Алтынньы 2, 3 күннэригэр Былатыан Ойуунускай аатынан Саха театра Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, драматург Михаил Апросимов ытык 75 сааһыгар анаан Далан “Тулаайах оҕо” испэктээкилин көрдөрбүтэ. Бу испэктээкилгэ Михаил Апросимов Даҕанча эһэтин Бакамда инитин, тумат бииһин аҕа баһылыгын Арчикан оруолун дьоһуннаахтык толорор.
Артыыс Михаил Апросимов олоҕо артыыс идэтин үрдүк аатын ылыаҕыттан — барыта үйэ аҥаардаах айымньылаах үлэтигэр ананар. Кини 1974 сыллаахха М.С.Щепкин аатынан Москватааҕы театральнай училищены бүтэрэн кэлиэҕиттэн үйэ чиэппэрэ Ньурбатааҕы көһө сылдьар драматическай театрга үлэлээбитэ, онтон аҥаарыгар Саха театрыгар ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьар. Михаил Апросимов былырыын артыыс үөрэҕин бүтэрбиттэрин 50 сылын бэлиэтээбит “көмүс устуудьуйа” диэн ааттаммыт үһүс көлүөнэ “щепкинецтэртэн” биирдэстэрэ. Бу устуудьуйа артыыстара Андрей Борисов лидердээх саха тыйаатырын ускуустубатын үйэ аҥаардаах сайдыытын торумнаан, аан дойдуга саха омуга ураты дьикти култууралаах, тыйаатырдаах дэтэр гына үрдүк чыпчаалларга тиийэ үөһэ көтүппүт үтүөлээхтэр. Билигин кинилэр бары тыйаатыр ускуустубатыгар киэн туттар маастардарбыт.
Айар талаана бүппэт кэпсээн
Михаил Михайлович Апросимов биир бэйэтэ талаанынан кустук сэттэ өҥүнэн сыдьаайар артыыс: тыйаатыр, киинэ талааннаах артыыһа, хомоҕой тыллаах суруйааччы, драматург, кинигэ оҥорон таһаарааччы, устар ууну сомоҕолуур кэпсээнньит, ураты көрүүлээх испэктээкили туруорааччы, норуот тыйаатырдарын настаабынньыга буолан араас бэстибээллэр солбуллубат дьүүллүүр сүбэһиттэрэ. Маныаха барытыгар сүрэҕэр-быарыгар иитиллэ сылдьар аар айылҕатыгар уонна тыа сирин дьонугар-сэргэтигэр таптала бигэ акылаат, үрдүк өһүө буолар. Кини булт диэн баран “муннукка ытаабыттартан” биирдэстэрэрин быһыытынан киэҥ нэлэмэн Сахатын сирин ойуурдарын-тыаларын, өрүстэрин-үрэхтэрин, күөллэрин-сыһыыларын, булдун-аһын сүгэ сылдьан уот саҕынар, күүс ылар мындыр Сээркээн сэһэнньити санатар.
Чахчыта даҕаны, Михаил Михайлович айар талаанын хас биирдии кырыыта бүппэт кэрэхсэбиллээх кэпсээн. Ону кини дьонугар-сэргэтигэр, ыччакка анаан кэпсээн, сэһэн гынан суруйар. Ол курдук булт туһунан “Өйтөн сүппэт түгэннэр”, артыыстар хатыламмат талааннарын туһунан истиҥ-иһирэх ахтыылара “Одун хаан ыйааҕынан”, тапталлаах кэргэнин Валентина Новгородова туһунан “Күҥҥэ көрбүт күндү киһим” диэн кинигэлэрэ тахсыбыттара. Уопсайа аҕыс кинигэ ааптара. Оттон быйылгы үбүлүөйдээх сылыгар артыыстарга анаан суруйбут пьесаларын, инсценировкаларын “Дууһа иэйиитэ” диэн ааттаан биир кинигэнэн таһаарда. Ааптар Ал Уос Мэхээлэ диэн айар аатаах. Ити аат иккис тыла төрүттэрин аатынан буоллаҕына, икки бастакы тылы төттөрү аахтахха ааптар хантан сылдьарын саһыаран бэлиэтээбиттэрин курдук төрөөбүт дойдутун аата “Суола” тахсан кэлэр.
“Артыыс анала” диэн пьесата бииргэ үөрэммит үөлээннээҕэр артыыс Михаил Скрябиҥҥэ ананан суруллубута. Ити пьеса Театральнай диэйэтэллэр сойуустара биллэрбит кирэхтэригэр иккис миэстэни ылан турар. Оттон “Оҕо сүрэҕэ – тааска” пьесатын СӨ норуодунай артыыската Мария Варламова көрдөһүүтүнэн киниэхэ анаан суруллубута. Мин санаабар, Михаил Апросимов Ньурба театрыгар сылдьан актыбыыс быһыытынан уопсастыбаннай төрүккэ эмиэ да фотограф, эмиэ да бырааһынньыктарга капустник, шоу, үбүлүөйдэргэ бенефис, биэчэр туруорааччы буола сылдьыбыт уопута пьеса суруйуутугар тиэрдибит уонна улаханнык көмөлөспүт буолуохтаах. Маны сэргэ Михаил Апросимов драматург быһыытынан “Эр хоһуун” диэн пьесалаах уонна Степан Марков, Иван Егоров, Дмитрий Наумов айымньыларынан инсценировкалардаах. Михаил Михайловичка суруйбут айымньыларыттан барыларыттан саамай күндүтэ аан бастаан суруйбут “Хомус” диэн кэпсээнэ. Бу кэпсээн устудьуоннуу сылдьан бэйэтин олоҕор көрсүбүт биир түгэниттэн, эдэр артыыс улаханнык долгуйуутуттан суруллубута. Айымньы саллаат Дмитрий Андреев олоҕор дьиҥнээх буолбуту кэпсиир. Бу кэпсээн туһунан элбэхтик суруллубута, истибиттэр улаханнык сэҥээрбиттэрэ. Улуу Кыайыы 75 сылыгар “Хомус” кэпсээн суруйааччы Ираида Попова нууччалыы тылбааһынан Смоленскай куорат хаһыатыгар бэчээттэнэн турар. Оттон ааптар үөлээннэҕин артыыс Петр Андреевы кытта саха хомуһун түөһүгэр илдьэ сылдьыбыт буойуну күн бүгүҥҥэ диэри кэриэстээн ыччакка, норуокка киэн тутта кэпсии сылдьар. Ити кэпсээнинэн СӨ норуодунай артыыската Прасковья Адамова инсценировка суруйбута. Ону Михаил Михайлович үбүлүөйдээх сылыгар үйэ чиэппэрэ үлэлээбит Ньурбатын театрыгар туруоран, бэйэтин көрөөччүлэрин кытта үөрүүтүн үллэстиэн туохтан да ордук баҕарар.
Оттон бастаан кинигэ таһаарыытынан Михаил Михайлович бииргэ төрөөбүт убайыгар көмөлөһөөрү дьарыктаммыта. Үтүмэн үгүс сыл саха тылын, литературатын үөрэппит учууталлар учууталлара, төрөөбүт дойдутугар Суолаҕа литературнай музей тэрийэн билиҥҥэ, 93 сааһыгар диэри, үлэлэтэр Аполлон Михайлович Апросимов айымньылара күн сирин көрбүттэрэ. Быраатын дьаныардаах үлэтинэн хоһоонноро “Биирдэ таҥараҕа тиксиим”, кэпсээннэрэ “Тылга, бар дьоммор сүгүрүйэбин”, “Аны Айыыларга үҥүүм” диэн кинигэ буолан тахсыбыттара. Оттон фольклорист, краевед быһыытынан киэҥ далааһыннаах уопсастыбаннай үлэтэ “Саха сирин улуустарын нэһилиэктэринэн төрүччүтэ” (Г.В.Поповтуун), “Төрүт үгэспитин утумнаан” диэн кинигэлэргэ түмүллүбүтэ. Маны таһынан суруйааччы Михаил Апросимов кэпсээннэрэ, ыстатыйалара “Арчы”, “Кистэлэҥ күүс” хаһыаттарга, “Байанай”, “Күрүлгэн”, “Чуораанчык” сурунаалларга бэчээттэнээччилэр.
Тыйаатырга умсулҕаннаах бэринии
Аан маҥнай Михаил Апросимов айар үлэтин кытта мин 1993 сыллаахха Ньурба театрыгар ыытыллыбыт “Сата” бастакы бэстибээлигэр билсибитим. Онно кини Мария Михайлова пьесатынан “Идэһэ” диэн бэртээхэй испэктээкили туруорбут этэ. Ол кэмҥэ ити тыа сирин аныгы олоҕун, баар кыһалҕаларын урукку сиэргэ-туомҥа тэҥнии тутан кэпсиир испэктээкил артыыс Михаил Апросимов туруорааччы быһыытынан бастакы үлэтэ этэ. “Идэһэ” испэктээкил умнуллубакка өйбөр хатанан, сытыы тиэмэлэри, кэмигэр туһалаах испэктээкиллэри туруорар Ньурба театрын сэргиирбэр улаханнык сабыдыаллаабыта. Оччоттон баччаҕа диэри Михаил Михайлович артыыстыырын таһынан испэктээкиллэри эмиэ туруорар. “Оҕо сүрэҕэ — тааска” пьесатын норуодунай артыыска Мария Варламова үбүлүөйүгэр режиссер Руслан Тараховскай туруорбута. Онно Мария Ивановна үөрдэ да этэ! Испэктээкилгэ кырдьаҕас ийэлэрэ оҕолорун кэрийэ сылдьан олорор кыһалҕаланар. Итинник аныгы олох көстүүтүн, кырдьаҕас дьон кыһалҕатын дьоҥҥо-норуокка оонньоон көрдөрбүтүттэн Мария Ивановна этиэхтээҕин эппит, сыалын-соругун сиппит курдук дьолломмута. Ааптар киниэхэ анаан пьеса суруйбутугар үөрүүтэ, махтала улахан этэ. Ити курдук үбүлүөй биэчэрдэрэ, бенефис-испэктээкиллэрэ Михаил Апросимов айар үлэтигэр элбэх этилэр. Маны сэргэ эдэр эрдэҕиттэн норуот тыйаатырдарыгар элбэх испэктээкиллэри туруорбута. Эдьиийэ Тамара Апросимова үлэлээбит Муоматааҕы норуот тыйаатырын кытта ыкса сибээстээхтик билиҥҥэ диэри бииргэ үлэлэһэр. Михаил Михайлович артыыс быһыытынан оруолу айыыга сүбэлэрэ-амалара, ыйан-кэрдэн биэриитэ норуот тыйаатырдарын бэстибээлигэр дьүүллүүр сүбэҕэ үлэтигэр көстөр. Кэнники кэмҥэ “Алыптаах мааска” бэстибээли тэрийээччилэр, норуот тыйаатырын режиссердара Михаил Михайловиһы сөбүлээн күрэхтэригэр куруук ыҥыра тураллар. Режиссер быһыытынан биир улахан кыһамньытын Михаил Михайлович көрбөттөр уопсастыбаларын иһинэн үлэлиир тыйаатырга уурар. Кини Н.Островскай аатынан кулууп иһинэн үлэлиир тыйаатырга араас сылларга СӨ норуодунай артыыскатыныын Прасковья Адамовалыын Миитэрэй Наумов аатырбыт “Суорумньу” испэктээкилин, онтон бэйэтэ И.Семенов “Алаас ырыата”, А.Островскай “Энньэтэ суох кыыс” испэктээкиллэрин туруорбута. Оттон кулууп үлэһиттэрэ режиссердарын, үтүө сүбэһиттэрин уус-уран ааҕыыларга, көрүүлэргэ, бэстибээллэргэ бэлэмнэнэллэригэр өрүү ыҥыра тураллар.
Михаил Апросимов тапталлаах Ньурбатын театрыгар улахан бэриниилээхтик үлэлээбит сылларын олус күндүтүк ахтар. Кини Ньурба театрыгар араас оруоллары оонньоон, этэргэ дылы, эдэр-эмэн сааһыгар күннээн-күөнэхтээн сылдьыбыта. Күөх Ньурбаҕа тапталын Валентина Васильевнаны көрсөн ыал буолбута, үс оҕоломмуттара. Валентина гример-парикмахер идэлээх буолан биир тэрилтэҕэ үлэлээбиттэрэ, идэлэрин, тыйаатыр эйгэтин ис сүрэхтэриттэн таптыыллара. Кэргэнэ олохтон барыар диэри хаһан да салҕыспакка мэлдьи бииргэ сылдьаллара, гастроллууллара.
Михаил Апросимов Ньурба театрын аатырбыт И.Юмагулов “Нэркэс” испэктээкилигэр Азнай оруолун, 90-с сылларга Ньурба театрын аар-саарга аатырдыбыт С.Ермолаев “Айыы түспэтэх сиригэр” испэктээкилгэ Пахан оруолун ситиһиилээхтик толорбута. Оттон Т.Сметанин “Лоокуут уонна Ньургуһун” испэктээкилигэр Лоокуут, Ч.Ойдов “Бэлэн Сэнгээ” испэктээкилигэр Бэлэн Сэнгээ сүрүн оруоллары уо.д.а. оонньообута.
— Аан бастаан артыыс идэтин улаханнык сөхпүт түгэним Саха тетрын кытта сибээстээх. Гастролга тахса сырыттахтарына, “Күөх Көппөнү” көрбүтүм. Оччолорго оҕолор миэстэ диэҥҥэ наадыйбаппыт, сценаҕа быардыы сытан, тутан олорон көрөбүт. Арай артыыс Виктор Саввин ооннньоон дьигиһиттэ. Онно санаабытым: бу артыыс диэн киһини букатын абылаан кэбиһэр эбит диэн. Оҕонньор оонньуутун харахпын араарбакка көрнбүтүм. Онтон 5-с кылааска миэхэ Күөх Көппө оруолун биэрдилэр. География, химия учуутала Мария Семеновна бэлэмнээбитэ. Бэйэтэ үчүгэйдик ыллыыр, артыыстыыр талааннаах этэ. Кини Сэмэн Ермолаев-Сиэн Өкөр ийэтэ. Дьэ, оройуон күрэҕэр ити оруолбунан бастаан, “Бастыҥ оруол” ааты ылбытым. Дьэ, онтон ыла оскуола бостонуопкаларыгар оонньуур буолбутум.
Ханнык артыыс сүрүн оруоллары оонньуон баҕарбат буолуой? Ол эрээри мин өссө устудьуоннуу сылдьан көннөрү оруоллары, ураты бэлиэ хараактырдары оонньуур артыыс эбиппин диэн билбитим. Бириэмэ диэн баар. Эдэр сылдьан эдэрдэри оонньуугун, онтон бэйэҥ сааскар сөптөөх дьону, сааһырдаххына наар оҕонньоттору оонньуугун. Үлэлээн кэлбитим тухары Ньурба, Саха театрдарыгар 150-ча оруолу оонньоотум. Оруол чааһынан мыыммаппын, бэйэм амплуабынан, кыахпынан режиссердар таба көрөн оруол биэрэллэр. Туохтааҕар да ордук тыа дьонун табыллан, сөбүлээн оонньуубун. Ньурбаҕа сылдьан үгүстүк комедияҕа оонньуур этим. Оттон Саха театрыгар Ф. Буляков “Ньургуһун иккистээн тылыннар” диэн комедиятыгар эрэ оонньоотум, – диэн Михаил Михайлович олус сэмэйдик кэпсиир.
Онтон Саха театрыгар Абдулла оруолуттан өссө А.Софронов “Олох оонньуура” испэктээкилигэр Дьэкиими, И.Гоголев “Наара Суоҕар“ Күтэр Боронкууйабы, “Хаарыан хампа күөх кытылым” испэктээкилгэ Кирискэ эһэтин Арҕаан оҕонньору ситиһиилээхтик оонньообута. Михаил Апросимов театры “театры оҥорор артыыстартан” биирдэстэрэ буолан Саха театрын репертуарнай испэктээкиллэригэр барытыгар кэриэтэ баар. Ол аата билиҥҥи кэмҥэ сөп түбэһиннэрэн эттэххэ, театр ирдэбилигэр сөп түбэһэр буолан көрдөһөн оонньотор артыыстара. Кэнники кэмҥэ Далан “Тулаайах оҕо” испэктээкилигэр аҕа ууһун баһылыгын Арчиканы, В.Распутин “Матера, бырастыы” испэктээкилигэр Дьөгүөрү көрөөччүнү астыннарар гына кыайа-хото тутан оонньуу сылдьар.
Артыыс Михаил Апросимов айар уобарастара олоххо баар дьон курдук “дьиҥнээх”, көрөөччү болҕомтотун тардар ураты тыыннаах буолар уратылаахтар. Артыыс киһи хараҕар көстүбэт сатабылынан оруоллара тус кырдьыктаах, итэҕэтиилээх буолан тахсаллар. Ол иһин персонажтара сценаҕа оонньонуллар эрэ буолбакка, “олоҕу олорордуу” ылыннарыылаахтар.
Артыыс анала
Артыыс анала араас буолар. Дьылҕа хаан ыйааҕа ураты, соһуччу да түгэннэрдээх буолар. Ол эрээри идэтин олус таптыыр артыыс хайаан да өрөгөйдөөх чыпчаалы ситиһэр, норуот тапталын курдук үрдүк наҕараадаҕа тиксэр. Михаил Апросимов оннук артыыстартан биирдэстэрэ. Оттон бастаан, дьиҥэр, олоҕо баҕа санаатын хоту барыахтааҕа. Оҕо эрдэҕиттэн Михаил оскуола уус-уран оонньууларыгар, кэнсиэртэригэр актыыбынайдык кытыннар да, лүөччүк буолар баҕалаах, бигэ санаалаах эбит. Ол баҕата медхамыыһыйа үрдүк дабылыанньалаах диэн сыыйыаҕыттан туолбатаҕа, ол оннугар артыыс буолар аартык аана аһыллыбыта.
Кэнники кэмҥэ Михаил Апросимов киинэ артыыһын быһыытынан киэҥник билиннэ. Кини 25 саха киинэтигэр, үс сериалыгар уһуллубута. Россия икки сериалыгар: “Ученица Мессинга” киинэҕэ (режиссер Владимир Нахабцев мл., 1 канал, 2020 с.) ойуун оруолун, оттон “Угрюм река” киинэҕэ (режиссер Юрий Мороз, 1 канал, 2021 с.) тунгус оҕонньорун оонньообута.
Артыыс болгария режиссера Милко Лазаров “Ага” киинэтигэр сүрүн оруолу – Нанук диэн ааттаах булчут оҕонньору оонньообута дьылҕа бэлэҕин кэриэтэ буолбута. “Ага” Болгария, Германия, Франсия, Канада, Аляска үбүлээн бииргэ таһаарбыт киинэлэрэ буолар. 2018 сыллаахха Саха сиригэр уһуллубут киинэ Дьокуускайга биирдэ эрэ көрдөрүллүбүтэ. Инньэ гынан бу киинэ саха көрөөччүтүгэр биллибэккэ хаалбыта эрээри, хаһыатынан, иһитиннэрэр-көрдөрөр ситимнэринэн, телевидениенэн элбэктик сырдатыллыбыта. Киинэ премьерата Германияҕа аатырбыт “Берлинале” бэстибээлгэ буолбута. Дьэ, онно Михаил Апросимов аан дойду аатырбыт артыыстарын кытта тэлгэтиллибит кыһыл көбүөрүнэн хаампыта – олоҕун умнуллубат кэрэ-бэлиэ түгэнэ, идэтигэр бэриниитин, талаанын үрдүк өрөгөйө буолар. Оттон “Ага” киинэ аан дойду киинэтин норуоттар икки ардыларынааҕы 58 бэстибээтэллэригэр кыттан 25 наҕарааданы ылары ситиспитэ. Ол иһигэр Болгарияҕа София куоракка 2019 сыллаахха ыытыллыбыт “Золотая липа” бэстибээлгэ Михаил Апросимов “Бастыҥ эр киһи оруола” бирииһи ылбыта.
“Ага” киинэ Болгария аатыттан “Оскар” киинэ бириэмийэтигэр түһэриллибитэ уонна лонг-лиискэ киирбитэ. Киинэ Европа дойдуларыгар, Америка сорох штаттарыгар, Ираҥҥа, Кытайга, Японияҕа, Индияҕа, Канадаҕа, Грузияҕа, Казахстаҥҥа, Киргизияҕа көрдөрүллүбүтэ. Онон артыыс Михаил Апросимов билигин аан дойду үрдүнэн биллэр ситиһиилээх артыыс буолар.
Михаил Апросимов айар үлэ ханнык баҕарар көрүҥэр сүргэтэ көтөҕүллэн, хараҕа уоттанан туран үлэлиир үгэстээх. Ис-иһиттэн тэбэнэттэнэн кэлэрэ-барара сыыдамсыйбыт, хараҕа үөрэн кылабачыҥнаабыт буоллаҕына, сүрдээҕин умсугуйан айа-тута, уобараһы арыйа, эбэтэр испэктээкил туруора, биитэр саҥа суруйууга ыллара сылдьар эбит диэн тута сэрэйэҕин. Михаил Михайлович ити эдэриттэн ыһыктыбакка сылдьар туруга аны да арыаллыы сырыттын, сахатын дьонун-сэргэтин инникитин да умнуллубат уобарастарынан, киинэҕэ дьоһуннаах оруолларынан, кэрэхсэбиллээх суруйууларынан үөрдэ-көтүтэ турдун.
Ааптар: Надежда Осипова, театровед
This post was published on 06.10.2025 12:28 12:28