Олунньу 3 күнүгэр Айсен Николаев Москваҕа оробуочай командировкатын кэмигэр салайыыга Арассыыйа сүрүн бизнес-оскуолатыгар «Сколковоҕа» онлайн-кэмпириэнсийэҕэ кытынна. «Муоста үс федеральнай уонна регион биэс суолун холбуо, хоту таһаҕаһы тиэйиигэ 4 млрд солк. кэриҥэ үбү кэмчилиэ. Бу бөдөҥ инженернэй тутуу сүүрбэччэ сылынан сыанатын толору толуйуо. Онон өрөспүүбүлүкэ экономиката 2-3% түргэнник үүнэр-сайдар кыахтаныа», — диэн кини онно эттэ.
Олунньу 1 күнүгэр суһал ыстаап мунньаҕар Айсен Николаев Сахабыт сирин бары улуустарыгар, куораттарыгар нэһилиэнньэҕэ вакцинацияны ыытыы бүгүҥҥү күн сүрүн соруга буоларын чопчулаата. Кэлиҥҥи кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ коронавируһунан ыалдьааччы ахсаана 13,8%, ол иһигэр Дьокуускайга 21,3%, улуустарга 6,5% аччаабыт. Билиҥҥитэ ОРВИ уонна грипп дьаҥын тарҕаныыта бэлиэтэммэт. Ол эрээри оскуолаҕа кэлэн үөрэнии сөргүтүллүбүтүнэн санитарнай-эпидемиологическай ирдэбили тутуһуу хонтуруолга турар.
Олунньуга өрөспүүбүлүкэҕэ ковиды утары вакцина улахан партията кэлиэхтээх. Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ 8 677 доза баарыттан үксүтэ улуустарга тиэрдиллибит.
Полиция үлэһиттэрэ уопсастыбаннай сирдэргэ хааччахтыыр миэрэлэри төһө тутуһалларыгар рейдэ ыыталлар. Иннинээҕи нэдиэлэ устата 5 тыһ. профилактическай бэсиэдэ оҥоһуллубут. Уопсастыбаннай миэстэҕэ мааската суох сылдьыы иһин 154 боротокуол толоруллубут. Дьиэтигэр олорон коронавирустан эмтэнэр 2 237 ыарыһаҕы бэрэбиэркэлээбиттэригэр кэһии суох.
Айсен Николаев улуустарга нэһилиэнньэҕэ быһыыны туруоруу үлэтин күүһүрдэргэ эттэ. Вакцина тиийэ илик улуустарыгар чугастааҕы күннэргэ тиэрдэргэ сорудахтаата. Суһал ыстаап чилиэннэригэр уонна вице-премьердэргэ бэйэлэрин эйгэлэринэн олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар тэрилтэлэргэ вакцинацияны ыытыыны хонтуруолга туталларыгар ыйда.
Олунньу 1 күнүгэр Ил Дархан «Сахамедиа» тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Алексей Черткову кытары көрсөн, судаарыстыбаннай көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ уонна Саха сирин бэчээтин сайдыытын туһунан кэпсэттилэр. Алексей Чертков 2020 сыл түмүктэрин билиһиннэрэригэр тэрилтэ кэмигэр туруоруллубут сорудаҕы толорбутун эттэ. «Сахамедиаҕа» үлэ тэрээһинин саҥа тутула киирбитин, электроннай уонна бэчээттэнэр СМИ-лэргэ шеф-редактордар баар буолбуттарын, гонорарга саҥа тиһик киирбитин иһитиннэрдэ. «Сахамедиа» суруналыыстара ааспыт сылга Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурустар кыайыылаахтара буолбуттар. Алексей Чертков «Сахамедиа» 2025 сылга диэри сайдыытын стратегията оҥоһуллубутун кэпсээтэ. Судаарыстыбаннай көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ сыыйа электроннай көрүҥҥэ көһөрүллүөхтээҕэ, онуоха каадыр бэлэм буолуохтааҕа этилиннэ. Айсен Николаев электроннай эйгэҕэ аудиторияны улаатыннарыыга үлэ барыахтааҕын ыйда.
Олунньу 2 күнүгэр регион баһылыга борокуратуура коллегиятыгар сырытта. РФ генеральнай борокуруорун солбуйааччы Дмитрий Демешин кыттыылаах сүбэ мунньахха өрөспүүбүлүкэ борокуратууратын ааспыт сыллааҕы үлэтин түмүгүн таһаардылар. Өрөспүүбүлүкэҕэ 2020 сылга быраабы араҥаччылыыр эйгэҕэ 61 тыһ. тахса сокуону кэһии бэлиэтэммит, олору туоратыыга 36,6 тыһ. тахса миэрэ ылыллыбыт. Эппиэккэ 13 тыһ. кэриҥэ киһи тардыллыбыт. Борокуратуура бэрэбиэркэтинэн 198 холуобунай дьыала тэриллибит. Борокуратуура гражданнары кытта үлэҕэ улахан болҕомтону уурар, 2020 сылга нэһилиэнньэттэн 25,5 тыһ. тахса сайабылыанньа киирбит. Маныаха 7,7 тыһ. сокуону кэһии быһаарыллыбыт, сайабалыанньалаах туһатыгар 5,3 тыһ. акта ылыллыбыт.
Олунньу 3 күнүгэр Ил Дархан хааччахтааһын эрэсиимин чэпчэтэр туһунан ыйааҕы таһаарда. 65 саастарын ааспыт дьон, итиэннэ дьарҕа ыарыылаахтар, иммунитеттара мөлтөөбүт дьон коронавирустан бастакы быһыыны ылбыттара 42 хонук кэнниттэн хааччахтааһынтан, ону таһынан үлэлэригэр тахсыахтарын сөп. Саҥа быраабыла коронавируһунан ыалдьа сылдьыбыт, ол туһунан федеральнай регистрга суруллубут аҕа саастаах дьоҥҥо эмиэ сыһыаннаах. Кинилэргэ хааччахтааһын быстах кэмҥэ уһуллар — үтүөрүөхтэриттэн алта ый устата. Ити болдьох кэннэ үлэҕэ тахсаары, өрөспүүбүлүкэ иһигэр көҥүл сылдьаары вакцина ылыахтаахтар. Ыалдьан бүппүттэр итиэннэ ыалдьа иликтэр мааска кэтэллэрэ булгуччулаах. Маны сэргэ бары санитарнай-эпидемиологическай ирдэбили тутуһан туран, оҕону аралдьытар кииннэр, оонньуур хостор, хаҥкылыыр сирдэр, хайыһар, муус пааркалара, солярийдар үлэлииллэрэ көҥүллэммит.
Олунньу 4 күнүгэр Айсен Николаев Москваҕа оробуочай командировкатын кэмигэр салайыыга Арассыыйа сүрүн бизнес-оскуолатыгар «Сколковоҕа» Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр цифровой сайдыы, саҥа бырайыактары киллэрии, аныгы салайар хамаандалары тэрийии тустарынан онлайн-кэмпириэнсийэҕэ кытынна. Тэрээһини «Сколково» бэрэсидьиэнэ Андрей Шаронов салайан ыытта. Сүрүннээн бырамыысыланнаска, креативнай экономикаҕа (киинэни оҥоруу, IT-эйгэ, о.д.а.), туризмы, суолу-ииһи сайыннарыыга былаас уонна чааһынай бизнес күүстэрин түмүү туһунан кэпсэтии буолла. Ыйытыыларга эппиэттииригэр Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар Өлүөнэ муостатын тутуу сүҥкэн суолталааҕын бэлиэтээтэ. «Муоста үс федеральнай уонна регион биэс суолун холбуо, хоту таһаҕаһы тиэйиигэ 4 млрд солк. кэриҥэ үбү кэмчилиэ. Бу бөдөҥ инженернэй тутуу сүүрбэччэ сылынан сыанатын толору толуйуо. Онон өрөспүүбүлүкэ экономиката 2-3% түргэнник үүнэр-сайдар кыахтаныа», — диэн кини эттэ.
Ил Дархан сыл түмүктэрин кэпсииригэр демография боппуруоһун таарыйда. Кэнники алта сыл иһигэр аан бастаан төрөөһүн үрдээбит. Ааспыт сыл түмүгүнэн оҕо төрөөһүнүгэр Саха сирэ көрдөрүүтүнэн Уһук Илиҥҥэ бастакы, Арассыыйаҕа сэттис миэстэҕэ тахсыбыт. Сэбиэскэй Сойуус үрэллиэҕиттэн аан бастаан миграцияҕа көҕүрээһин тахсыбатах, ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэттэн барар дьонноооҕор кэлэн олохсуйуу элбээбит. «Бу улахан ситиһии, тоҕо диэтэр дьон инники олоҕун Саха сирин кытары ситимниир», — диэтэ Айсен Николаев.
Олунньу 5 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьевтыын көрсөн, улуус социальнай-экономическай сайдыытын туһунан кэпсэттилэр. Анатолий Григорьев национальнай бырайыактар олоххо киириилэрин, ол иһигэр хаарбах дьиэттэн көһөрүүнү сырдатта. 2020 сылга улуус киинигэр элбэх квартиралаах икки дьиэ, Илимнииргэ, Туойдаахха биирдии дьиэ киирбитин иһитиннэрдэ. Быйыл хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматынан Сунтаарга, Кэмпэндээйигэ, Кутанаҕа, Аллыҥаҕа дьиэлэр тутуллуохтара. «АЛРОСА» хампаанньа дивиденин суотугар Кириэстээххэ 120 миэстэлээх оскуола тутуллан бүтүөҕэ, былааҥҥа Сунтаарга 450 миэстэлээх лицей-интернат тутуута баар.
Айсен Николаев тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга, чуолаан бэйэ аһын-үөлүн оҥорууга улахан болҕомтону уурары эттэ. Маны сэргэ улууска чох, туус бырамыысалыннаһын сайыннарыы, «Сунтаарцеолит» хампаанньа туһунан кэпсэтии барда.
Олунньу 5 күнүгэр коррупционнай сокуону кэһиини сэрэтии боппуруоһугар мунньах ыытта. Ил Дархан ситэриилээх уонна олохтоох былаас үлэтигэр биир сүрүн боппуруоһунан коррупцияны утарыы буоларын эттэ. Сүрүн болҕомто мунньахха декларацияны толоруу хампаанньатыгар уурулунна. Декларация хампаанньата үгэс курдук муус устар 30 күнүгэр диэри ыытыллар. Ааспыт сыллааҕы көрдөрүү туһунан СӨ Ил Дарханыгар коррупционнай уонна атын сокуоннары кэһиини профилактилааһыҥҥа управлениетын салайааччыта Иван Сортоев иһитиннэрдэ. Быһаарыллыбыт итэҕэстэри учуттаан, быйыл судаарыстыбаннай уонна муниципальнай сулууспалаахтарга семинар ыытыллыа. Управление сокуонунан бары ирдэбиллэри тутуһууга хонтуруолу, бэрэбиэркэни ыытар. Ил Дархан министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр салайааччыларыгар, улуустар, куораттар баһылыктарыгар эппиэтинэстээхтик, ирдэбиллээхтик сыһыаннаһалларыгар ыҥырда. Декларацияҕа сыыһа-халты эбэтэр ситэтэ суох чахчыны биэрдэхтэринэ, судаарыстыбаннай, муниципальнай сулууспалаахтар сокуон иннигэр эппиэттииллэрин санатта.
Олунньу 6 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ баһылыга Дьааҥы улууһугар үлэлээтэ. Айсен Николаев Баатаҕайга улуустааҕы киин балыыһа комплексын аһыллыытыгар кытынна. Ил Дархан эҕэрдэ тылыгар: «Чэбдигирии сыла үтүө хамсааһынтан саҕаланара барыбытыгар үөрүүлээх. Бу аҥардас Дьааҥы олохтоохторугар эрэ буолбакка, арктическай улуустарга дьоһун суолталаах эбийиэк киирдэ. Маннык улахан комплекс Арктикаҕа урут тутулла илигэ. Киһи ыраах, чугас олороруттан тутулуга суох, үрдүк таһымнаах өҥөнү ылыахтаах», – диэн иһитиннэрдэ.
«АЛРОСА» хампаанньа Үүнэр көлүөнэ фондатыгар үбүнэн-харчынан көмөлөһөн, уопсайа 3 200 кв. миэтэрэ иэннээх, күннэтэ 180 киһи көрдөрүнэр поликлиникалаах, 30 сытар миэстэлээх балыыһа тутулунна. Манна суһал көмө, рентген салаалара, оҕо консультацията, стоматология, оҕолорго уонна улахан дьоҥҥо стационар, лаборатория, хирургия, УЗИ кабинета бааллар. Барыта аныгы оборудованиенан хааччылынна. Ил Дархан этэринэн, өссө 12 улууска балыыһа, уонунан ФАП тутуллара былааҥҥа турар.
Онон дьааҥылар үөрүүлэрэ муҥура суох, Ил Дархаҥҥа, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар «АЛРОСА» хампаанньаҕа, Үүнэр көлүөнэ фондатыгар махталларын тиэрдэллэр.
Дьааҥыга сырыытын кэмигэр өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыга Баатаҕайга олорор дьиэ баһаарыгар эмсэҕэлээбит ийэлээх уолу кытта көрүстэ. 1960 сыллааҕы муниципальнай кыбартыыраҕа олорбуттара уокка былдьаммыт. Бөһүөлэк дьаһалтата ийэлээх уолу быстах кэмҥэ атын кыбартыыраҕа көһөрбүттэр. Кырдьаҕас ийэ, пенсионер кыбартыыра атыылаһар кыахтара суоҕун кэпсээтэ. Кини эдэр сылдьан Дьааҥы геологиятыгар үлэлээбит, төрөөбүт сириттэн көһөн барар, көһүү сертификатын ылар санаата суох. Айсен Николаев кыһалҕалаахтары кытта кэпсэтэн, боппуруоһу быһаарарга көмө баар буолуо диэн санааларын көтөхтө.
Ил Дархан Дьааҥыга сырыытыгар «Тымныы полюһа» тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибин дириэктэрэ Екатерина Портнягинаны кытары тэрилтэ сайдыытын боппуруостарын кэпсэттэ. Тэрилтэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар, улуус 500 оҥорон таһаарааччытын түмэр, ол иһигэр 18 бааһынай хаһаайыстыбаны. ТХПК 9 тутар пууннаах, үүт, эт астыыр, уу кутар сыахтардаах. 120 ыанар ынахтаах «Алгыс» диэн cүөһү тутар кэпэрэтииптээх. Маны сэргэ сылгы иитиитинэн дьарыктанар, кымыс оҥорор.
Ас-үөл кэмбинээтигэр 12 араас эт, 8 араас үүт бородууксуйата оҥоһуллар. 2020 сыл түмүгүнэн 1 706 тонна үүт, 53 тонна ынах арыыта, 1000 туонна үрүҥ ас, 2,5 тонна эт полуфабриката, 6 тонна халбаһыы, 2,5 тонна балык, 12 тонна килиэп оҥоһуллубут.
Екатерина Портнягина оборудованиены саҥардыыга, 120 миэстэлээх сүөһү иитэр улахан комплексын, сайылык тутуутугар үбүлээһиҥҥэ көмө оҥоһулларыгар боппуруоһу көтөхтө. Үүт саҥа субсидиятын аахсан туран, тыйыс усулуобуйалаах Арктика улуустарыгар эбии коэфициент ааҕыллыытыгар этии киллэрдэ. Айсен Николаев кэпсэтии кэмигэр сүөһү аһылыгын саппааһын, оттуур ходуһалар уо.д.а. туһунан боппуруоһу ыйытта. Ил Дархан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бырагыраамаларын чэрчитинэн тэрилтэҕэ көмө оҥорор туһунан боротокуолга киллэрэргэ сорудах биэрдэ.
Айсен Николаев Дьааҥыга сырыытын кэмигэр Боруулаах орто оскуолатын 8-с, 9-с кылааһын үөрэнээччилэрэ, убай-быраат Айастаан уонна Костя Наумовтарга РФ Федеральнай Мунньаҕын Федерация Сэбиэтин «Хорсун быһыыны көрдөрбүтүн иһин» мэтээлин уонна Социальнай-култуурунай көҕүлээһиннэр фондаларын «Сылаас сүрэх» бэлиэтин туттарда. Ил Дархан оҕолор хорсун быһыыларын иһин махтанна, үөрэхтэригэр ситиһиини баҕарда. Санатар буоллахха, бырааттыы Наумовтар 2019 сыллаахха Боруулаахха ууттан уол оҕону быыһаабыттара.
Олунньу 6 күнүгэр Дьокуускай куорат «Тотальнай дьыктаан-2021» киинэ буолбута билиннэ. Үөрүүлээх түгэнинэн Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун эҕэрдэлээтэ. «Бу барыбыт кыайыыта, ситиһиитэ!» — диэн эттэ. Онон быйыл муус устар 10 күнүгэр Дьокуускайга «Тотальнай дьыктаан-2021» тиэкиһин ааптара Дмитрий Глуховскай кэлэрин, киин былаһааккаттан дьыктааны ааҕарын иһитиннэрдэ.
««Тотальнай дьыктаан» онлайн-марафонун бүтүн аан дойдуга көрдөрүөхтэрэ. Саамай ааҕар дойду саамай ааҕар эрэгийиэнин киинэ «Тотальнай дьыктаан-2021″ көрсөргө уонна тэрийэргэ бэлэм», — диэтэ Ил Дархан. Куоластааһын икки түһүмэҕинэн ыытылынна. Дьокуускай саамай элбэх куолаһы ылан, Рязань, Ярославль, Салехард, Саранскай, Томскай куораттар иннилэригэр таҕыста.
