Ыам ыйын 26 күнэ. Ил Дархан Саха сирин урбаанньыттарын идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 130 тыһ. кэриҥэ киһи урбаанынан дьарыктанар. Быйыл 3 тыһ. тахса өрөспүүбүлүкэ дьоҕус уонна орто тэрилтэлэрэ судаарыстыба кыттыылаах бөдөҥ хампаанньаларга табаары, бородууксуйаны, өҥөнү тиэрдээччи буоллулар. Ол бөдөҥ сакаасчыттар атыылаһыыларын кээмэйин 67,43 млрд солк. диэри ааспыт сыллааҕар икки төгүлтэн ордугунан улаатыннарарга кыаҕы биэрдэ. Бу сыыппаралар урбаанньыттар кэм ыҥырыыларыгар түргэнник бэлэм буолууларын, күрэстэһэр кыахтаах бородууксуйаны уонна хаачыстыбалаах өҥөнү оҥороллорун көрдөрөр диэн эҕэрдэҕэ этиллэр. Айсен Николаев урбаанньыттар байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин өйүүргэ киллэрэр кылааттарын, «Саха сирэ эһигинниин!» уопсастыбаннай ыстаапка көмөлөрүн бэлиэтээтэ, махтанна. 8 дьоҕус уонна орто урбаанньыт байыаннай дьайыыга бородууксуйаны, ол иһигэр анал таҥаһы, сэби-сэбиргэли, оһохтору уонна вездеходтары оҥорон таһаарар тэрилтэлэр реестрдэригэр киирдэ.
Ыам ыйын 26 күнэ. Айсен Николаев Росгидромет Киин аэрологическай обсерваториятын былыттарга дьайыы киинин салайааччыта Баграт Данеляны кытта көрсүһүүтүгэр Саха сиригэр зондировщик-көтөр ааллар үлэлэрин туһунан кэпсэттилэр. Ил Дархан 2022 сылтан ыла ойуур баһаарын сэрэтиигэ искусственнай ардаҕы түһэрии көдьүүстээҕин көрдөрбүтүн уонна үлэ салҕанарын туһунан бэлиэтээтэ. Киин аэрологическай обсерватория Як-40 «Метео» уонна «Полярнай авиалиниялар» көтөр аалларын үлэлиир сирдэрэ балтараа төгүл улаатыаҕа. Эбиитин пилота суох көтөр ааллар ойуур баһаарын кэтээн көрүүгэ уонна бохсууга туттуллуохтара.
Ыам ыйын 26 күнэ. Айсен Николаев Бырабыыталыстыба уонна Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын салалтатын кытта былаанныыр мунньах ыытта. Дойду Судаарыстыбаннай сэбиэтин Президиумун «Олоххо аналлаах инфраструктура» национальнай бырайыакка анаммыт мунньаҕын түмүгүнэн ылыллыбыт быһаарыыларга Бэрэсидьиэн Владимир Путин илии баттаабыт. Онон бу докумуон балаһыанньаларын олоххо киллэриини саҕалыырга Ил Дархан сорудахтаата. Итиэннэ 2030 сылга диэри настаабынньыктааһыны сайыннарыы кэнсиэпсийэтин олоххо киллэрии федеральнай былаанын оҥорууга көхтөөхтүк кыттарга эттэ. Арассыыйа Хотугу, Сибиир уонна Уһук Илин аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын 2036 сылга диэри сайдыыларын саҥа кэнсиэпсийэтин дойду Бырабыыталыстыбата бигэргэппитин санатта. Айсен Николаев бу соруктары быһаарыы дьон олоҕун таһымыгар быһаччы сабыдыаллаах, онон олоххо киллэрии эппиэтинэстээх уонна түмүгү ситиһиигэ туһуланыахтаах диэн бэлиэтээтэ.
Ыам ыйын 26 күнэ. Айсен Николаев Томпо оройуонун Охотскай Перевоһугар норуоттара икки ардыларынааҕы көтөрү үөрэтэр «Кыталык көтүүтэ» обсервотарияны тэрийии боппуруоһугар мунньах ыытта. Манна бу сэдэх көтөрдөр айаннарын кэмигэр тохтоон ааһаллар, кинилэр ахсааннарын ааҕарга табыгастаах. Ааспыт сыл алтынньыга Саха сирин кыталыгын илиҥҥи популяциятын ахсаана 6728 буолбута. Кытайдар эмиэ бу рекорду бигэргэппиттэрэ. Көтөрдөрү кэтээн көрүүнү Ирбэт тоҥ биологическай кыһалҕаларын үөрэтиигэ институт ыытар. Итиэннэ олохтоохтор «Кыталык уонна атын көтөрдөр миграцияларын норуот мониторинга» бырайыак чэрчитинэн эмиэ кытталлар. Ил Дархан быйылгы Уһук Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорумҥа Кытай бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах «Кыталыгы харыстааһыҥҥа норуоттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин сабыдыала» диэн туспа тэрээһин ыытыллара тоҕоостооҕун туһунан эттэ. Билигин Алдан өрүс хаҥас кытылыгар «Куолума — Чаппанда» резервакка көтөрү үөрэтэр уонна айылҕа харыстабылын исписсэлиистэригэр анаан хордуон тутуллар. Оттон өрүс хаҥас биэрэгэр туризмы сайыннарарга үлэлэһиэхтэрэ. Итиэннэ быйыл Охотскай Перевозка визит-киин тутуохтара.
Ыам ыйын 26 күнэ. Айсен Николаев Ыксаллаах быһыыны-майгыны сэрэтэр, туоратар уонна баһаартан куттал суох буолуутун хааччыйар хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Орто Халымаҕа аэропорт көтөр-түһэр балаһатын халаан уутун кэнниттэн суһаллык чөлүгэр түһэрэн, сөмөлүөт быһа көтөрүн хааччыйарга сорудахтаата. Быйыл харыы тахсан итиэннэ 32 тиэргэни, куорат иһинээҕи суоллары халаан уута ылбыта. Ону былаан быһыытынан чөлүгэр түһэриэхтэрэ. Харыыны туоратарга 11-дэ дэлби тэптэрэн, уу таһыма намтаабыт. Итиэннэ Айсен Николаев айылҕа баһаардарын түргэнник быһааран, суһаллык умулларары хааччыйарга ыйда. Билигин баһаар дьон дьалаҕайыттан, үксэ өттөөһүнтэн тахсар. Ол эрээри чаҕылҕантан бастакы баһаар ааспыт өрөбүллэргэ Ленскэй улууһугар бэлиэтэммит. Ил Дархан сорох нэһилиэнньэлээх пууннар баһаартан көмүскэллээх буолууларын туруга дьиксиниини үөскэтэрин, чуолаан Дьааҥы уонна Кэбээйи улуустарыгар сэрэтии элбэҕин бэлиэтээтэ.
Ыам ыйын 27 күнэ. Ил Дархан аан дойдуга тиийэ биллибит AY YOLA (Ай-Йола) бөлөҕү кытта көрүстэ. Башкирия мусукааннара Дьокуускайга «Уһук Илиҥҥэ оҥоһуллубут: айар эйгэттэн экэниэмикэҕэ» норуоттар икки ардыларынааҕы креативнай индустриялар пуорумнарыгар кытта кэлбиттэр. Кинилэр айар үлэлэрин, былааннарын туһунан кэпсээтилэр. Бөлөх Саха сиригэр пуорум култуура бырагырааматыгар кытталларын таһынан, саҥа килиип устуохтара.
Ыам ыйын 27 күнэ. Айсен Николаев Ил Дархан урбааны сүрүннүүр Сэбиэт мунньаҕын ыытта. Ааспыт сылга урбаанньыттар бырааптарын көмүскээһин үлэтин түмүгүн көрдүлэр уонна 2025 сыллааҕы аччыгый уонна орто биисинэс быраабын хааччыйыыны тупсарыы сүрүн хайысхаларын дьүүллэстилэр. Айсен Николаев эрэгийиэн экэниэмикэтин сайдыытыгар урбаанньыттар улахан оруоллаахтарын, өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлээх дьон уопсай ахсааныттан чиэппэрэ аччыгый уонна орто биисинэс эйгэтигэр үлэлиирин бэлиэтээтэ. Бырабыыталыстыба, Ил Түмэн уонна муниципалитеттар административнай харгыстары намтатыыга көдьүүстээх үлэни ыыталларыгар ыйда.
Ыам ыйын 28 күнэ. Айсен Николаев төрөөбүт тыллары харыстааһын, үөрэтии уонна сайыннарыы эйгэтигэр Ил Дархан бириэмийэтин аныыр туһунан дьаһалга илии баттаата. Кирилл уонна Мефодий Ил Дархан бириэмийэтэ славянскай суругу-бичиги уонна култуураны, духуобунаһы сайыннарыыга, Саха сирин элбэх омуктаах норуоттарын сомоҕолооһуҥҥа кылаатын иһин А.Е.Кулаковскай аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин омуктар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыыга салаатын сэбиэдиссэйэ Ирина Стрекаловскаяҕа, Бэрэпиэссэр Николай Георгиевич Самсонов Ил Дархан бириэмийэтэ нуучча тылын үөрэтиигэ, сайыннарыга кылаатын иһин Өймөкөөн улууһун Уус Ньара гимназиятын нуучча тылынгар уонна литэрэтиирэтигэр учуутала Лариса Рыльченкоҕа ананнылар.
Ыам ыйын 28 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы — Уһук Илиҥҥэ дойду Бэрэсидьиэнин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев салайан ыыппыт Уһук Илин федеральнай уокуругун сэбиэтин мунньаҕар кытынна. Тэрээһин Хабаровскайга ааста. Анал байыаннай дьайыыга ирдэнэр табаары оҥорооччулары өйүүргэ тэриллибит «Патриотическай» ТОР үлэтин көдьүүһүн үрдэтии боппуруостарын көрдүлэр. 2023-2024 сылларга анал байыаннай дьайыы буола турар сиригэр уопсайа 6 млрд солк. суумалаах Уһук Илин тэрилтэлэрэ оҥорбут оҥоһуктарын тириэрдибиттэрэ. Айсен Николаев Саха сирэ ТОР чэрчитинэн үс сүрүн хайысханан бородууксуйаны оҥорорун — хаарынан, кутанан айанныыр тиэхиньикэни уонна «Сокол» квадроциклы, «Тимир Ат» Эндуро электроматасыыкылы уонна араас модификациялаах FPV-дроннары, бу хайысхаҕа үлэни булгуччу салҕыахпыт, атын оҥоһуктары ТОР тиэхиньиичэскэй сэбиэтигэр көрдөрүөхпүт диэн бэлиэтээтэ.
Мунньахха балаҕан ыйыгар Дьокуускайга бастакы Бүтүн Арассыыйатааҕы «Буойун» ыччаты байыаннай-спортивнай бэлэмнээһин уонна патриотическай иитии киинин курсаннарын ортотугар турнир ыытылларын туһунан иһитиннэрдилэр. Киин 21 отделениетыттан уоннуу киһилээх хамаанда кыттыаҕа.
Итиэннэ мунньахха уокурук эрэгийиэннэринэн инвестицияны тардыы үлэтин дьүүллэстилэр. Билигин Уһук Илиҥҥэ судаарыстыбаннай өйөбүл миэрэтин туһанан, 10 трлн солк. тахса суумалаах 2900-тэн тахса инвестиционнай бырайыак олоххо киллэриллэр. Уокурук экэниэмикэтигэр номнуо 5,1 трлн солк. чааһынай инвестиция үбэ-харчыта угуллубут. 2030 сылга бу көрдөрүү 12 трлн солк. буолуохтаах. Айсен Николаев иһитиннэрбитинэн, 2024 сылга Саха сирин сүрүн хапытаалыгар 795,2 млрд солк. инвестиция үбэ-харчыта тардыллыбыт. Дойду субъектарынан инвестиционнай килиимэт туругун национальнай рейтинигэр Саха сирэ 2023 сыл түмүгүнэн 14 миэстэҕэ сылдьар. Өрөспүүбүлүкэ Арассыыйа Федерациятын субъектарын ортолоругар лидерин бигэргэттэ уонна «Регуляторнай эйгэ» хайысханан биэс эрэгийиэн-лидердэр кэккэлэригэр киирбит.
Ыам ыйын 28 күнэ. Айсен Николаев Индияттан Дьокуускайга «Уһук Илиҥҥэ оҥоһуллубут: айар эйгэттэн экэниэмикэҕэ» норуоттар икки ардыларынааҕы креативнай индустриялар пуорумнарыгар кытта кэлбит, «Janta Cinema» (Джанта Синема) хампаанньаны төрүттээбит Юсуф Шаихы и Джагеш Савджаны кытта көрүстэ. «Экстра Синема» Саха сирин хампаанньата оҥорбут технологиятынан Индияҕа киинэ ситимин арыйар туһунан кэпсэттилэр. Быйыл атырдьах ыйыгар уон тестовай киинэ саала бастакынан арыллыаҕа.
Ыам ыйын 29 күнэ. Креативнай индустрия пуорумун чэрчитинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын корпорацията креативнай индустрия сайдыытыгар бииргэ үлэлэһэргэ сөбүлэҥ түһэристилэр. Докумуоҥҥа Ил Дархан Айсен Николаев уонна корпорация генеральнай дириэктэрэ Николай Запрягаев илии баттаатылар. Сөбүлэҥ эрэгийиэн сүрүн креативнай экэниэмикэтин өйүүргэ уонна сайыннарарга ананна. Ол быһыытынан киинэни, ювелирнай дизайны, видео онньуулары сайыннарыыга болҕомто ууруллуоҕа. Маны сэргэ «Үлэ кыбартаалын» уонна Уһук Илиҥҥи киинэ павильонун тэрийиигэ, сайыннарыыга туһуланыаҕа.
РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы — РФ Бэрэсидьиэнин Уһук Илиҥҥэ боломуочуйалаах бэрэстиибэтэлэ Юрий Трутнев, РФ Уһук Илини, Арктиканы сайыннарыытын миниистирэ Алексей Чекунков уонна Ил Дархан Айсен Николаев норуоттар икки ардыларынааҕы креативнай индустрия II пуорумугар сырытта. «Үлэ кыбартаала» креативнай кластерга «Уһук Илиҥҥэ оҥоһулунна» креативнай оҥоһук битириинэтин көрдүлэр. Экспозицияҕа Уһук Илин култууратын, аныгы креативнай быраактыкатын ураты оҥоһуктарын көрдөрөр 11 эрэгийиэн маастардарын, урбаанньыттарын үлэлэрэ турда. Ураты болҕомто Саха сирин брендигэр уурулунна. Быыстапкаҕа кыттааччылар бэйэлэрин ураты оҥоһуктарын, өйөбүл миэрэлэрин, пуорумҥа кыттыыларын тустарынан кэпсээтилэр.
Салгыы Юрий Трутнев уонна Айсен Николаев пилота суох көтөр аппарат лабораториятыгар уонна «Патриотическай» ТОР бырайыактарын оҥоһуктарын көрдүлэр. Бу лаборатория ааспыт сыл ахсынньытыгар «Якутия» технопарка баазатыгар тэриллибитэ. Уопут-конструктор үлэлэрэ оҥоһуллаллар, билим чинчийиилэрэ ыытыллаллар, дроннары тургутан көрөр аныгы тэрилинэн хааччыллыбыт. Манна пилота суох көтөр аппарааттар моделлара оҥоһуллуохтарыттан таҥыллыахтарыгар диэри хомуллаллар.
Резиденнэр «Патриотическай» ТОР оҥоһуктарын билиһиннэрдилэр. «Якт-Сокол» хампаанньа хаарынан, кутанан айанныр «Сокол» тэрили, «Зеленая энергия» тэрилтэ «Тимир Ат» электроматасыыкылы, «Саха дрон» — «Хотой-10» пилота суох көтөр аппарааты. Бу оҥоһуктары инники күөҥҥэ сылдьар байыастарга илдьэллэр.
Ыам ыйын 30 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев Дьокуускайга норуоттар икки ардыларынааҕы креативнай пуорумҥа пленарнай сессиятыгар кытынна уонна Саха сиригэр креативнай экономика экосистемата хайдах оҥоһуллубутун уонна дойду үрдүнэн бастыҥнар ортолоругар киириитин туһунан кэпсээтэ, итиэннэ бырайыактары сырдатта.
Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ ИТ-пааркалар, айар кластердар, акселератордар, үөрэх бырайыактара үлэлииллэр. Айсен Николаев хара маҥнайгыттан экэниэмикэ креативнай секторын сайыннарарга сыал-сорук туруоруммута. 2024 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха сирин креативнай экэниэмикэтин 2030 сылга диэри сайыннарар туһунан ыйаахха илии баттаабыта. Ыйаахха тоҕус сүрүн хайысха суруллубута — анимацияттан саҕалаан ювелирнай киэргэллэргэ тиийэ хас биирдиитигэр ситиһиллиэхтээх көрдөрүүлэрэ ыйыллыбыттара. Холобура, саха киинэлэрэ сыллата 2,5 млрд солк. киллэриэхтээхтэр, оттон аниматордар 2,5 тыһ. мүнүүтэлээх контены оҥоруохтаахтар.
Ыам ыйын 30 күнэ. Страгетическай көҕүлээһиннэргэ агентство – АСИ Дьокуускайга норуоттар икки ардыларынааҕы медиа-ырыынак контенын тэрийэн ыытыаҕа. Бу туһунан Айсен Николаев АСИ креативнай экэниэмикэҕэ киинин дириэктэрэ Екатерина Черкес-задены кытта сөбүлэстэ.
Global Entertainment Market (gem) норуоттар икки ардыларынааҕы контент ырыынага Арассыыйа бырайыактарын билиһинэрэргэ уонна партнердары кытары сибээси олохтуурга кыаҕы биэриэҕэ. Хас да хайысхалар хабыллыахтара — анимация, геймдев уонна муусука. Айсен Николаев АСИ кэлэктиибигэр өйөбүлүн иһин махтанна уонна Саха сирэ маннык көрүҥнээх дьаһаллары ылынарга бэлэмнээҕин бэлиэтээтэ. Ырыынакка оонньуу индустриятын, муусука лейблларын уонна Окко, Иви курдук сыыппара платформатын бэрэстэбиитэллэрэ кэлиэхтэрэ.
Ыам ыйын 31 күнэ. Креативнай индустриялары сайыннарыы кэскилин Ил Дархан Айсен Николаев уонна «СТВ» киинэ хампаанньата салайааччыта, Киинэ уонна тэлэбиидэнньэ продюсердарын ассоциациятын бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Сергей Сельянов дьүүллэстилэр. Өрүттэр киинэ оҥорон таһаарыы эйгэтигэр салгыы бииргэ үлэлээһин былааннарын, быйыл сэтинньигэ Дьокуускайга куоракка аан бастакы индустрия контенын тутаах хайысхаларынан норуоттар икки ардыларынааҕы Global Entertainment Market аһаҕас ырыынагын дьүүллэстилэр.
Ыам ыйын 31 күнэ. Эрэгийиэн инвестиционнай болҕомтотун үрдэтии тутаах хайысхаларынан Айсен Николаев уонна Стратегическай көҕүлээһиннэргэ агентство Уһук Илиҥҥэ бэрэстэбиитэлистибэтин салайааччы Ольга Курилованы кытары дьүүллэстилэр. Саха сирэ биисинэскэ регуляторнай эйгэтин туругунан Арассыыйа биэс бастыҥ эрэгийиэн ахсааныгар сылдьар уонна уопсай национальнай рейтиҥҥэ 14-с миэстэни ылар. Ольга Курилова бу урбаан усулуобуйатын тупсарыыга былаас уорганнарын көдьүүстээх үлэлэрин туоһута буоларын эттэ.
«Биһиги дойдуга эрэгийиэннэрин рейтинигэр инвестициялааһыҥҥа бастакы уон иһигэр киирэр соруктаахпыт. Бу сыалы ситиһэргэ дьыалабыай килиимэт тиһигин тупсарыыга биир кэлим былаан оҥоһулунна. Административнай мэһэйдэри туоратыыга, үлэ ресурсаларын сайыннарыыга уонна дьоҕус, орто биисинэскэ судаарыстыба өйөбүлүн араас көрүҥнэрин кэҥэтиигэ үлэлэһиэхпит», — диэн бэлиэтээтэ Ил Дархан.
Өрүттэр санааларынан, рейтиҥҥэ муниципальнай таһымҥа биисинэһи кытта үлэни киллэрэр тоҕоостооҕун ыйдылар.
Ыам ыйын 31 күнэ. Арассыыйа наукатын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи научнай федеральнай чинчийэр киин генеральнай дириэктэрэ Михаил Лебедев Арассыыйа наукатын академиятын академигынан талылынна.
«Михаил Петрович хоту сиргэ бастыҥ учуонайдарыттан биирдэстэрэ — олоҕун Саха сирин наукатыгар анаабыт киһи. Кини РАН академиктарын кэккэтигэр талыллыыта Саха сирин научнай уопсастыбатын киэн туттуута уонна Арктика чинчийиилэрин ыытыы дойду сайдыытын стратегиятын туоһута», — диэн Ил Дархан Айсен Николаев эҕэрдэлээтэ.
Михаил Петрович Лебедев материаловедение, органическайа суох технология уонна композиционнай матырыйаал эйгэтигэр биир тутаах учуонай. Кини 420-тэн тахса научнай үлэ, ол иһигэр 10 монография, 46 патент уонна сибидиэтилистибэ ааптара. Кини салалтатынан Саха научнай киинэ сайдар.
Бэс ыйын 1 күнэ. Ил Дархан Оҕо көмүскэлин күнүнэн эҕэрдэлээтэ. «Биһиги сорукпут — оҕолор доруобуйалара чэгиэн буоларын, кинилэргэ куттал суоһаабатын, этэҥҥэ сылдьалларын туһугар кыһамньыны ууруу. Ону тэҥэ, хас биирдии оҕо дьоҕурун сайыннарарыгар болҕомтолоох буолуу. Саха сирэ Уһук Илин федеральнай уокурукка уонна дойдуга нэһилиэнньэ эбиллиитинэн (демография көрдөрөрүнэн) инники күөҥҥэ сылдьар. Үс сылтан ордук кэмҥэ 35 тыһыынчаттан тахса дьиэ кэргэн «Үйэ оҕолоро» хапытаалы ылла. Өрөспүүбүлүкэҕэ 34 тыһ. тахса элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн олорор, биһиги кинилэринэн киэн туттабыт. Оҕо төрөөһүнэ салгыы элбээн иһэр — бу дьиэ кэргэн үгэстэрэ бигэтин уонна судаарыстыба бэлиитикэтэ көдьүүстээҕин көрдөрөр. Ураты болҕомто байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын дьиэ кэргэттэригэр ууруллар. Кинилэр оҕолоро судургута суох кэмҥэ судаарыстыбаттан тирэхтээхтэрин билэллэригэр биһиги туох баары барытын оҥорорго кыһаллабыт. 2022 сылтан Саха сиригэр талааннаах выпускниктары өйүүр бырагыраама үлэлиир — БКЭ саамай үрдүк баалы ылбыт оҕоҕо 100 тыһ.солк. туттарыллар. Быйыл биир кэлим судаарыстыбаннай эксээмэни 8505 үөрэнээччи туттарар, кинилэртэн 8112 — быйылгы выпускниктар. Саҥа ситиһиилэри күүтэби», – диэн эҕэрдэҕэ этиллэр.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Бастакы сайыҥҥы ыйбыт саҕаламмытынан, бэс ыйыгар бары толкуйдаабыппыт туоллун, чэгиэн-чэбдик буолуоҕун!
Афанасий Ноев
This post was published on 03.06.2025 17:02 17:02