Балаҕан ыйын 22 күнэ. Айсен Николаев Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын, Бырабыыталыстыба салалтатын кытта былаанныыр мунньаҕар саҥа соруктары туруорда. Дойду Бырабыыталыстыбата национальнай бырайыактар чэрчилэринэн дьаһалларын олоххо киллэриигэ болҕомтону уурда. «Уһун, көхтөөх олох» национальнай бырайыак иһинэн «Суһал мэдиссиинэ көмөтүн тупсарыы» бырайыагынан санавиация сайдыытыгар Саха сиригэр 122 мөл. солк. көрүллүбүтүн бэлиэтээтэ. Эрэгийиэннээҕи экспорт кииннэрин өйөөһүҥҥэ «Норуоттар икки ардыларынааҕы кооперацияны уонна экспоры сайыннарыы тиһиктээх дьаһаллара» федеральнай бырайыагынан өрөспүүбүлүкэҕэ 11 мөл. солк. тахса сууумалаах үп көрүллүбүтэ дьоҕус уонна орто биисинэс тас ырыынакка тахсарыгар туһуланар. «Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ» национальнай бырайыагынан 100 тыһ. диэри нэһилиэнньэлээх дьоҕус куораттарга үлэлиир тутааччылары өйөөһүҥҥэ 2025 сылга 500 мөл. солк. көрүллэр. Тутааччылар чэпчэтиилээх, 12%-наах кирэдьиити ылан 390 тыһ. кв. м. иэннээх дьиэлэри оҥорон, 2026 сылга үлэҕэ киириэхтэрэ.
Балаҕан ыйын 22 күнэ. Ил Дархан Бырабыыталыстыба 1 №-дээх дьиэтигэр Дьокуускай куорат 400 сылыгар анаммыт Светлана Федосеева аатынан Арктикатааҕы археология түмэлин фондаларыттан «Дьокуускай-400: куорат археологиятын летопиһа» быыстапканы арыйда. Экспозицияҕа Дьокуускай историческай кыбаарталларын сиригэр-уотугар Приленскэйдээҕи археологическай экспедиция ыыппыт чинчийиитин саамай интэриэһинэй булумньулара киирбиттэр. Ол курдук — Саха сиригэр булуллубут соҕотох, XVIII үйэтээҕи оһох оһуордаах билииккэтэ, туроктар тахта чубук диэн XVIII үйэтээҕи хамсалара, XVIII-XIX үйэтээҕи кытай фарфор иһитин үлтүркэйдэрэ, XIX үйэтээҕи сылгы сиэлиттэн ачыкы, куорат олохтоохторун туттар маллара, XVII үйэтээҕи бууска ядрота уо.д.а. Айсен Николаев Саха сиин учуонайдара аҕыйах сыл иһигэр оҥорбут арыйыыларын көмөтүнэн бүтүн Россия картатыгар Дьокуускай аны археология кииннэриттэн биирдэстэринэн биллибитин, бу киин куорат үбүлүөйдээх дьаһалларын бэлэмнээһиҥҥэ уонна ыытыыга улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ.
Балаҕан ыйын 22 күнэ. Ил Дархан Урбааны сүрүннүүр сэбиэт мунньаҕын ыытта. Өрөспүүбүлүкэ урбаанньыттарын кэлэн иһэр идэлээх күннэринэн эҕэрдэлээтэ, наҕараадалары туттарда. Бүгүн Саха сиригэр дьоҕус уонна орто биисинэһинэн 132 тыһ. кэриҥэ киһи дьарыктанар. Биир сүрүн боппуруоһунан улуустар олохтоохторун килиэбинэн хааччыйыы буолар. Кэлиҥҥи сылларга бэкээринэлэр сабыллыылара бэлиэтэнэр. Килиэп астыыр урбаанньыттар таһаҕаһы тиэйиигэ үрдүк тарифтартан саҕалаан социальнай килиэп атыытын хааччыйыыга тиийэ ыарахаттары көрсөллөр. Айсен Николаев сүрүннүүр сүбэ миэстэтигэр бэкээринэ тэрийэргэ оскуолалар инфраструктураларын туһаныы боппуруоһун туруорбуттарын өйөөтө. Пилотнай бырайыактар олоххо киирдэхтэринэ, олохтоохтор да, оскуолаҕа оҕолор да сибиэһэй аһынан хааччыллыахтара.
Балаҕан ыйын 22 күнэ. Ил Дархан Уһук Илин федеральнай уокурук субъектарыгар бизнеһи ыытыы усулуобуйатын тупсарыы боппуруостарыгар дойду экэнэмиичэскэй сайдыыга миниистэрэ Максим Решетников ыыппыт сүбэ мунньаҕар кытынна. Арассыыйаҕа инвестиция тоҕоостоох килиимэтин тэрийэр сыалтан бизнеһы ыытыы усулуобуйатын национальнай модела оҥоһуллар. Ону сыл бүтүөр диэри бигэргэтэн, эһиил олоххо киллэрэргэ былаанныыллар. Дойду Бэрэсидьиэнэ 2030 сылга дьыалабыай килиимэт таһымынан аан дойдуга топ-20 иһигэр киирэргэ сорудахтаабыта. Бу үлэ чэрчитинэн тэрилтэлэр инвестицияҕа килиимэттэрин тупсарыыга 11 хайысханы быһаарбыттар, судаарыстыба таһымыгар 250-тан тахса чопчу быһаарыы оҥоһуллубут. Саха сирэ «Регуляторнай эйгэ»хайысханан 5 бастыҥ эрэгийиэн иһигэр киирдэ.
Балаҕан ыйын 23 күнэ. Ил Дархан Федерация Сэбиэтин аграрнай уонна ас-үөл бэлиитикэтигэр, айылҕа харыстабылыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Егор Борисовы кытта көрсүһүүтүгэр Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын боппуруостарын дьүүллэстилэр. Дойду бюджетын кэлэр үс сылга бэлэмнээн ылыныыга федеральнай таһымҥа Судаарыстыбаннай Дуума дькокутааттарын уонна сенатордары кытта бииргэ үлэлиир хайысхалары көрдүлэр. Итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын, бырамыысаланнаһы, үөрэхтээһини сайыннарыы, каадыры бэлэмнээһин соруктарыгар тохтоотулар. Чурапчы улууһун олохтоохторо 2027 сылга өрөспүүбүлүкэ бастакы романиһа, суруйааччы Семен Яковлев — Эрилик Эристин төрөөбүтэ 135 сылыгар аналлаах үбүлүөйдээх дьаһаллары ыытар туһунан этиилэрин Айсен Николаев өйөөтө.
Балаҕан ыйын 23 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга МАХ мессенджергэ иһитиннэрбитинэн, Саха сирэ сыыппаранан экосистиэмэни сайыннарыыга дойдуга уон бастыҥ эрэгийиэнин ахсааныгар киирдэ. Маныаха «технологичность» диэн параметрга Москва уонна Татарстан кэнниттэн үһүс көрдөрүүлэннэ. Ордук киэн туттууну «Мэдиссиинэ көмөлөһөөччүтэ» диэн кыра оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ анаммыт сыыппара сервиһа аҕалла, дойдуга биир бастыҥынан билиннэ. Айсен Сергеевич бэлиэтээбитинэн, бу биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр инновацияны киллэриигэ уонна дьоҥҥо табыгастаах сыыппара сервиһин тэрийиигэ үлэ кэлимник уонна утумнаахтык барыытын көрдөрөр.
Балаҕан ыйын 25 күнэ. Ил Дархан Арассыыйатааҕы креативнай нэдиэлэ тутаах сиэссийэтигэр кытынна. Тыл этиитигэр быйыл саха киинэтэ 200-тэн тахса мөл. солк. киллэрдэ диэн бэлиэтээтэ. «2018 сыллаахха биирдиилээн киинэлэр тахсаллара, ол эрээри олус үрдүк таһымнаах буолаллара, бүгүн биһиги киинэбитин индустрияҕа кубулутан эрэбит, 2030 сылга улахан сорук туруордубут — 2,5 млрд солк. киириэхтээх диэн кэпсээтэ. Болҕомто каадыры бэлэмнээһиҥҥэ уурулларын, өрөспүүбүлүкэҕэ Арктитааҕы судаарыстыбаннай култуура уонна ускуустуба институтун креативнай индустрия университетыгар уларытыыга үлэ барарын, төрүт үгэһи, култуурунай нэһилиэстибэни илдьэ сылдьан, аан дойду ырыынагар тахсыыга сорук турарын туһунан Айсен Николаев эттэ.
Балаҕан ыйын 26 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа тырааныспарга миниистирин бастакы солбуйааччыта Валентин Ивановы кытта көрсүһүүтүгэр Саха сиригэр «Көдьүүстээх тырааныспар тиһигэ» национальнай бырайыагынан аэропорт комплекстарын сайыннарыы уонна тутуу боппуруостарын дьүүллэстилэр. Зырянка аэропордун тутууга ураты болҕомто уурулунна. Саҥа былаһааккаҕа аэродрому оҥоруу көтөр-түһэр балаһаны халаан уута ыларыттан сөмөлүөт көтүүтэ быстах тохтуур кыһалҕатын быһаарыаҕа. Бырайыагынан буор көтөр-түһэр балаһаны, аэропорт дьиэтин тутуу, аэронавигационнай уонна метеорологическай оборудованиены, 4 миэстэлээх перрону, анал күрүөнү оҥоруу сабаҕаланар. Тутуу үлэтэ баар аэродромҥа көтүүнү тохтоппокко толоруллуоҕа. Бырайыагы олоххо киллэрии болдьоҕо – 2027-2030 сыллар. Маны таһынан Дьокуускай аэропордугар саҥардыллыбыт искусственнай көтөр-түһэр балаһаны тутуу-техническэй экспертизатын ыытыыга тохтоотулар. Итиэннэ Мииринэй, Полярнай уонна Өлүөхүмэ аэропортарын саҥардыы боппуруостарын дьүүллэстилэр.
Балаҕан ыйын 26 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин Арассыыйа Федерациятын Бэрэсидьиэнигэр Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин дьиэтигэр өрөспүүбүлүкэ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев Мемориальнай түмэл-кэбиниэтэ үөрүүлээхтик аһыллыытыгар кытынна. Бу бэлиэ түгэн Михаил Ефимович нэһилиэстибэтин кэлэр көлүөнэлэргэ тириэрдэр тэрээһиннэртэн биирдэстэрэ буоларын бэлиэтээтэ. Үлэ Ил Дархан 2023 сыл сэтинньи 13-гэр — Бастакы Бэрэсидьиэн, төрөөбүт күнүгэр илии баттаабыт ыйааҕын чэрчитинэн ыытыллар. Экспозицияҕа өрөспүүбүлүкэ атаҕар туруутун сүрүн түһүмэхтэрин көрдөрөр кинигэлэр, ыстатыйалар, хаартыскалар, докумуоннар киирдилэр. Үс саалаҕа — аан хоско, үлэ кэбиниэтигэр уонна сынньалаҥ хоско — Михаил Николаев үлэлээбит кэмин историческай быһыыта-майгыта харыстабыллаахтык оҥоһуллубут.
Балаҕан ыйын 27 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун Саха сирин Судаарыстыбаннаһын күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит элбэх омуктаах норуотун сомоҕолоһуутун кэрэһилиир, Саха сирин уонна дойдубут инники дьылҕатын туһугар эппиэтинэспитин санатар бырааһынньык буоларын бэлиэтээтэ. Быйыл өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларациятын ылыныы 35 сылын туолла. Бу докумуон Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй саҥа кэмҥэ сайдыытын олугун уурбута, онуоха Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев дьоһун кылааты киллэрбитэ диэн эҕэрдэҕэ этиллэр. Бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Арассыыйа Федерациятын тэтимнээхтик сайдар субъектарыттан биирдэстэрин, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка инники күөҥҥэ сылдьарын туһунан Ил Дархан санатта. «Саха сирэ – дойду бигэ тирэҕэ, Арассыыйа бэйэтин көмүскэнэр кыаҕын бөҕөргөтүүгэ өрөспүүбүлүкэ дьоһун кылаатын киллэрэ, анал байыаннай дьайыы ыытыллар сиригэр дойдубут көҥүлүн, тутулуга суох буолуутун саа-саадах тутан көмүскүү сылдьар буойуннарбытынан киэн туттабыт уонна кыайыыны чугаһатар туһугар кыаллары барытын оҥоробут», — диэн кини бэлиэтээтэ.
Балаҕан ыйын 27 күнэ. Ил Дархан Судаарыстыбаннас күнүгэр Дьокуускайга биллиилээх судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл, өрөспүүбүлүкэ автономиятын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ Платон Алексеевич Ойуунускай пааматынньыгар сибэкки дьөрбөтүн уурда. Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов, Степан Аржаков курдук саха чулуу уолаттарын туруорсууларынан, сыралаах үлэлэринэн үйэ кэриҥэ кэм анараа өттүгэр Арассыыйа састаабыгар автономнай өрөспүүбүлүкэ аатын ылыы Саха сирин экэнэмиичэскэй, научнай, бырамыысалыннай уонна духуобунай өттүнэн сүҥкэн сайдыытын түстээбитин Айсен Николаев бэлиэтээн эттэ.
Балаҕан ыйын 27 күнэ. Ил Дархан араас эйгэҕэ чулуу үлэһит — 47 киһиэхэ судаарыстыбаннай наҕараадалары туттарда. Кинилэр ортолоругар анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтара, учууталлар, доруобуйа харыстабылын, бырамыысыланнас, энэргиэтикэ, авиация, култуура, тырааныспар, успуорт уонна физическэй култуура эйгэлэрин үлэһиттэрэ бэлиэтэннилэр. «Хотугу сулус» уордьанынан 54 сыл энергетика салаатыгар бэриниилээхтик үлэлээбит Арассыыйа үтүөлээх энергетика Николай Парников наҕараадаланна. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах олохтооҕо» үрдүк аат 50-тан тахса сыл авиацияҕа үлэлээбит Арассыыйа үтүөлээх пилота Анатолий Савостиҥҥа иҥэрилиннэ. «Бэйэҕит үлэҕитинэн, туруоруммут сыалларгытыгар дьаныһан, дьиҥнээх патриотизм, норуокка сулууспалааһын холобурун көрдөрөҕүт», — диэн кинилэргэ туһаайан Айсен Николаев эттэ.
Балаҕан ыйын 27 күнэ. Судаарыстыбаннас күнүгэр Айсен Николаев видеоконференц-сибээс көмөтүнэн уон эбийиэги арыйда. Хапытаалынай өрөмүөн кэнниттэн Аммаҕа уһуйаан, Дьааҥы Баатаҕайыгар орто оскуола дьиэлэрэ, Бэрдьигэстээххэ модельнай библиотека, Мииринэйгэ, Өлүөхүмэҕэ элбэх хайысхалаах дьиэ кэргэн кииннэрэ, Чурапчыга уонна Бэрдьигэстээххэ гаас ситимэ, Кангаласс бөһүөлэгэр уонна Майаҕа суол саҥарыллыбыт учаастактара үлэҕэ киирдилэр. Маны сэргэ Томпоҕо «Кыталык көтүүтэ» экологическай бырайыак саҕаланна. Бу бырайыактары национальнай бырайыак уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамалары чэрчилэринэн туһаҕа таһаарыыга 2 млрд солк. үбүлэннэ. Ил Дархан эппитин курдук, Судаарыыстыбаннас күнүгэр саҥа эбийиэктэр маассабайдык аһыллыылара бу аата Саха сирэ бигэтик сайдыытын туоһута миэстэтигэр дьон олоҕун хаачыстыбатын тупсуутун бэлиэтэ буолар.
Балаҕан ыйын 27 күнэ. Ил Дархан тэлэбидиэнньэ, араадьыйа уонна социальнай нөҥүө «Быһа лииньийэҕэ» Саха сирин олохтоохторун ыйытыыларыгар 3 чаас 22 мүнүүтэ устата хоруйдаата. Үгэскэ кубулуйбут олохтоохтору кытта кэпсэтии сыл аайы Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнүгэр уонна муус устарга Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүгэр ыытыллар. Быйыл нэһилиэнньэттэн муҥутуур элбэх — 1 672 боппуруос киирдэ. Айсен Николаев Саха сирин сайдыытын сүрүн хайысхаларын сырдатта, Михаил Ефимович Николаев аатын үйэтитиигэ, социальнай инфраструктураны саҥардыыга, хаарбах олорор дьиэттэн көһөрүүгэ, тырааныспарга, тыа хаһаайыстыбатыгар, олохтоохтор чэпчэтиилээх категорияларыгар социальнай төлөбүрдэргэ, нэһилиэнньэлээх пууннары тупсарыыга сыһыаннаах боппуруостарга хоруйдаата. Эфир кэмигэр иһитиннэриллибэтэх боппуруостар бары ырытыллыахтара, сотору кэминэн былаас ситэриилээх уорганнара уонна туһааннаах тэрилтэлэр хоруйдуохтара. Саамай элбэх ыйытыы Дьокуускайтан уонна Алдан, Мирнэй, Ленскэй, Хаҥалас, Чурапчы уонна Нерюнгри оройуоннарыттан киирдэ. Онуоха Саха сирин бары муннуктарыттан ыйытыылар, тирээн турар кыһалҕалар эрэ буолбакка, олохтоохтортон баҕа санаалар, этиилэр, махтал тыллар, Судаарыстыбаннас күнүнэн эҕэрдэлэр киирдилэр. Түмүккэ Айсен Николаев кылгас блиц ыйытыыларгаа хоруйдаата.
Балаҕан ыйын 28 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ урбаанньыттарын идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ. Дьоҕус уонна орто бизнес-экэниэмикэ, социальнай эйгэ уонна дьон олоҕун хаачыстыбатын тупсуутугар улахан кылааты киллэрэрин бэлиэтээтэ. Бу эйгэҕэ 132 тыһ. кэриҥэ киһи үлэлиир. Ааспыт сылга эрэгийиэн бүддьүөтүгэр урбаантан киирии 30%-нан улаатта уонна 35 млрд солк. тиийдэ. Былырыын дьоҕус уонна орто бизнеһи сайыннарыыга федеральнай уонна эрэгийиэн бүддьүөттэриттэн 13,6 млрд солк. тахса солк. көрүллүбүтэ. Бу үп чэпчэтиилээх кредиттээһиҥҥэ, граннарга, үөрэтиигэ, оҥорон таһаарыы кыамталарын сайыннарыыга уонна инновациялары киллэриигэ ыытыллыбыта. Бизнеһы өйүүр инфраструктураны тэрийиигэ ураты болҕомто ууруллар. Бүгүн үгүс улууска «Мин бизнесым» кииннэр ситиһиилээхтик үлэлииллэр, саҥа саҕалыыр уонна үлэлиир урбаанньыттарга сүбэ-ама ылалларыгар, үөрэх бырагыраамаларыгар кытталларыгар, саҥа ырыынактары, партнердары булалларыгар көмөлөһөллөр. Анал байыаннай дьайыы бэтэрээннэрэ уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин чилиэннэрэ «Саҥа аат — урбаанньыт» үөрэтиини босхо ааһыахтарын сөп.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Балаҕан ыйын этэҥҥэ түмүктээн, чэгиэн-чэбдик туруктаах алтынньыга үктэниэҕиҥ, кыстыкка киириигэ бэлэмнэнэр түбүктэрбит таһаарыылаах буоллуннар.
Афанасий Ноев
This post was published on 29.09.2025 16:16 16:16