Куттал суох буолуутун хайдах хааччыйабыт?

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр бу салааҕа 132 тэрилтэ лиссиэнсийэ ылан үлэлиир. Уопсай саппааска 653 мөл туонна ньиэп баара бэлиэтэнэр, ол иһигэр 582 мөл туонна – үллэһиллибит пуонда бас билиитигэр. Ньиэби «Илиҥҥи  Сибиир – Тиихэй Акыйаан» ситиминэн таһыллар. Бу ситим 4,7 тыһыынча килэмиэтир усталаах, ол иһигэр 1,4 тыһ. килэмиэтир Саха Сиринэн (Ленскэй, Өлүөхүмэ, Алдан уонна Нерюнгри улуустарынан) айанныыр. Онно 10 ыстаансыйа үлэлиир.

– Ньиэп уонна ньиэп бородууктата тохтубатын хааччыйар, саахал тахсар түгэнигэр ону туоратар дьаһаллары суһаллык ылар усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит. Ол иһин бүгүн баар кыһалҕалары аһаҕастык этэри таһынан, олору быһаарар суоллары тобулуохтаахпыт, – диэтэ сис кэмитиэт бэрэссэдэтэлэ Андрей Находкин мунньаҕы саҕалыыырыгар.

Төһө саахал таҕыста?

Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирэ Евгений Перфильев урукку сылларга уонна быйыл төһө саахал тахсыбытын, олор төһө хорумньуну оҥорбуттарын, туох бырагыраамалар үлэлииллэрин билиһиннэрдэ.

2020 с. Саха Сиригэр ньиэп тохтубут 45 түбэлтэтэ бэлиэтэммит (14 – суолга тахсыбыт саахал түмүгэр, 21 – атын төрүөтүнэн, 10 – муус алдьанан тырааныспар ууга түһүүтүттэн). Барыта 3 мөл 597 тыһ. солк. суумалаах 84 административнай ыстараап түһэриллибититтэн 3 мөл 212 тыһ солк суумалаах 74 ыстараап төлөммүт. 54 мөл 490 тыһ. солк. суумалаах хорумньу тахсыбыт 43 түгэнэ бэлиэтэммит. Мантан 6 мөл 973 тыһ. солк.  төлөммүт, атыттарга суут бара турар.

Быйылгы сыл 9 ыйын устатыгар 18 саахал тахсыбыт. Ол иһигэр, 12-тэ   суол саахалын түмүгэр, алтата атын төрүөтүнэн. 12 мөл 754 тыһ. солк. суумалаах хоромньу оҥоһуллубутуттан 180 тыһ. солк. суумалаах биир хоромньу ороскуота сабыллыбыт. Министиэристибэ 2022-2025 сс. КНД чэрчитинэн 121 сэрэтэр-өйдөтөр тэрээһини ыыппыт.

Ньиэп бородууктатын тохтуутугар сахаал тахсыбатын туһугар миниистир бастатан туран, экологияҕа куттал суоһуурун аччатар инниттэн технологическай уонна сэрэтэр-өйдөтөр ирдэбиллэри күүһүрдэр наадатын эттэ. Холобур, аныгы тэриллэри, ньиэп саҥа тохтон эрдэҕинэ биллэрэр-сэрэтэр систиэмэлэри (ол иһигэр, ГИС-технологияны, дроннары) туһаныы, мэлдьи ырытан (мониториннаан) көрүү, инфраструктура туругун хонтуруоллааһын.

Күн бүгүн ньиэп салаатыгар дьарыктанар бөдөҥ тэрилтэлэр тулалыыр эйгэни харыстыырга туһуламмыт 18 бырагырааманан үлэлииллэр. Бу бырагыраамаларга айылҕаны харыстыыр эбийиэктэри тутуу, саҥардыы  оҥоруу эмиэ киирэллэр, онон балачча киэҥ ис хоһоонноохтор. Быйыл бу  бырагыраамаларынан 4 млрд 758 мөл. көрүллүбүт, 2024 с. – 12 млрд 520 мөл., 2023 с. – 17 млрд 720 мөл. солк. тардыллыбыт.

Хочуолунайдары гааска көһөрүөхтэрэ

Евгений Перфильев салгыы гаас уматыгын ырыынагын сайдыытын бырагырааматын туһунан билиһиннэрдэ. 2025-2028 сс. өрөспүүбүлүкэ соҕурууҥҥу түбэтин нэһилиэнньэлээх пууннарыгар оттугу гаас уматыкка көһөрөр үлэ барыахтаах. Ол курдук, 67 хочуолунай гааска көһөрүллэрэ былааннанар: Өлүөхүмэҕэ – 28, Ленскэйгэ – 3, Нерюнгрига – 10, Алдаҥҥа 26 хочуолунай. Бу үлэҕэ барыллаан ааҕыынан, 11 млрд. солк. эрэйиллэр эбит.

Росприроднадзор Саха Сиринээҕи управлениетын салайааччытын солбуйааччы Никита Андреев 2020-2025 сс. федеральнай судаарыстыбаннай хонтуруол чэрчитинэн, 200 дьаһалы  ыытан, 147 кэһии тахсыбытын бэлиэтээбиттэрин кэпсээтэ. Айылҕа харыстабылын сокуонун кэһиигэ 159 административнай дьыаланы көбүппүттэр, 101 административнай буруйдааһын дьаһалын таһаарбыттар, 4 мөл. 828 тыһ. солк. суумалаах ыстыраабы түһэрбиттэр, 3 мөл. 386 тыһ. солк. суумалаах ыстыраабы төлөттөрбүттэр.

Управление 2020 сылтан 2025 сылга диэри куттал суоһуур дьайыыларыгар суот-учуот оҥорбут. Онуоха 43 мөл. 255 тыһ. солк. харчыны баҕа өттүлэринэн 35 тэрилтэ («Саханефть» ХЭУо, «Ойлинвест» АУо,  «Сахаэнерго» АУо, «АДК» ХЭУо, «Саханефтегазсбыт» АУо, ОДьКХ  ГУТ, «ЛОРП» ПАУо уо.д.а.) төлөөбүттэр.

Ростехнадзор Ленскэйдээҕи управлениетын салайааччытын солбуйааччы Петр Жирохов ньиэп бородуукталарын хостуурга, таһарга уонна харайарга бырамыысаланнай куттал суох буолуутун быраабылаларын тутуһуу туһунан сырдатта. Ураты кутталлаах эбийиэктэр судаарыстыбаннай кэрискэлэригэр  190 эбийиэк киллэриллибит, олору 51 тэрилтэ көрөр-истэр эбит.

Үгүс нефтебааза, оттук-уматык ыскылаата тутуллубуттара ырааппыт буолан, билиҥҥи ирдэбилгэ эппиэттии докумуоннара суох, резервуардар пааркаларын 80-85 %-а эргэрбит. Онуоха эбии куттала суох үлэлиир болдьохторун быһаарар эспэртиисэ толору кээмэйинэн оҥоһуллубат. «Саханефтегазсбыт» АУо уонна  ОДьКХ ГУТ болдьоҕо тахсыбыт тэриллэри кэмигэр уларытан испэттэр, эбийиэктэри хонтуруол, сигнализация аныгы аппарааттарынан хааччыйбаттар.

Ньиэп уонна ньиэп бородууктата тохтон, саахал тахсар түгэнигэр үс идэтийбит быыһыыр-өрүһүйэр тэрилтэ баар эбит.

Дуогабар түһэрсэллэрин ирдиэххэ

«СӨ Быыһыыр сулууспата» тэрилтэ начаалынньыга Иннокентий Андросов  бырамыысыланнас, инфраструктура күүскэ сайда туралларын түмүгэр, ньиэби, ньиэп бородуукталарын массыынанан тиэйии-таһыы кээмэйэ биллэрдик улаатар диэтэ. Саахал чуолаан килиимэт уратытыттан, уһун айантан, дьыл уларыйар кэмигэр суол-иис мөлтөҕүттэн тахсарын эттэ.

Саахалга оттук-уматык тоҕуннаҕына, ол айылҕаҕа хайдах дьайарый, туох хоромньулаах буоларый? Бастатан туран, Аартыка уонна Субаартыка экосистиэмэтэ (сир кырыһа, өрүстэр, күөллэр, ирбэт тоҥ) уларыйар, хаһаайыстыба үгэс буолбут төрүт салааларыгар (табаны иитиигэ, балыктааһыҥҥа уо.д.а.)  улахан хоромньу тахсар. Ону таһынан, нэһилиэнньэ доруобуйатыгар охсор, ол содулун туоратарга уустук үлэ ыытыллар, баһаам үп-харчы ороскуоттанар.

Маны барытын санатан туран, Иннокентий Андросов ньиэп бородуукталарын таһар тэрилтэлэр лиссиэнсийэлээх быыһыыр сулууспалары кытары дуогабар түһэрсэллэрин хайаан да ирдииргэ этии киллэрдэ. Бу көҕүлээһин айылҕа харыстабылыгар, экологияҕа уонна нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйарга дьоһун хардыы буолуон сөп.

Даҕатан эттэххэ, «СӨ Быыһыыр сулууспата» ыраах улуустарга салаалардаах буолан, саахал тахсар түгэнигэр ону туоратар дьаһаллары тута ыларга үлэлиир соҕотох тэрилтэ буолар. Ньиэп бородууктата тохтубут содулун аччатарга аналлаах тэриллэри, аппарааттары кэмиттэн кэмигэр саҥардар.

Чопчулуур ыйытыылар

Норуот дьокутааттара Алена Атласова, Тихон Скрябин, Николай Бугаев, Александр Атласов, Игорь Григорьев уонна Счетнай палаата аудитора Октябрина Никонова сэрэтэр-өйдөтөр үлэни ыытыы, бырамыысыланнас тэрилтэлэрин үлэлэрин хонтуруоллуурга экологтары, уопсастыбаннаһы кытыннарыы, бөдөҥ хампаанньалар тоҕо бэйэлэрэ быыһыыр сулууспанан хааччымматтарын уо.д.а. тустарынан ыйыталастылар. Улахан суолталаах кэпсэтии бара турарын, өскөтүн тустаах дьаһаллар ылыллыбат түгэннэригэр, «буорахтаах буочука» үрдүгэр олорор кэриэтэ буоларбытын санаттылар.

Кэпсэтиини түмүктүүрүгэр Андрей Находкин ньиэби уонна ньиэп бородуукталарын хостуурга, таһарга, харайарга экологияҕа куттал суох буолуутун хааччыйарга хонтуруолу мэлдьи ирдиир, аныгы технологиялары туһанар, саахал тахсыбатын туһугар нуормалары кытаанахтык ирдиир кэлим үлэ ыытыллыахтааҕын тоһоҕолоон эттэ. Сиртэн хостонор баай кээмэйэ элбээбитин, технологическай бырассыастар уустугурбуттарын, айылҕаҕа ноҕурууска улааппытын түмүгэр, куттал суох буолуутун хааччыйыы тустаах тэрилтэ, хампаанньа тус социальнай эппиэтинэстэрэ эрэ  буолбатах, бу – туруктаах сайдыы ырычааҕа, кэлэр көлүөнэ ыччаппытыгар анаан айылҕа баайын харыстааһын биир сүрүн суолталаах түһүмэҕэ, норуокка куттал суох буолуутун боппуруоһа буоларын бэлиэтээтэ.

Киирбит этиилэри учуоттаан рекомендация ылыллыаҕа. Ол кэмитиэт уочараттаах мунньаҕар этиллиэҕэ.