КЫТАЙ КУРУС КЭСКИЛЭ
Үгэс курдук, дьонун ахсаанынан кэлэр кэм бастыҥ дойдутунан Кытай буолуо дии саныыбыт. Ол эрэн, демографтар бу туһунан олох атын санаалаахтар. Александр Ракша этэринэн – Кытай бэйэтин үүнэр кэскилин соруйан сарбыйбыт дьикти дойду. Өр сылларга сокуонунан хааччыллыбыт «биир ыал – биир оҕо» бэлиитикэтин содула номнуо билигин биллэн эрэр, кэлэр кэмҥэ түктэри дьайыыта өссө күүһүрэрэ күүтүллэр. Эбиитин сайдыылаах дойдулартан бүгүн төрөөһүн таһымынан саамай мөлтөхтөрө. Билигин Арассыыйаны кытта тэҥнээтэххэ, Кытайга 10 төгүл элбэх киһи олорор эрээри, нэһилиэнньэтэ олус түргэнник аҕыйаан иһэринэн биллэр. Төрүөх кыччааһынын сүрүн куттала – нэһилиэнньэ кырдьааһына. 20-30 сылынан аан дойду саамай кырдьаҕас дойдута буолара билгэлэнэр. Онон «Кытай сабардааһыныттан» куттанар төрүөт биир да суох» диир Ракша. Төттөрүтүн, тулалыыр дойдулартан миграннары көхтөөхтүк киллэрэргэ күһэллиэҕэ, ону утарылаһар түгэнигэр экэниэмикэтэ кэхтэр кутталлаах. Кытай саамай элбэх ахсааннаах дойду буолан бүппүтэ – бу көрдөрүүнэн бастакы миэстэҕэ Индия турар. Ол эрэн, Индия эмиэ кэлэр кэмҥэ бастакы миэстэттэн түһэрэ билгэлэнэр.
АҔЫЙААН ЭРЭБИТ?
Бүгүҥҥү күн балаһыанньатын өйдүүр туһугар «демографическай хамсааһын» диэн өйдөбүлү кыта билсиэх тустаахпыт. Бу тиэрмини демография билимигэр Ф. Ноутстейн киллэрбитэ. Судургутук: бу көстүү түөрт түһүмэҕинэн сайдар. Бастаан, бырамыысыланнас сайдыан иннинэ өлүү уонна төрөөһүн таһыма тыһыынчанан сыллар тухары биир таһымҥа турбут, төрөөһүн кыранан үрдүк буолан, киһи аймах бытааннык элбээн испит. Иккис түһүмэххэ, эмтиир билим сайдан, өлүү (ордук кыра саастаах оҕо өлүүтэ) таһыма эмискэ намтыыр, оттон төрөөһүн таһыма уларыйбат, түмүгэр дьон ахсаана кылгас кэм иһигэр муҥура суох элбиир, 1900 сыл кирбиитигэр сайдыылаах дойдулар үһүс түһүмэххэ киирэллэр. Үһүс түһүмэххэ өлүү таһыма өссө түһэр, ол эрэн, төрөөһүн таһыма эмиэ түһэр. 1970-с сылларга сайдыылаах дойдуларга өлүү уонна төрөөһүн көрдөрүүлэрэ тэҥ кэриэтэ этэ, биир дьахтар ортотунан 2,1 оҕону төрөтөрө. Ол эбэтэр, сайдыылаах дойдуларга киһи аймах ахсаана биллэр-биллибэттик эбиллэр. Төрдүс түһүмэххэ тиийбит дойдуларга өлүү ахсаана төрүөх ахсаанын баһыйар, дьон ахсаана сылтан сыл аҕыйаан иһэр.
Арассыыйа бу көрдөрүүлэринэн Европа дойдуларыгар майгынныыр, өссө ааспыт үйэ ортотуттан – саҥа төрүөх барар көлүөнэни толору солбуйбат. Европа эрэ буолуо дуо, «сайдыылаах дойдулар» диэн мээнэҕэ хатылаан суруйбатым – Европаҕа, Азияҕа, Америкаҕа – олох таһыма үрдүк дойдуларга нэһилиэнньэлэрэ сылтан сыл кыччаан иһэр.
Төрүөҕүн таһыма көлүөнэ солбуйуутун хааччыйбат дойдуларынан 1970 сыллаахха 13 дойду ааҕыллара. 2002 сыллаахха бу көстүү 66 дойдуга бэлиэтэммитэ. Бу дойдуларга киһи аймах 46% олорор.
Ол аата, киһи аймах ахсаана аан дойду үрдүнэн аҕыйаан эрэр дуо? Суох.
КИҺИ АЙМАХ КЭСКИЛЭ АФРИКА
2014 сыллаахха, ХНТ билгэлээһин отчуот таһаарбыта. Онно этиллэринэн, уопсай ахсааммыт 2025 сылга 8 миллиард, 2050 сылга 9,6 миллиард буолуохтаах этэ. Бүгүн көрдөххө, билгэ добуочча чугаһаппыт – 8 миллиард кирбиини ааспыт сыл бүтүүтэ сиппиппит. Ортотунан, сылга 70-80 мөлүйүөн киһи эбиллэр. Үгүс демографтар уопсай санааларынан киһи аймах 10 миллиард киһиттэн элбиирэ саарбах.
Биири чопчулуох тустаахпыт – бу элбээһин сүрүннээн Африка дойдуларын суотугар буолар. Төрөппүттэрин солбуйар оҕо ахсааныттан таһынан төрөөһүн көрдөрүүтүн 97% «хара материкка» сытар.
Кэхтии үрдүнэн буолар туһугар, ортотунан, биир дьахтар 2,1 оҕону төрүөхтээх. Саамай үрдүк төрүөх Нигер (6,89), Сомали (6,42), Чад (6,35), Конго (6,21) курдук дойдуларга бэлиэтэнэр – биир дьахтар, ортотунан, 6 оҕоттон элбэҕи төрүүр. Саамай намыһах төрүөхтээх дойдулар – Соҕуруу Кэриэйэ (0,87), Пуэрто-Рико (0,9), Сингапур (1,1), Испания (1,23).
Тоҕо аччык Африкаҕа элбэх оҕо төрүүрүй, оттон тот дойдуларга төрүөх сылтан сыл намтаан иһэрий? Төрүөт биир эрэ буолбатах.
МЭДИССИИНЭ, ИТЭҔЭЛ, ХАРЧЫ
“Баай уонна дьадаҥы” дойдулар диэн кыһалҕаны судургутутан көрүү буолар. Сайдыы таһыма ордук чопчутук көрдөрөр өйдөбүл. Үөһээ этиллибитин курдук, бастаан киһи аймах элбииригэр улахан сабыдыалынан мэдиссиинэ буолбута – киһи үйэтэ уһаабыта, кыһыл оҕо өлүүтэ күүскэ намтаабыта. Билигин бу көстүүнү саҥа сайдан эрэр дойдуларга көрүөххэ сөп. Төрүүр үгэс урукку үйэлэртэн уларыйбатах, оттон доруобуйа харыстабыла аныгы кэм таһымыгар тахсыбыт. Онон, үйэ анараа өттүгэр кыһыл оҕо эрдэҕинэ ыарыыттан эбэтэр хоргуйан өлүөхтээх киһи, Африкаҕа бүгүн сааһын ситэр.
Төрүүр үгэс уларыйыыта, бастатан туран, үөрэхтэн тутулуктаах. Үөрэҕэ суох дьахтар эдэр эрдэҕиттэн төрүүр уонна оҕо иитэр эрэ аналлаах курдук, оттон оскуоланы, үрдүк үөрэҕи ылбыт дьахтар интэриэһэ элбэх, сайдар, инники кэскилин тутар санаалаах.
Аныгы уопсастыбаҕа үгүс ыал үгэс курдук “икки оҕо сөп буолар” диэн санаалаах. Бу кэнсиэпсийэ иһинэн барар көлүөнэни солбуйуу соругун толорор сатаммат. “Урукку үгэстэри” харыстыырга итэҕэл улахан сабыдыаллаах. Таҥараҕа дьиҥнээхтик сүгүрүйэр ыал үгэс курдук үстэн элбэх оҕолоох буолар. Арасссыыйаҕа ислам, старообрядство курдук итэҕэллэр тарҕаммыт эрэгийиэннэригэр оҕо төрүөҕэ үрдүк. Баҕар, ол иһин буолуо – биир ыалга төрдүс оҕо төрөөһүнүн ылан көрдөххө, сайдыылаах дойдулар ортолоругар Арассыыйа былырыын Израиль кэнниттэн иккис миэстэҕэ турар.
“Харчыттан оҕо үөскээбэт” диэн өс хоһоон сыыһатын Арассыыйаҕа “Ийэ хапытаалын” киллэрии көрдөрбүтэ. “2006 сыллаахха олоххо киллэриллибит миэрэ бэрт улахан көдьүүстээҕэ көһүннэ”, – диир Александр Ракша. Ордук күүскэ төрүөх үрдээһинэ 2007-2009 сылларга биллибит – 2006 сылга холоотоххо, ортотунан, сылга 300 тыһыынча кэриҥэ оҕо эбиллибит. 2016 сылга диэри оҕо төрөөһүнэ дойдуга үрдээн испит. Уопсайа, Ракша суоттааһынан, 2,5 мөлүйүөн эбии оҕону биэрбит. Демограф бу миэрэ туһунан туспа этиилэрдээх. Кини этэринэн, бастакы оҕоҕо төлөбүр дьайыыта дуона суох, харчынан көҕүлээһин иккис-үһүс оҕо төрүүрүгэр ордук көҕүлүүр суолталаах. “Ийэ хапытаала” бырагыраама болдьоҕо суох буолуохтаах – 2016 сылга 10 сылга ылыллыбыт бырагыраама түмүктэнэр сылыгар төрүөх таһыма биллэрдик түспүтэ көстөр. Уһатыы биллэриллибитигэр төрөөһүн таһыма төттөрү үрдээбитэ.
Бастакы оҕо төрүүрүгэр икки усулуобуйа сабыдыллаах – саамай дьадаҥы уонна саамай баай араҥалар икки ардыларыгар арыт намтааһына уонна уопсай олох таһыма тупсааһына. Кэлээскэлээх киһи сылдьарыгар сөптөөх уулуссалар, уһуйааннар, оскуолалар ахсааннара, эдэр ыалы өйөөһүн таһыма бастакы оҕону төрөтөргө быһаарыныыга улахан сабыдыаллаахтар.
Ааптар: Егор Карпов, «Саха сирэ» саайт
