Аныгы олоххо уол оҕону эр киһилии иитии боппуруоһа сытыырхайан турар. Бу кыһалҕа тула кэпсэтии барбыта ыраатта. Бүгүн маны барытын ырыта барбакка, ыллыктаах санааларынан, дьиҥ дьыалаларынан уолаттары эр киһи дьарыгар иитэр ыалы — Кириллиннэри билиһиннэрэбин, суруйда Саха парламент саайт.
Ыал аҕата Айал Михайович Горнай улууһун Мытааҕыттан төрүттээх, охотовед идэлээх булчут. Онтон кэргэнэ Елена Валерьевна Мэҥэ Хаҥалас Майатыттан тардыылаах, педагогическай билим хандьыдаата, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай үнүбэрситиэт доцена. Биэс оҕолоохтор. Үс улаханнара үлэһиттэр, онтон икки кыралара оскуолаҕа үөрэнэллэр.
Кириллиннэр бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, биир санаанан салайтаран туруктаахтык олорор ыал. Маныаха, дьиэ кэргэн сөбүлүүр дьарыктаахтар – ол айылҕалыын алтыһыы буолар. Айал Михайлович 2010 сыллаахха Дьиикимдэ бөһүөлэгиттэн 3 көс тэйиччи сытар, 36 тыһ. гектардаах сиргэ «Чыра» диэн булт хаһаайыстыбатын тэриммит. Манна даҕатан эттэххэ, Айал Михайлович бөрө уонна эһэ курдук адьырҕа кыыллары сонордоһон бултуур байанайдаах булчут. Дьэ бу, бултуур сирдэригэр Кириллиннэр кыһыннары-сайыннары дьиэ кэргэнинэн тахсаннар үүтээннэригэр хонор, сибиэһэй салгыҥҥа хааман сынньанар, бултуур-алтыыр, сир астыыр үгэстээхтэр. Онон элбэх оҕолоох куорат ыала оҕолорун кыраларыттан айылҕаҕа, тыа сиригэр сыһыаран ииппиттэр. Ыал аҕа баһылыга кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска, булка-алка уһуйуллубут буолан, оҕолорун эмиэ бэйэтин холобурунан иитэр. Онтон ийэлэрэ аҕаларын кыаҕын, педагог киһи быһыытынан, таба туһаайан дьиэ кэргэн араас бырайыактарын көҕүлүүр.
Уолаттары эр киһи дьарыгынан иитии
Кириллиннэр айылҕа сокуонун, эргиирин өйдөөһүн уонна онно сөп түбэһиннэрэн олоҕу оҥостуу киһиэхэ туруктаах олоҕу олороругар көмөлөһөр диэн бигэ санаалаахтар. Бу санаанан салайтаран «Айар Ыал» диэн мастарыскыай тэриммиттэр уонна ол иитинэн «Бэргэн» эдэр булчуттарга аналлаах бырайыагы үлэлэтэн уолаттары үлэ, булт сатабылларыгар үөрэтэр маастар-кылаастары ыыталлар.
Кириллиннэртэн маастар-кылаастарын туһунан кэпсииллэригэр көрдөспүппэр Елена Валерьевна манныгы сэһэргээтэ:
— Айылҕаттан тэйэн эрэбит, сиэр-туом умнулла быһыытыйда диэн санааттан үлэбитин саҕалаабыппыт. Хас да сыллааҕыта уолаттары иитиигэ туһаайыллар үлэни тэрийбит киһи диэн санаа үөскээбитэ. Онтон 2023 сыл сайыныгар «Бэргэн» эдэр булчуттар бырайыакпытын олоххо киллэрбиппит. Манна кэргэним Айал Михайлович баҕалаах уолаттары мунньан олох үөрүйэхтэригэр уһуйар, сатабылларын сайыннарар. Маастар-кылаастарга биэс күн устата уон оҕо, сэттэ саастарыттан эрдэҕэс саастарыгар диэри уолаттар, дьарыктаналлар. Маҥнай саҕалыылларыгар аймахтарын, билсэр дьоннорун оҕолорун эрэ ылар былааннаахтар эбит. Ону дьон бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэн араас сирдэртэн уолаттарын үөрэттэрэ аҕалар буолбуттар.
Маастар-кылаастарын Дьокуускайга баар дьиэлэрин тэлгэһэтигэр ыыталлар. Чочур Мырааҥҥа тахсаллар, итиэннэ обургу уолаттары Дьиикимдэҕэ, бултуур сирдэригэр илдьэллэр.
Айал Михайловичтан: «Уол оҕону иитиигэ ордук туохха болҕомто ууруохха нааданый?» – диэн ыйыттым. Онуоха кини маннык хоруйдаата:
— Эр дьон бириэмэ аттарынан оҕолорун кытта сиргэ-уокка, үлэҕэ-хамнаска бииргэ сылдьыахтарын наада. Аҕалар уолаттарын кыра эрдэхтэриттэн тымныы диэбэккэ, кумаар диэбэккэ батыһыннара сылдьан уһуйуохтаахтар. Билигин аҕата суох оҕо элбээтэ. Маннык оҕолору аймахтарыгар, эһэлэригэр, таайдарыгар, абаҕаларыгар биэрэн окко-маска, сиргэ-уокка сырытыннардахха, кэм эр киһи дьарыгын билэ улаатыа этилэр. Мин кэтээн көрүүбүнэн, бу аймаҕынан иитии үгэһэ сүтэн эрэр. Чуолаан куорат оҕолоро айылҕаттан, эр киһи дьарыгыттан олус тэйбиттэр. Ол иһин, маастар-кылаастары тэрийдибит.
Булт үөрүйэхтэрэ
Айал Михайлович булт үөрүйэхтэрин уолаттарга иҥэрэр. Ол курдук, маастар-кылаастарга уолаттар сэби-сэбиргэли сөптөөхтүк тутарга-хабарга үөрэнэллэр. Уһуйааччы сааны, ох сааны хайдах тутарга, сыалы ытарга үөрэтэр. Ханнык кыыллар, хаһан бултаналларын кэпсиир. Маныаха, Дьокуускайдааҕы «Созвездие» бибилэтиэкэҕэ баран уолаттар Саха Сирин кыылларын-көтөрдөрүн, «Кыһыл кинигэ» туһунан лиэксийэ истэллэр, оонньуулары оонньууллар. Айылҕаҕа ыытыллар маастар-кылаастарга Айал Михайлович оҕолору хапхаан, туһах иитэргэ, балаакка туорарга, уот отторго үөрэтэр.
Уһуйааччы булт сиэрин-туомун, айылҕаҕа сылдьыы, сэрэхтээх буолуу быраабылатын билиһиннэрэр. Булт алгыһын, иччилэри үөрэтэр. Маны сэргэ, бары бииргэ түмсэн олорон үһүйээннэри, номохтору кэпсэтэллэр.
Үлэ биир көрүҥүнэн оҕолорго булчут ыттары билиһиннэрии буолар. Кириллиннэр Ю.П. Борисов салайар «Байанай» саха ыттарын иитэр сиригэр оҕолору илдьэн булчут ыттары көрдөрөллөр. Уолаттар саха ыттарын бултуурга хайдах үөрэтэллэрин, саха былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит ыттары иитэр үгэһин, ыт ханнык боруодалара баалларын, ханнык ыттар хайдах булка-алка барсалларын билсэллэр.
Үлэҕэ уһуйуу
Кириллиннэр олоххо бэлэмнээх киһини иитэн таһаарарга дьулуһаллар. Маныаха, оҕону үлэнэн иитии ньымата тоҕоостоох. Ол иһин, иитиллээччилэрин үлэҕэ уһуйаллар. Ол курдук, оҕолор от охсубуттар, күрүө туруорбуттар, мас хайыппыттар, туртастары кыһынын көрөргө-харайарга анаан талаҕынан сиппиир оҥорбуттар.
Ону сэргэ, Айал Михайлович оҕолору маһынан уһанарга, тэриллэри сатаан туттарга үөрэтэр. Холобура, уолаттар куукунаҕа туттуллар мас дуосканы оҥорон дьонноругар бэлэхтээбиттэр. Бу сайын кыра көтөрү тутарга аналлаах доҕуур диэн булт былыргы тэрилин маһынан уонна сылгы сиэлинэн оҥорбуттар.
Уолаттар булду бэйэлэрэ астыырга үөрэнэллэр. Холобура, биир күн кус үргээн, иһин ыраастаан миин буһарбыттар, быһаҕынан туттарга үөрэммиттэр. Аны тиэстэлэрин бэйэлэрэ охсон тайах этиттэн пилимиэн астаабыттар уонна үөрэ-көтө, тото-хана аһаабыттар.
Өбүгэ оонньуута
Үлэ биир сүрүн хайысхатынан уолаттарга өбүгэ оонньуутун оонньотуу буолар. Кириллиннэр кыра уоллара Сахамин, Манчаары Баһылай аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи успуорт национальнай көрүҥнэрин киинигэр хабылыкка, хаамыскаҕа дьарыктанар буолан, уһуйааччы оруолун толорон оҕолору үөрэтэр. Онон маастар-кылааска кэлбит уолаттар өбүгэ оонньуутунан дуоһуйа оонньууллар.
Төрөппүттэр да, оҕолор да астыналлар
Елена Валерьевна үлэлэрин түмэн бырайыак суруйар санаалааҕын эттэ, онтон Айал Михайлович үлэлэрэ сатаммытын бэлиэтиир:
— Төрөппүттэр да, оҕолор да астыналлар. Онтон биһиги төрөппүттэртэн харда этиилэр киирэллэриттэн үөрэбит. Кинилэр үлэбитин салгыы сайыннарарга эбии үлэ көрүҥүн тэрийэрбитигэр этэллэр. Инникитин ону учуоттуохпут. Онтон оҕолорбут өбүгэттэн хаалбыт түгэх өйдөрүнэн эр киһи үлэтин олус сөбүлүүллэр эбит. Сорох-сорохтор бастаан кыһаллыбат курдук буолаллар, ол эрээри баралларын саҕана биэс күн наһаа кылгас эбит диэн хомойоллор. Былырыын оттуур сирбитигэр уолаттар халлаан хараҥарыар диэри, тоҥмокко даҕаны дулҕа быыһыгар сасыһа оонньообуттара. Маннык сахалыы алтыһыы үөскүүрэ олус үчүгэй. Уолаттар баралларыгар үгүһү биллибит, сатаатыбыт дииллэр. Бу маастар-кылаастарга ылбыт үөрүйэхтэрэ бэйэлэрин олохторугар туһалаах буолуо.
Төрөппүттэр Александра Сотникова, Саргылана Степанова, Татьяна Новгородова уһуйааччыларга оҕолоругар эр киһи тугу сатыахтааҕын, айылҕалыын хайдах алтыһары көрдөрбүттэрин иһин махтал тылларын тиэрдэллэр. Уолаттара биэс күн иһигэр олус интэриэһинэй, наадалаах маастар-кылаастарга сылдьан үгүһү билбиттэри-көрбүттэрин, олоххо туһалаах сатабыллары иҥэриммиттэрин бэлиэтииллэр уонна оҕолоро өссө да маастар-кылаастарга сылдьар баҕалаахтарын иһитиннэрдилэр.
Антонина НЕУСТРОЕВА
Хаартыскалар Кириллиннэр архыыптарыттан
This post was published on 04.08.2025 10:14 10:14