Ил Дархан нэдиэлэтэ: нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыга үлэ барар

Алтынньы 27 күнэ. Ил Дархан Дьокуускай куорат уокуругун баһылыга Евгений Григорьевы кытта оробуочай көрсүһүүтүгэр өрөспүүбүлүкэ киин куоратын салалтатын иннигэр тирээн турар суолталаах боппуруостары, ол иһигэр оттук сезонун дьүүллэстилэр. Нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыга туһуламмыт национальнай бырайыактар олоххо киириилэрин, олор истэригэр саҥа оскуолалары, уһуйааннары, доруобуйа харыстабылын уонна успуорт эбийиэктэрин тутууну көрдүлэр. Итиэннэ Дьокуускай маастар-былаанын олоххо киллэриигэ тохтоотулар. Бу стратегическай докумуон куорат эйгэтин уһун болдьохтоох былаана, сири-уоту кэлимник сайыннарыы уонна дьон олоҕор табыгастаах усулуобуйаны тэрийии тирэҕэ буолар. Айсен Николаев тутууга көҥүл биэрии кээмэйэ аҕыйаабыта Дьокуускайга 2028-2029 сылларга саҥа дьиэлэри киллэрии аччааһыныгар тиэрдиэн сөбүн бэлиэтээтэ. Куорат баһылыга тутааччылары кытта үлэлэһиигэ саҥа ньымалары киллэриигэ, инженернэй инфраструктураны сайыннарыыга уонна сир учаастактарын биэрии бэрээдэгин судургутутууга кэккэ этиини киллэрдэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ куораты кытта сүрүн соруктары быһаарыыга салгыы ситимнээхтик бииргэ үлэлиэҕин туһунан эттэ.

Алтынньы 27 күнэ. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Дьиэ кэргэн»национальнай бырайыагын чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэҕэ искусство 7 оскуолатын муусука саҥа тэрилинэн, оборудованиенан, литературанан хааччыйдылар. Бу сыалга 27 мөл. солк. үп көрүллүбүт, ол иһигэр 24,5 мөл. солк. федеральнай бүддьүөттэн. «Удачнайга, Ленскэйгэ, Белай Гораҕа, Тиксиигэ, Булгунньахтаахха, Чурапчыга уонна Бороҕоҥҥо Оҕо искусствотын оскуолалара аныгы тэрили туттулар. Бу барыта оҕолор талааннарын сайыннаралларыгар көмөлөһүөҕэ, дьарыктаналларыгар үчүгэй усулуобуйа тэриллэр», — диэн иһитиннэрдэ өрөспүүбүлүкэ баһылыга.

Алтынньы 28 күнэ. Айсен Николаев Алдан оройуонун баһылыга Александр Шестопаловы кытта муниципалитет сайдыытын сүрүн хайысхаларын — бырамыысыланнас, тыа хаһаайыстыбатын, социальнай эйгэ, ыччат бэлиитикэтин, дьиэ-уот коммунальнай хаһаайыстыбатын боппуруостарын дьүүллэстилэр. Итиинэн хааччыйар эбийиэктэри муниципалитет бас билиитигэр биэриини көрдүлэр. Айсен Николаев ол түмүгэр ититии ситимэ эрэллээх уонна көдьүүстээх буолан, социальнай эбийиэктэр уонна дьиэлэр сылааһынан бигэтик хааччыллыахтарын эттэ. Ил Дархан дьон олорор усулуобуйатын тупсарыы сүрүн соругунан буоларын, балаҕан ыйыгар «Быһа лииньийэҕэ» чуолаан ити туһунан оройуонтан элбэх ыйытыы киирбитин санатта. «Саахалланар туруктаах хаарбах дьиэттэн гражданнары көһөрүү» аадырыстаах бырагыраама чэрчитинэн 2025-2027 сылларга 2 тыһ. тахса киһи көһөрүллэрэ былааннанар. Бүгүҥҥү туругунан 8,1 тыһыынча киһи көһөрүллүбүт, бу былаан 96%-гар тэҥнэһэр. 2019-2023 сыллардааҕы түһүмэхтэр былааннара туолбут. 2024 сыллааҕы бырагырааманы олоххо киллэрии салҕанар.

Алтынньы 28 күнэ. Ил Дархан дойду Бырабыыталыстыбата 2035 сылга диэри Арктика 15 тирэх нэһилиэнньэлээх пуунун, ол иһигэр Булуҥ улууһун Тиксии-Найба агломерациятын биир кэлим социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын уһун кэмнээх былаанын бигэргэппитин туһунан иһитиннэрдэ. Тиксии-Найба агломерация маастар-былаана Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин  сорудаҕынан оҥоһуллубута. Айсен Николаев бу агломерация Хотугу муора суолун биир тутаах тирэх киининэн буолан, Найбаҕа дириҥ уулаах муора пуордун оҥоруу таһаҕаһы тиэйиигэ, бырамыысалыннаска уонна Арктика улуустарын олохтоохторо дьарыктаах буолууларыгар саҥа кыаҕы биэриэҕин бэлиэтээтэ. Ити эбийиэги тутуу бастакы түһүмэҕэр 4,98 млрд солкуобай федеральнай бүддьүөттэн көрүллүөҕэ. Тиксии уонна Найба нэһилиэнньэлээх пуннарыгар социальнай суолталаах бырайыактары олоххо киллэриигэ ураты болҕомто ууруллуоҕун Ил Дархан эттэ. Ол иһигэр Тиксиигэ поликлиника уонна стационар, аэропорт дьиэтэ, Найбаҕа быраас амбулаторията тутуллуохтара, Тиксиигэ 2 №-дээх оскуола дьиэтин саҥардыахтара.

Алтынньы 29 күнэ. Ил Дархан Максим Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет ректора Анатолий Николаевтыын университет уонна үөрэхтээһин сайдыытыгар сүрүн хайысхалары дьүүллэстилэр. Быйыл үөрэххэ ылыы хампаанньатын түмүктэрин, «Приоритет 2030» бырагырааманы олоххо киллэрии уонна Дьокуускайга ыытыллар бигэ туруктаах сайдыыга Хотугу пуорумҥа бэлэмнэнии боппуруостарын көрдүлэр. Итиэннэ үрдүк үөрэхтээһин биир кэлим таһымын киллэриигэ тохтоотулар. Университет исписэлиистэри бэлэмнээһиҥҥэ үлэни биэрээччилэри кытары хардарыта ситимнээхтик үлэлиир. Эһиилгиттэн үөрэх саҥа ыстандаартара олоххо киллэриллэн барыахтара. Ону таһынан көрсүһүүгэ байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин өйөөһүн боппуруостарын ырыттылар. Университекка байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын 530-ча оҕото үөрэнэр. Быйыл байыаннай дьайыы 24 кыттыылааҕа, ол иһигэр «Хорсун быһыы» уордьан үс кавалера устудьуон буолла. Байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын оҕолоруттан уонна чугас дьонуттан 222 киһи быйыл араас хайысхаҕа үөрэнэ киирбит. Айсен Николаев биһиги үөрэхтээһин тиһигин бөҕөргөтүүгэ уонна эрэгийиэҥҥэ каадырдары сайыннарыыга ыытыллар холбоһуктаах үлэ улахан кэскиллээҕин бэлиэтээтэ.

Алтынньы 29 күнэ. Норуот сомоҕолоһуутун күнүн иннинэ байыаннай дьайыы зонатыгар сылдьар биир дойдулаахтарбытыгар уонна байыаннай госпиталларга сытар бааһырбыт байыастарга өрөспүүбүлүкэттэн ас-үөл наборун тиэрдэллэр.

«Бастакы баһыылкалар анаммыт дьоҥҥо номнуо тиийдилэр. Наборга саллааттар күүстэрин-уохтарын, санааларын бөҕөргөтөргө көмөлөһөр, биһиги олохтоох оҥорон таһаарааччыларбыт минньигэс астара бааллар. Уолаттар саха аһын олус ахталлар, онон маннык бэлэх кинилэргэ ордук күндү. Өрөспүүбүлүкэ тирэх пууннарын бэрэстэбиитэллэрэ Саха сирин буойуттарыгар күн аайы набордары тиэрдэллэр. Уопсайа 12 туоннаттан тахса бэлэх ыытылынна», – диэн  өрөспүүбүлүкэ баһылыга иһитиннэрдэ.

Алтынньы 30 күнэ. Ил Дархан дойду Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Марат Хуснуллин салайар эрэгийиэннэри сайыннарыы хамыыһыйатын ыстаабын президиумун мунньаҕын түмүктэрин иһитиннэрдэ. Манна казначейскай инфраструктура кирэдьиитин бырагырааматын чэрчитинэн, Саха сирин икки бырайыагын өйөөтүлэр. Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста тутуутугар  4,7 млрд солкуобай үбү бигэргэттилэр. Муоста «Олох инфраструктурата» национальнай бырайыакка киирэн, өрөспүүбүлүкэ уонна бүтүн дойду тырааныспарын инфраструктуратын сайыннарыыга сүрүн эбийиэгинэн буолар. Иккис бырайыагынан Дьокуускай «Спортивнай» түөлбэтигэр хомунаалынай инфраструктура ситимэ буолар. Манна 5,3 млрд солкуобай үбүлээһин көрүллүбүт. Бырайыак 329 тыһ. кв. миэтэрэ иэннээх элбэх кыбартыыралаах 46 дьиэни тутууга уонна 160 хаарбах дьиэни көһөрүүгэ кыаҕы биэрэр. Бу икки бырайыак Саха сирин агломерациятын сайыннарыы маастар-былааныгар киирэллэрин аҕынна. Айсен Николаев ылыллыбыт быһаарыылар өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүрүн хамсааһыннары олоххо киллэрии кэлэр түһүмэҕин бөҕөргөтөллөрүн бэлиэтээтэ. Казначейскай инфраструктура кирэдьиитэ диэн эрэгийиэннэргэ сүрүн инфраструктураны тутууну түргэтэтэр кыахтаах Бырабыыталыстыба мэхэньиисимэ буолар. Уһун болдьохтоох кирэдьииттэр сылга 3 бырыһыаннаах ыстаапканан бэриллэллэр уонна эрэгийиэҥҥэ стратегическай суолталаах бырайыактарга эрэ туһаныллаллар.

Алтынньы 31 күнэ. Ил Дархан «Сыыппара алмааһа» IV федеральнай форумҥа бэлэмнэнии боппуруостарыгар мунньах ыытта, туһааннаах биэдэмэстибэлэргэ соруктары туруорда. Тэрээһин сэтинньи 27-29 күннэригэр Дьокуускайга ыытыллыаҕа. Айсен Николаев форум сыыппара инфраструктурата уонна сервистэрэ сайдыыларыгар туһуламмыт быһаарыныылары дьүүллэһэргэ тоҕоостоох былаһаакка  буоларын бэлиэтээтэ. Быйыл сүрүн болҕомтону Уһук Илин уонна Арктика сайдыыларыгар анаммыт технологияларга ууруллар. Олор истэригэр — аныгы коммуникациялар уонна сибээс, дата-кииннэр, пилота суох тиһиктэр, судаарыстыба сыыппаратын биир кэлим архитектурата, эдэр исписэлиистэр көҕүлээһиннэрэ. Былырыыҥҥы форумҥа дойду 70 регионуттан уонна тас дойдулартан 3600 киһи кыттыбыта.

Сэтинньи 1 күнэ. Социальнай хантараак «Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыакка номнуо киирэн,элбэх киһи олоҕор үтүө уларыйыыны аҕалла.«Бырагыраама үлэлиэҕиттэн ыла өрөспүүбүлүкэҕэ6200-тэн тахса киһи бэйэ дьыалатын арыйда, сөптөөх үлэни булунна. Соцхантараак көмөтүнэн оборудованиены, миэбэли уонна тиэхиньикэни атыылаһыахха, үлэлииргэ хос куортамныахха, лицензия ылыахха уонна үлэ миэстэтин таһаарыахха сөп. Бу миэрэлэр баар буоланнар, дьиэ кэргэн сөп түбэһэр дьыалатынан дьарыктанан бэйэтин ииттинэр кыахтанар. Дьоҕус тэрилтэлэр олохтоох соруктары быһаараллар — сибиэһэй килиэбинэн хааччыйаллар, массыынаҕа, тиэхиньикэҕэ араас өҥөлөрү оҥороллор уонна олохтоохторго саҥа кыахтары арыйаллар», — диэн өрөспүүбүлүкэ баһылыга иһитиннэрдэ уонна итинник холобур хас биирдии улууска баарын бэлиэтээтэ.

Сэтинньи 2 күнэ. Дьокуускайга Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук ыччакка симфоническай оркестрын бастакы сессиятын түмүктүүр кэнсиэр буолла.  Айсен Николаев этэринэн, бу ураты бырайыак Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин сорудаҕынан олоххо киирдэ, Уһук Илин эрэгийиэннэриттэн 70 эдэр музыканы саҥа оркестрга түмтэ. Уон күн устата Музыка Үрдүкү оскуолатыгар оркестр кыттыылаахтара бэлэмнэннилэр, маастар-кылаастар ыытылыннылар. Онон үөрэх былаһаакката эрэ буолбакка, музыканнар, педагогтар уонна дирижердар маастарыстыбаларын чочуйалларыгар үтүө хардыы буолбутун Ил Дархан бэлиэтээтэ.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Сомоҕолоһуу күнүн өрөбүллэригэр идэһэ астааһын, муҥхалааһын күргүөмүнэн буолар кэмигэр үлэ таһаарыылаах, үтүө түмүктээх буоллун.

Афанасий Ноев