт, туох-хайа иннинэ, үөрэхтээһин кыһалҕатын таарыйар. Манна бэлиитикэни орооһуннарар туох да сылтах суох: алпаабыты уларытыы дуу, латыыныссаҕа көһөрүү дуу туһунан кэпсэтии барбат. Оҕо төрөөбүт тылын нуорматын баһылыырыгар бары өттүнэн көдьүүстээх буоллун диэн алпаабыты чочуйуу эрэ туһунан дьүүллэһэбит.
Ол курдук 2017 с. олунньу 22 күнүгэр буолбут Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үөрэтэр үнүстүүт Учуонай сэбиэтигэр “Саха алпаабытын чочуйуу туһунан” боппуруоһу көрбүппүт, онно тыл үөрэҕин дуоктара, бэрэпиэссэр Алексеев Иван Егорович-Хомус Уйбаан киллэрбит “Сахалыы алпаабыт” бырайыагын дьүүллэспиппит. Хомус Уйбаан сахалыы алпаабыкка уларыйыы киирэрэ туох төрүөттээҕин уонна көдьүүстээҕин маннык быһаарбыта:
“1. В 1939 г. был принят нынешний смешанный алфавит, который представляет собой русский алфавит с добавлением 7 символов якутского языка как ү ,ө , ҕ, дь, нь, ҥ, һ, что не соответствует теории создания национального алфавита. Смешанность этого алфавита создает проблемы в произношении уже со второй буквы Б. Если по-якутски «бы», то по-русски «бэ», а третью «вэ» нельзя произнести «вы», не говоря о ц, ш, щ, ю, я и других.
- Отсюда и начинается ломка артикуляционной базы (АБ) индивида, у которого при адекватно организованном образовательном процессе до 12 лет установилась бы АБ, служащая не только органом правильного (традиционного) произношения звуков, слов, предложений на родном языке, но и основополагающим показателем его этнической идентичности.
- Современный якутский алфавит, прослуживший 78 лет, стал детерминантом того, что у нескольких поколений носителей якутского языка деформирована АБ до такой степени, что характеристики некоторых звуков, особенно согласных (по сравнению с новгородовским периодом до 1939 г.), трудно признать за якутские. Более того, из системы согласных якутского языка стали «откалываться» согласные Ҋ (носовой й): иҊэ, мэҊии, туҊах, таҊах; Ҥ: хатыҥ [хатын], үрүҥ [үрүн], иллэҥ [иллэн]; видоизменяться качество дифтонгов ИЭ>ЭЭ: ириэнэх [ирээнэх], иэдьэгэй [ээдьэгэй]; ҮӨ>ӨӨ: үөрэх [өөрэх], түөрт [төөрт]; УО>ОО: уолум [оолум], туолуо [тоолуо]; ЫА>АА: ыарыаҕа [ыарааҕа], тыатааҕы [таатааҕы]; Э>А: эҕэрдэ [аҕэрда], этэрдээх [атэрдаах] и т.п. Тем самым, происходит «деформация» устойчивого закона сингармонизма, унаследованного из древнетюркского языка.
- Согласно ст.3 п.6 “Закона о языках народов РФ”, в национальных республиках можно принять алфавит на основе кириллицы. С целью сохранения эстетики и богатства выразительных средств литературного якутского языка, развития грамотной устной и письменной речи носителей якутского языка стало необходимым усовершенствовать якутский алфавит и на его основе графику.
- Предлагаемый якутский алфавит, состоящий из 40 букв, соответствующий международной кодификационной норме, призван устойчивому развитию языковых норм, начиная с начального школьного образования до высшего профессионального образования, и станет основой в сохранении узуальных речевых традиций в условиях меняющегося глобального мира. Руководствуясь тем, что эволюция языка происходит в нише социально-синхронного фоноявления, сохраняющего практическую орфоэпию (Д.Н. Ушаков) и развивающего произносительную культуру на уровне развитого общества (Р.И. Аванесов), устанавливает социофонетические нормативы, на которых должен базироваться любой алфавит национального типа”.
Хомус Уйбаан бырайыагар баар “Название согласных букв в алфавите” диэн табылыыссатыгар х буукуба саҥарыллыытыгар кыракый мөккүөр тахсыбыта. Атын бүтэй дорҕоонноро бары [ы] хос дорҕоонноох этиллэр эбит буоллахтарына, тоҕо ала-чуо х дорҕооҥҥо эрэ [а] хос дорҕоон эбиллэрий диэн. Ырытыһыы түмүгэр быраабылаттан туорааһына суох биир кэлим тиһиги олохтуур туһуттан бүтэй дорҕоону барытын [ы] хос дорҕоонноох ааттыахха диэн биир санааҕа кэлбиппит. Бу, биллэн турар, алын кылаас оҕотун саха тылыгар үөрэтэргэ эмиэ олус көдьүүстээх.
Алпаабыкка бүтэй дорҕооннор ааттара
| бы | гы | ҕы | ды | дьы | ый | ыҊ |
| кы | ыл | ым | ын | ыҥ | ньы | пы |
| ыр | ыс | һы | ты | хы | чы |
Алексеев Иван Егорович-Хомус Уйбаан бырайыагын ырытан дьүүллэспиппит түмүгэр “Сахалыы алпаабыт” чочуллубут барыйааныгар уһун аһаҕастар уонна дьуптуоннар улахан буукубаттан суруллуохтарын сөбүн учуоттаан, маннык чопчулааһын киирбитэ:
- уһун аһаҕастар: Аа аа, Ии ии, Оо оо, Өө өө, Уу уу, Үү үү, Ыы ыы, Ээ ээ.
- дьуптуоннар: Иэ иэ, Уо уо, Үө үө, Ыа ыа.
Онон сахалыы алпаабыт бүтэһиктээх сиппит-хоппут көрүҥэ субу табылыыссаҕа көстөр.
Сахалыы алпаабыт
| А а | Аа аа | Б б | г | ҕ | Д д | Дь дь | И и | Ии ии | Иэ иэ |
| й | ҋ | К к | Л л | М м | Н н | ҥ | Нь нь | О о | Оо оо |
| Ө ө | Өө өө | П п | р | С с | һ | Т т | У у | Уу уу | Уо уо |
| Ү ү | Үү үү | Үө үө | Х х | Ч ч | Ы ы | Ыы ыы | Ыа ыа | Э э | Ээ ээ |
Хайа баҕарар тыл үтүмэн үйэлэри уҥуордаан кэлбит үгэстээх, ураты айылгылаах, тулхадыйбат сокуоннаах. Алпаабыт анала диэн тылга баар дорҕоону бүүс-бүтүннүүтүн сөпкө, толору тиэрдии буолар. Билиҥҥи булкаас алпаабыппыт ити соругун ситэ толорбото ырылхайдык көстө сылдьар. Саха ураты дорҕоонноро – уһатыылаах аһаҕастар, дьуптуоннар – туспа графема быһыытынан алпаабыкка суохтар, ол оннугар чыҥха атын тутуллаах (флективнэй) тыл 13 буукубата кыбылла сылдьар. Аныгы дьон бары (100 %) нуучча тылын билэллэр, онон алпаабыты атын омук бэлиэлэринэн күлүгүрдэр наадата суох. Аныгы үйэҕэ киһи ааҥыллыы суруйарыгар ааҥыл тылын алпаабытын, нууччалыы суруйарыгар нуучча тылын алпаабытын туһанар, кытайдыы эбэтэр дьоппуоннуу суруйарыгар ол тыллар бигэргэммит бэлиэлэрин тиһигэр олоҕуран суруйар. Оннук буолуохтаах даҕаны. Ити биһиги тылбытыгар эмиэ сыһыаннаах.
Түмүктээн эттэххэ, сурукпут тиһигин чочуйдахпытына, саха тыла оскуолаҕа үөрэтиллиитэ судургутуйан, чуолкайданан, суруйууга да, саҥарыыга да үөскүүр мөккүөр холкутук быһаарыллан, сурукпут нуормата, саҥабыт сиэрэ оннун-тойун булуох этэ. Онон Ноҕоруодап алпаабытыттан силис тардар дьиҥ сахалыы алпаабыт олоххо киирэр кэмэ кэллэ дии саныыбын.
[1] Окладников А.П., Барашков И.И. Древняя письменность якутов. – Якутск: Госуд. изд-во ЯАССР, 1942. – 42 с.
[2] Краткая грамматика якутскаго языка, составленная Протоiереемъ Д. Хитровымъ. – Москва, 1858. – 139 с.
[3] Saqa tьlьn alpabiita uonna orpograapijata. – Jakuutskaj, 1939. – 72 c.
[4] СУРУК БИЧИК оҕо ааҕар кинигэтиниин. [Наука тэрилтэлэрин федер. ааҕыныстыбата Судаарыстыба федер. бүддьүөтүттэн үбүлэнэр наука тэрилтэтэ, Россия наукатын акад. Сибиирдээҕи салаата, Гуманит. чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын ин-та; [Бэчээккэ бэлэмнээтилэр: Н.И. Данилова, Ф.Н. Дьячковскай, Н.Н. Ефремов, В.Д. Монастырев, Н.И. Попова]. — Дьокуускай: РНА СС ГЧуоХААОПИ, 2017. – С. 10-12.
[5] Кулаковский А.Е. Научные труды. [Подготовили к печати: Н.В. Емельянов, П.А. Слепцов]. / Рис. И.И. Попова. – Якутск: Кн. изд-во, 1979. – С. 324.
[6] Эмиэ онно. – С. 311-327.
[7] Новгородов С.А. Во имя просвещения родного народа. – Якутск: Кн. изд-во, 1991. — С. 174-178.
[8] Эмиэ онно. — С. 57-61.
[9] Эмиэ онно. – С. 128-131.
