Мандар Уус хомус былыргытын уонна аныгытын туһунан кэпсээнэ

Кутаама уустара

— Кутаамаҕа (Таатта Баайаҕатын сирэ) элбэх да уус олорбута. Онон Кутаама дьахталлара биир эрэ хомустаах буоллахтарына, астыммат этилэрэ. Оччотооҕуга хас ыал аайы 2‑лии‑3‑түү хомустаах буолаллара. Дьахталлар хомуһу хайа уус хаһан охсубутун, тыаһа төһө этигэнин, үрдүгүн-намыһаҕын ырыталлара. Дьиэ кэргэҥҥэ ордон хаалбыт хомуһу сыа-сым курдук тутталлара, харах харатын курдук харыстыыллара. Хас да хомуһу быалаан баран, моойдоругар иилинэ сылдьаллара эбэтэр мас хаалаан баран, сиэптэригэр укталлара. Кутаама дьахталлара түөлбэ уустарын билэттииллэрэ: Дьэһиэй уус, Дьэрэмиэй уус, Охонооһой уус диэн. Хомуһу олус харыстыыр буолан, оҕоҕо-урууга туттарбат этилэрэ. Биир эмэ уолга тартара биэрэллэрэ. Хомуска үксүн кыргыттары үөрэтэллэрэ. Улахан дьонтон ордук дьахталлар хомустууллара. Хомустуур эр киһи диэн олус сэдэх буолара. Сатаан хомустаабат дьахтары хомуруйуохча буолаллара. Хомуска дьиэрэтэн сыыйа тардаллара. Үлэ-хамнас үмүрүйүүтэ көмүлүөк иннигэр хомуска тардыы киэһэлэрин тэрийэн ыыталлара. Хомус тыаһаата да, орой мэник уолаттар чуумпура түһэр этибит. Көр, хомус тыаһа оннук күүстээх дьайыылаах этэ. Ол кэмнэргэ хомустуур таһым өрөгөйүгэр тиийбит кэмэ этэ. Хомус уларыйар тыаһын оннооҕор оҕолор болҕойон истэрбит. Билигин «истии култуурата» суоҕун кэриэтэ буолла.

— Ыһыах иннинэ бэс ыйын ортото уонна атырдьах ыйын саҥата уонча дьахтар, эрдэ болдьоһон баран, ким эмэ сайылык балаҕаныгар түмсэллэрэ, хардары-таары ыалдьыттаһа, кыһын устата тугу иистэммиттэрин көрдөрсө, тугу билбиттэрин-көрбүттэрин кэпсэтиһэ, хомустуу, ыллыы-туойа ыҥырсаллара. Оннук гынан тууйуллубут санааларын сайгыыллара. Ийэм түмсүүгэ сылдьан кэллэҕинэ, үөрэ-көтө, ыллыы сылдьар буолара. Билигин ити үгэс умнулунна. Ийэбэр быыкаа хомустааҕа, онто орто тыастаах эрээри, этигэн этэ. Ол хомус мин оскуолаҕа киирэр сылбар сүтэн хаалбыта. Ити 1952 сыллаахха этэ.

Былыр дьахтар эр киһини хомуска хоһуйуута диэн баара. Дьон-сэргэ мустубут кэмигэр дьахтар эр киһини хоһуйан хомус тардара. Урут хомусчут хомуска тартаҕына, киһи кэпсээн эрэрин курдук истэр этибит. Намчы хомуска эҕирийбитиҥ кытта иһиллэр буолара. Таһынааҕы ыалларын күлүүлээх баҕайытык хоһуйан таһаараллара. Билигин ол ис хоһоонун умнубуппун.

Былыр Уус Алдан улууһун Танда сэлиэнньэтигэр олохтоох уус хомусчут дьахтарга диэн анаан-минээн үс күн устата хомус охсубута диэн кэпсээн баара. Дьахтар ол кэмҥэ ууска олорбут. Кэмиттэн кэмигэр тыаһын бэрэбиэркэлээн көрөн көннөттөрөр эбит. Ити «уус хомусчуттуун куолаан алтыһыыта» диэн ааттанара. Ити үгэс билигин эмиэ тиллиэн наада. Уус Минимиэн ол хомусчут дьахтарга хомуһун алҕаан баран бэлэхтээбит. Дьахтар олус үөрбүт, оҕустаах ынаҕы ылбыт курдук санаммыт.

Хомус тылын олордуохтарын иннинэ уустар тыаҕа баран кэлэр идэлээхтэрэ. «Охонооһой Ондуруоһап уус хомус охсор кэмигэр биир күн тыаҕа баран кэлэрэ. Онно баран тугу гынарын ким да билбэт», — диэн Байбал Ондуруоһап кэпсээбитэ. Арааһа, мин сэрэйэрбинэн, хомус тылын олордуохтарын иннинэ турукка киирэллэр быһыылааҕа.

— Баайаҕаҕа Хайыраҥ диэн алаас баар. Хайыраҥ суолтата «сэрии баһылыга» дэнэр. Лука Турнин — баайаҕалар күтүөттэрэ. Киниэхэ үс хомустааҕа. Үрдүк тыастаах хомуһугар «күөрэгэйдэтиини» тардара. Бүтэҥи уонна киэҥ тыастаах хомуһугар хардары-таары охсон оонньуура. Бу икки хомуһа мин хомустарбыттан кыра этилэрэ, оттон үһүс хомуһа миэнин саҕа этэ.

Арай биирдэ кыһын олунньуга уустар 14 хомуһу оҕустулар. Мин ийэбэр көмөлөһөммүн уһанар мастарыскыайы хомуйсабын. Сынньана таарыйа биир хомуһу ылан тардыалаан көрдүм. Саамай кыра хомуска хараҕым хатанна, ымсыырдым аҕай. Хас киэһэ аайы ол хомуһу тардар идэлэнним. Арай биир киэһэ ымсыырбыт хомуспун ылан, хаатыҥкам оһугар уктан кэбистим уонна таһырдьа ампаар

кэннигэр тиийэн хомуспун тардаары даҕайарбын кытта хомуһум уоспар сыстан хаалла. Соһуйдум, куттанным, тарты-ы‑ыам!.. Уоспуттан хаан саккыраата… Хомуспун хаатыҥкам оһугар астым. «Охтон түстүм, уоспун өлөрдүм», — диэн ийэбэр эттим. Сарсыҥҥытыгар арай учууталым тугу эрэ көрдүүр, хомустары булкуйар, муостаны кытта көтүрдэ. Ол кэмҥэ мин ампаарым кэннигэр тиийэн хомустуубун. Ити курдук нэдиэлэ ааста. Арай биир күн дьиэбитигэр, бырааппынаан уруһуйдуу олордохпутуна, Афанасий Васильевич киирэн, мастарыскыай күлүүһүн ылла уонна биһиэхэ чугаһаан кэллэ, уруһуйбун хайҕаата, ол кэннэ төҥкөйөн, кулгаахпар сибигинэйдэ: «Барыыс, хомуһу төннөр», — диэтэ. Мин били хомуспун хаатыҥкам оһуттан ороон таһааран, киниэхэ ууммуппун бэйэм да билбэккэ хааллым. Ити кэмтэн ыла учууталым миэхэ уратытык сыһыаннаһар буолбута. Хомуһу уорбутум иһин сэмэлээбэккэ, хата, уһанарга үөрэппитэ. Дьиҥинэн, кини кытаанах майгылаах учуутал этэ. Ити курдук сэттис кылааска бастакы хомуспун охсубутум.

Амынньыкы уустуун алтыһыы

— 1980‑с сылларга Амынньыкы уус туһунан истэр этим. Ол эрээри, кини улуутуттан толлор буолан, көрсүбэккэ сылдьыбытым. Арай биирдэ А. И. Чахов Амынньыкы ууһу кытта билиһиннэриэн баҕарарын туһунан быктарда. Ити кэмҥэ мин хомус охсобун. Сакаас буолунай, босхо оҥоробун. Биирдэ А. И. Чаховтыын тыйаатырга бардыбыт. Онно Амынньыкы ууһу кытта дьэ билистим, кэпсэтиибит быыһыгар хомуспун көрдөрөбүн. Амынньыкы хомуһум тылын тардыалаан көрдө, кулгааҕар даҕайан иһиллээтэ уонна: «Эрэйи көрөр оҕо буолбуккун…», — диэтэ. Мин сүрэҕим кэйиэлээн ылла. Амынньыкылыын кэпсэтиибин Александр Ивановичка кэпсээтим. Онуоха Чахов: «Дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр уонна ытыктанар уус буолсугун» диэбит», — диэн тойонноото. Онон Амынньыкы уус биир тылынан киһини халлааҥҥа диэри таһаарар идэлээҕэ. Кинини кытары иккис көрсүүбэр: «Уус киһи кутун-сүрүн харчыга атыылаатаҕына, уус буолан бүтэр. Наһаа харчыга үлүһүйүмэ», — диэн сэрэппитэ. Үйэм тухары тыһыынчанан хомуһу оҕустум. Икки солкуобайтан саҕалаан атыылаабытым, онон мин хомустарым олус чэпчэки сыаналаахтар. Амынньыкылыын бүтэһигин балыыһаҕа көрсүбүтүм, илиитин тутан баран ытамньыйбытым. Бүтэһик көрсүһүүбүт буоларын иккиэн да сэрэйбиппит. Саҥата суох быраһаайдаспыппыт. Ити 1989 сыллаахха этэ.

Хомус кээмэйэ

— Былыргы хомус кыра уонна намчы, тыла синньигэс, бэккэлээтэҕинэ, 8–9 см уһуннаах буолара. Ол иһин хомуска киһи саҥата чуолкайдык иһиллэрэ. Намчы хомус намчы тыаһы таһаарар буоллаҕа. Билигин уустар 10‑нуу см уһуннаах улахан хомуһу охсор буоллулар. Мин хомустарым кээмэйдэрэ улахаттар. Урут улахан хомуһу Минимиэн уус охсоро. Кини хомуһун Егор Андросовка баарын көрбүтүм. Билигин киһи саҥатын чуолкай, чопчу таһаарар тыллаах хомустары охсууга төннүөххэ наада.

Хомус тылыгар ирдэбил

— Урут хомус тылын илии эрбиитин туоһуттан 4–5 см быһан оҥороллоро. Эрбии атын өттө сымнаҕас буолан, хомуска туттубаттара.

Чурапчы Сылаҥыттан, онно дьон-сэргэ кырата 200‑чэ сыллааҕыта олоро сырыттахтара, өтөххө, орон сыҥаһатын анныттан, хомус сыҥааҕын булан турардаахпын. Хомус тылын онно наарбалыы охсуллубута чуолкайдык, дьэҥкэтик көстөр этэ. Наарбатын кэтитэ 3,5 мм, 6,5 см курдук усталааҕа. Сыҥааҕын наарбата наһаа синньигэс этэ, ол аата синньигэс тыллаах буолар.

Былыр хомус тылын тимир тыһытыттан охсоллоро, онон наһаа күндү буолара. Тыһы тимиртэн хотуур, буруһууна оҥорор кыахтаахтара, кылыс, батыйа биитин оҥорор тимирдэрэ. Тыһы тимир диэнэ болгуо ортотугар баар буолар. Дьүһүнэ атын, быдан сырдык дьүһүннээх уонна охсорго ыас курдук сымнаҕас буолар. Ол аата углерода көннөрү тимирдээҕэр быдан үрдүк, азотун бырыһыана эмиэ быдан үрдүк хаачыстыбалаах буолар. Болгуо тимир оргуйар кэмигэр саамай үрдүк температуралааҕа барыта ортотугар мунньустар эбит. Ону эллээн таһаараллара «тимири эллээһин» диэн аатырар. Чулуу тимиртэн хомус тылын эллээн таһаарар буолан, хомус тыла наһаа күндү, наһаа намчы буолара. Кэлин, тимир элбээбитин кэннэ, хомус кээмэйин улаатыннарар кыах үөскээбитэ.

Хомус тылын олордорго аалыыта наарбалыы буолар. Тылын олоҕун киллэрэргэ иҥнэри анньыллар. Тылын олордон баран, икки өттүн суохайыллар. Ол «наарбатын суохайыы» дэнэр. Түҥ былыргыттан үөскээбит ньыма. Хомус тылын кырыыта быһах биитин курдук сытыы буолуохтаах. Хомус оччоҕо тыаһыыр. Хомус уустара былыр-былыргыттан ол ньыманы билэллэр. Истиэп олохтоохторун хомуһа быычыкаайык буолар. Онуоха курдук, былыргы саха хомустара кыра буолаллар.

Хомуһу хатарыы суолтата

— Урут хомуһу хатараллар этэ. Тылын олордон баран, эмиэ хатараллара. Тоҕо хатаралларай? Үөһэ эппитим курдук, хомус сыҥаахтарын синньигэс гыналлара, хомус төбөтүн эрэ уостарыгар даҕайаллара, тарбахтарынан сыҥаахтарын ортотуттан туталлара. Хатарыллыбыт тимир ыга туттахха, хамсаабат, онон хомус быһыыта уларыйбат. Хомус сыҥаахтарын уонна тылын икки ардын хайаҕаһын киэҥ соҕус гыналлара. Хомусчуттар хомус сыҥаахтарын ыбылы тутан, талбыт кыаратан-кэҥэтэн, ону туспа ньыма быһыытынан туттан хомустууллара. Оннук хомуһу тардыы билигин эмиэ умнулунна. Онон, намчы тутуллаах хомус тыас таһаарара ордук буолар. Үгүс хомусчут хомустарын тиистэригэр даҕайа тутан оонньооччулар. Бүлүү диэки хомуһу тиискэ ытыран туран, оонньууллара биллэр.

Хомус тутулун аата

— Саха сирэ киэҥэ бэрт буолан, уустар хомус тутулун араастаан ааттыыллар: сыҥаах (үөһээ, аллараа), тиэрбэс (ии), тыл, чыычаах (чопчу, хохуора); сыҥаах биилэрэ (үөһээ, аллараа), тиис даҕайар өттө (хаптаҕайа, тиис сыстар өттө, тиис сыһыана (ийэм бу өттүн «сыҥаах мүлтүкэйэ» диирэ). Сыҥаах кырыыларын хатыыта суох буолуор диэри игиинэн ньылбы анньыллар. Хомус тиэрбэһин тас өттө «эрэдэһин, тас эрэдэһин», ис өттө «ис эрэдэһин» дэнэр. «Тыл төрдө» диэн тыл суолахха иҥиннэриллибититтэн 3 см үөһэ өттө ааттанар уонна тылын тутар өттө буолар. Хомус тылын 1/2 чааһа (хомус тылын ортото) «тыаһын тутар өттө», 1/3 чааһа «тыл имигэс өттө» дэнэллэр. «Тыл өҕүллэҕэһэ» диэн тыл токуруйбут сириттэн төбөтүгэр диэри «туруйата» эбэтэр «ыарыга» дэнэр. Тыл төбөтүн эриллэҕэһин «хохуората», «тумса», «хохуоралаах тумса», «чыычааҕа» диэн ааттыыллар. Тылын олордорго анаан хаһыллыбыт сирин «наарбата» дэнэр.

Сиэр-туом

— Кутаамаҕа уус томторугар уһанар дьиэҕэ дьахтар төрүт киирбэт этэ. Кыра кыргыттар адьас уоран эрэ киирэллэрэ. Сэрии быдан иннинээҕи түбэлтэни билэбин. Тандаттан биир дьахтар Таатта төрдүгэр дьонун көрсө диэн сатыы баран испит. Танда Баайаҕаттан 5,5 көс, Баайаҕаттан Уус Таатта 6 көс курдук. Олус кэпсээннээх дьахтар эбитэ үһү. Сарсыныгар уустар буруо-тараа, ыыс-быдаан ортотугар уһанан күпсүйэ сырыттахтарына, дьахтар бобуулааҕын билбэт буолан, аҥаар кырыытыттан кэпсии олордоҕуна, түүппүлэтин быыһынан атаҕар тимир сааҕа түспүт. Дьахтар: «Абытаай!» — дии түспүт. Онуоха биир уус биэдэрэлээх ууну атаҕар ыспыт. Дьахтар дойдутугар тиийэн 10‑ча хонон, төннөн иһэн уустарга сылдьыбыт. Киһиэхэ өйөтөн, нэһиилэ дьиэлээн иһэн: «Бостуой бу сүдү дьоҥҥо киирэммин былдьанным…», — диэбитэ үһү. Дьиэтигэр тиийэн, аҕыйах хоммут. Атаҕа сүһүрэн өлбүт.

Онон дьахталлары харыстыыллара бэрт буолан, үлэлии-хамсыы сылдьар кэмнэригэр уһанар кыһаҕа киллэрбэттэрэ үһү. Хомуһуна киирэн турар уус көннөрү киһилиин мээнэ кэпсэппэт буолар.

Улахан хомус

— Баайаҕаҕа Бүөтүкээн Ааната диэн кырдьаҕас эмээхсин баара. Дьүлэй Бүөтүр диэн киһи кэргэнэ этэ. Кини хомуһа сүрдээх улахан тыастаах этэ, «доррр, доррр» диэн тыаһыыра, аһара уһун тыыннаах этэ. «Киһи төбөтө дьигиһийбэт», — диэн эмээхсин хомуһун олус сөбүлүүрэ. Хомуһун матыыба олоҥхоһут киһи олоҥхолуурун курдук тыаһаан эрэр буолара. Бэйэтэ утуйан эрэр курдук, хомуһугар сытан эрэ курдук тардара. Иэйэн-куойан, араастаан тардан киирэн бардаҕына, бэйэтин аттыгар иккис киһи ыллаан

эрэрин курдук тардара. Хара өлүөр дылы хомустаабыта. Ааспыт үйэ 60‑с сылларын диэки барбыта. Аҕам: «Тиистээх эрдэхпинэ хомус тардар этим», — диирэ. Хомусчут Сөдүөт Баһылайабыс Силэпсиэп диэн Өксөкүлээх Өлөксөйү арыаллаан, Өймөкөөҥҥө иккитэ тиийэ сылдьыбыт киһини билэбин. Аһын астаан, сылгытын аһатан сылдьыспыт. Сулумах, оҕото суох буолан, оҕолору наһаа таптыыра. Миигин бырааппыныын өрөбүллэргэ ыҥыран аһатара, хоннороро. Алаадьы астыыра, онтуката иһэ сиикэй буолара. Онон кус оҥорон оонньуурбут. Араас кэпсээни кэпсиирэ, хомуһун тыаһатан иһитиннэрэрэ. Баайаҕа бастакы интэлигиэннэрин бэрэстэбиитэллэрин Отоойоптор оҕолоро этэ.

Аарыктаах хомус

— Чычымахха Дьөгүөр Ондуруоһап «быарыктаах хомус» диэн баар буола сылдьыбытын эппиттээх. Хомус төрдүгэр кыра, быычыкаайык хобо курдугу ыйыыллар эбит. Иккиһин Омуос Байбалабыс Неустроев эмиэ «быарыктаах хомус» диэбитэ. Оҕонньор 90‑тан лаппа тахсан баран өлбүтэ. Хомус сыҥааҕар эбэтэр тиэрбэһигэр 1–2–3 хобону баайаллар эбит. Хоботун алтантан кутан оҥороллор. Оннук хобону быыс быатыгар ыйыыллара. Куһаҕан тыынтан, хоно сытар куһаҕан санаалаах, кыыбаҕатын таһаарар санаалаах киһиттэн харабыллара буолара.

Букатын кыра хоболор ийэбэр баарын көрөн турабын. Сүүтүктээҕэр икки төгүл кыралар. «Хомус хобото» диэн аатырар. Анаан куталлар эбит. Тыаһын тупсарар албастара эбит. Аарыктаах хомус диэн хомус култууратын биир көрүҥэ буолар. Хоболоох уонна быарыктаах хомустар чыллырҕас тыастаах буолаллар. Аарыктаах хомуһу үөрэппит уолум Быгынанов Прокопий Никитич оҥорон турар.

2015 сыллаахха «Уус ыһыаҕа» диэн тэрээһиҥҥэ Саха сирин тоҕус сүдү ууһугар суохапчы туттарбыппыт. 60‑с сыллартан саҕалаан, суохапчы иҥэриллиитэ сөргүтүллүөхтээх диэн санааттан, оччоҕо суохапчы туттуллуута тиллиэхтээх диэн өйдөбүлүнэн сирдэтиммиппит. Былыр ону туттарарга ааттаах-суоллаах уустар мустан, ыһыах курдук дьону-сэргэни аһатан, сүөһү-ас туттан, «Сүдү уус» диэн аат иҥэрэннэр, кырдьаҕас уустарга туттараллар эбит. Эдэр киһиэхэ 3, орто саастаахха 5–7, саамай үрдүк таһымнаах ууска 9 хайаҕастаах суохапчылаах буолар. Уус суохапчытын бэйэтэ оҥостубат.

Онон, хомус тыаһын биирдэ иһиттэххэ, үйэҥ тухары арыаллыыр эбит. Хомус тыыннанар сирэ уустар түөлбэлээн олорор сирдэригэр буолар.

Ааптардар: Дмитрий Бястинов, Хомус түмэлин дириэктэрэ, Кия Аммосова, Хомус түмэлин билимҥэ уонна сырдатыы үлэҕэ мэтэдииһэ. 

Источник: Саха сирэ саайт.