Бу күннэргэ Киин уокуруктан Ил Түмэн дьокутааттара Алена Атласова, Иван Луцкан 2024 с. дьон олоҕун таһымын тупсарарга туох үлэ ыытыллыбытын куорат олохтоохторугар отчуоттууллар. Холобура, олунньу 6 күнүгэр Фаина Авдеева аатынан Оҕо уус-уран айымньытын дыбарыаһыгар дьону кытта көрүстүлэр. Ону таһынан, олохтоохтор ситэ быһаарылла илик боппуруостары тугу туруорсалларын, ким туох кыһалҕалааҕын, этиилээҕин иһиттилэр. Онтон 31 № орто оскуолаҕа Октябрьскай уокурук олохтоохторун кытары көрсөн кэпсэтэллэр.
Алена Николаевна үлэ чааһын кэнниттэн бачча тымныыга дьон бириэмэ булан отчуокка кэлбитигэр ис сүрэхтэн махтанна. Парламент социальнай бэлиитикэҕэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин быһыытынан, кини элбэх оҕолоох ыаллары өйүүргэ, доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо көмөлөһөргө, нэһилиэнньэ дьадайыытын аччатарга туох үлэ ыытылларын кэпсээтэ.
Социальнай көмүскэлгэ 9 сокуон таҕыста
Сис кэмитиэккэ киирбит 13 сокуон барылыттан 9-һа бүтэһик ааҕыыга ылынылынна. Бастатан туран, приемнай дьиэ кэргэҥҥэ иккис уонна онтон элбэх оҕону иитэ ылар дьоҥҥо ый ахсын төлөнөр харчы кээмэйэ улаатта. Социальнай өҥөнөн босхо туһанар дьон ахсаана кэҥэтилиннэ, кинилэр ахсааннарыгар Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии инбэлииттэрэ, бэтэрээннэрэ, Байыаннай дьайыы инбэлииттэрэ о.д.а. киирдилэр. Тыыл бэтэрээннэрэ социальнай өҥөнү дьиэлэригэр олорон ылыахтара. Анал байыаннай дьайыыга сылдьыбыт тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ суох хаалбыт оҕолор инники уочарат дьиэнэн хааччыллыахтара. Өрөспүүбүлүкэ сокуонун чэрчитинэн тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ суох хаалбыт оҕолор дьиэ атыылаһалларыгар, эбэтэр ипэтиэкэлэрин төлүүллэригэр харчы көрүллэр.
2024 с. Дьиэ кэргэн уонна Оҕо сыла биллэриллэн, бу хайысханан үгүс-үтүмэн үлэ ыытылынна. «Дьиэ кэргэн» өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаала үһүс оҕо төрөөтөҕүнэ бэриллэр, сокуон этэринэн, бу үбү төрөппүттэр дойду лицензиялаах балыыһаларыгар оҕо тииһин оҥотторорго туттуохтарын сөп.
Сокуон элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн статуһун болдьоҕо суох оҥордо, социальнай көмө улахан оҕо 18-гар, эбэтэр истэн үөрэххэ үөрэнэр устудьуоннарга, аармыйаҕа, анал байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарга 23 саастарыгар диэри төлөнөр.
Дьон кырдьар, кыаммат сааһыгар соҕотох хааларын аҕыйатарга, аҕа саастаах көлүөнэ уонна инбэлииттэр олохторун хаачыстыбатын тупсарарга приемнай дьиэ кэргэттэр кырдьаҕастары, доруобуйаларынан хааччахтаах дьону ылан көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ.
Нэһилиэнньэ эбиллиитинэн Саха Сирэ Арассыыйа бастакы уонча субъегын ахсааныгар эрэллээхтик киирэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ 34 300 элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн олорор, кинилэр 118 тыһ оҕолоохтор. Биһиэхэ дьон олоҕун уһуна 73,5 сааска тиийэр, Уһук Илин уонна Арассыыйа үрдүнэн бу арыый үрдүк көрдөрүү. 2030 с. нэһилиэнньэ олоҕун уһуна 80 саааска тиийиэхтээх.
Ол эрэн 2023 с. кытта тэҥнээтэххэ, 2024 с. тохсунньу-алтынньы ыйдарыгар оҕо төрөөһүнэ 3,7% (342 оҕонон) кыччаабыт. Былырыын ыал буолуу 2023 с. кытта тэҥнээтэххэ 7,8%, арахсыы 9,6% аҕыйаабыт.
Ыал буолар эдэр дьоҥҥо 50 000 солк
2024 с. дьиэ кэргэни өйүүргэ 50 араас көмө оҥоһуллубута. Онтон саҥата 25 саастарыгар диэри аан бастаан ыал буолар дьоҥҥо 50 000 солк. бэриллэр. Үһүс оҕо төрөөтөҕүнэ ананар «Дьиэ кэргэн» өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалын кээмэйэ икки төгүл улаатан, ааспыт сылга 300 000 солк. тиийдэ, быйыл 316, 2 тыһ. солк. диэри эбилиннэ.
«Үйэ оҕолоро» тус сыаллаах хапытаал 110, 8 тыһ. солк. 2022 с. тохсунньу 1 күнүттэн 2027 с. ахсынньы 31 күнүгэр диэри төрөөбүт оҕолорго дьиэ кэргэн дохуотуттан тутулуга суох төлөнөр, быйыл төлөбүр кээмэйэ 116,8 тыһ. солк. тэҥнэстэ.
Ону таһынан, элбэх оҕолоох ыаллар дьиэҕэ-уокка хомунаалынай өҥөлөрүн төлөөн баран 30% харчынан төттөрү ылар кыахтаахтар, кинилэр сылга 30 000 солк. барыһырыахтара. Оскуолаҕа уонна орто үөрэх кыһатыгар элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро босхо итии аһылыгынан хааччыллаллар, оптуобуһунан босхо сылдьаллар.
Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ Туһаайан этиитинэн 2025 с. төрдүс оҕо төрөөтөҕүнэ «Дьиэ кэргэн» өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалын уонна «Үйэ оҕолоро» тус сыаллаах хапытаалы кытта холбоон 433 000 солк. ылыахтара.
50, 60, 70 сыл бииргэ сүүс-сүүстэриттэн өйөнсөн уһуннук ыал буолан олорбут паараларга биир кэмнээх харчынан төлөбүр оҥорорго сокуон барыла оҥоһулунна, ону олоххо киллэрэргэ Алена Атласова салгыы үлэлэһиэхпит диэтэ. Былырыын Ил Дархан ыйааҕынан 50 сыл бииргэ олорбут уонна үүнэр көлүөнэни дьиэ кэргэн сылаас сыһыаныгар иитэн таһаарбыт ыалларга «Дьиэ кэргэн килбиэнэ» диэн анал аат олохтонно.
Дьадайыыны аҕыйатарга
Ас-таҥас, туттар тэрил сыаната күн аайы ыарыы турар кэмигэр нэһилиэнньэ дьадайыытын тохтотуу — судаарыстыба биир сүрүн соруга. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 2030 с. дьон дьадайыытын 7% кыччатарга сыал-сорук туруорбута. Олох ыарахан балаһыанньатыгар түбэспит дьоҥҥо биирдиилээн көмө оҥоһуллуохтаах, ону ситиһэргэ социальнай арыаллааһын киириэхтээх, чуолаан тыа сиригэр уонна Аартыка улуустарыгар. Ил Дархан ыйааҕынан 2029 с. дьадайыы таһыма 2022 с. кытта тэҥнээтэххэ, икки төгүл аччыахтаах.
Бу сытыы кыһалҕаны быһаарарга төгүрүк остуоллар, Бырабыыталыстыба чааһа ыытылынна. Дойду Бэрэсидьиэнин Владимир Путин ыам ыйынааҕы ыйааҕар киирбэтэх бүддьүөт “атыттар” («прочие») дэнэр үлэһиттэрэ күн бүгүн 50 000 – 60 000 солк. хамнастаахтар, биллэн турар, дьиэҕэ-уокка, туттар тэрилгэ сыана эмискэ ыараабыт кэмигэр маннык хамнаска олорор күчүмэҕэй. Ол иһин дьадайыыны тохтоторго, бастатан туран, хамнас үрдүөн наада.
Бүддьүөттэн эбии харчыны көрөргө
Алена Атласова сис кэмитиэт өрөспүүбүлүкэ 2024-2026 сс. бүддьүөтүгэр киллэрбит этиилэрин туһунан билиһиннэрдэ. Чуолаан элбэх оҕолоох ыаллар сир учаастагын ылалларыгар, 5-тэн элбэх оҕолоох ыаллар дьиэ атыылаһалларыгар биир кэмнээх үп-харчы көрүллэригэр болҕомто уурулунна.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баайы-дуолу бас билиигэ уонна сир сыһыаннаһыыларыгар министиэристибэ дааннайынан 2024 с. босхо сир учаастагын ыларга 14,5 тыһ. дьиэ кэргэн уочаракка турар. 2023 с. тохсунньу 1 күнүттэн учаастак оннугар 200 000 солк. биир кэмнээх төлөбүрү ылыахха сөп эрээри, маннык ньыманан уочараты аҕыйатыы кыаллыбата. Ил Түмэн дьокутааттара бэйэни салайыныы уорганнарын, ол иһигэр Дьокуускай куорат Дууматын дьокутааттарын, куорат дьаһалтатын кытта улахан кыттыгас үлэни ыыттылар.
Учаастак ылбыт үгүс ыаллар тыа быыһыгар ыраас хонууга уот, гаас киирэ, суол оҥоһулла илик буолан, дьиэлэрин кыайан тутта иликтэр. Бу боппуруоһу быһаарарга, учаастактары инфраструктуранан хааччыйарга норуот дьокутааттара өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн быйыл 350 мөл. солк., эһиил 150 мөл. солк., уопсайа 500 мөл. солк. көрүллэрин ситистилэр. 5-тэн элбэх оҕолоох ыаллары дьиэнэн хааччыйарга быйыл өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 250 мөл. солк. тыырылынна.
Дьокутааттар олохтоохтор ыйытыктарыгар эппиэттээтилэр
Салгыы Ил Түмэн доруобуйа харыстабылын сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Иван Луцкан балаҕан ыйын 1 күнүттэн оскуолаларга мэдиссиинэ үлэһиттэрэ баар буолалларын туһунан биллэрдэ. Тыа сиригэр, чуолаан ыраах улуустарга быраастар уонна учууталлар тиийбэттэр, бу кыһалҕаны быһаарарга муниципальнай тэриллиилэр мэдиссинискэй уонна педагогическай үлэһиттэр дьиэ тутталларыгар сир учаастагын биэрэр кыахтаныахтара. Дьокуускай куорат манна хапсыбата. Ону таһынан, уһуйаан үлэһиттэрин хамнаһа үрдүөхтээх.
Иван Луцкан тиһигин быспакка Донецкайга командировкаҕа сылдьарын, Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр мэдиссиинискэй көмө оҥоһулларын туһунан эттэ.
Норуот дьокутааттарын отчуотун истэн баран Дьокуускай Киин уокуругун олохтоохторо ким туох кыһалҕалааҕынан ыйытыктары биэрдилэр. 5 оҕолоох ийэ Бүлүүлүүр суолга тыа быыһыгар сир учаастагын биэрбиттэрэ уота, гааһа суоҕун, 10 суотайы биэриэх буолан баран 7 суотайы биэрэн бырааптарын күөмчүлээбиттэрин, маны таһынан, Салайар хампаанньаны кытта кэккэ кыһалҕа үөскээбитин туһунан иһитиннэрдэ.
Алена Атласова бэриллибит учаастак кураанах буолуо суохтааҕын бэлиэтээн туран, Бүлүүлүүр суолга баар тыа федеральнай ойуур пуондатыгар киирэрин муниципальнай бас билиигэ көһөрбүттэрин, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн инфраструктураны хааччыйарга 500 мөл. солк. көрүллүбүтүн санатта. Оттон сир учаастагын кээмэйэ тоҕо аччаан хаалбытын дьокутаат тустаах биэдимистибэлэртэн билиэх буолла. Кини куорат Салайар хампаанньалары хонтуруоллууругар сөптөөх боломуочуйа баар буолуохтааҕын эбэн эттэ.
Варвара Дмитриева, Киин уокурук бэтэрээннэрин сүбэтин бэрэссэдээтэлэ көмөлөрүн уонна өйөбүллэрин иһин дьокутааттарга махталын биллэрдэ, кырдьаҕас дьон харахтарын көрдөрөллөрүгэр Иван Луцкан балыыһаҕа суруттарарга өрүү көмөлөһөрүн, сүбэ-ама буоларын үрдүктүк сыаналыырын биллэрдэ.
Саргылана Максимова, Социальнай хааччыйыы өрөспүүбүлүкэтээҕи биир кэлим киинин сэбиэдиссэйэ Киин уокурукка аҕа саастаах уонна доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо баар социальнай дьиэҕэ 300-чэкэ киһи олорорун туһунан билиһиннэрдэ. Кини бу хайысханан үлэлииргэ норуот дьокутааттара салгыы көмөлөһүөхтэрэ диэн бүк эрэнэрин эттэ.
Отчуокка кэлбит дьон сарсыарда үлэҕэ барарга оптуобуска рюкзактаах оскуола оҕолоро лыык курдук симиллэн баралларын, кинилэргэ туһунан тырааныспар тоҕо көрүллүбэтин ыйыталастылар, кыһын тымныыга сылаас тохтобул тиийбэтин тириэртилэр. 2 №-дээх Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа таһыгар баар Щорс күөлүн уонча сыллааҕыта тупсара сатаабыттара билигин быраҕыллан турарын, ону өрөмүөннүүр уолдьаспытын ыйдылар.
Доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолорго, улахан дьоҥҥо Реабилитационнай кииҥҥэ сылдьалларыгар туһунан тырааныспар наадатын, эбэтэр такси ороскуотун толуйар харчы көрүллэригэр баҕа санааларын эттилэр.
Иван Луцкан күн бүгүн куорат тырааныспарыгар киирэр үҥсүү аҕыйаабытын санатан туран, оптуобус, суоппар син биир тиийбэтин аҕынна. Оттон Щорс күөлүн тупсарарга мөлүйүөн иһинэн симиэтэни бары көмөлөөн харчы булан син уйунуохха сөбүн бэлиэтээтэ.
Отчуот түмүгэр олохтоохтор дьокутааттар үлэлэрин биһирииллэрин биллэрдилэр. Онтон ким ыйыппакка хаалбыт норуот дьокутааттарын кытта тус приемҥа суруттаран, долгуйар ыйытыгын биэриэн сөп.
Василий Кононов хаартыскаҕа түһэриитэ.
Ааптар: Марианна Тыртыкова
