«Ил Дархан нэдиэлэтэ» рубрика СИА былаһааккатыгар салҕанар. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев ааспыт нэдиэлэҕэ үлэтин сүрүн түгэннэрин пресс-сэкирэтээрэ Афанасий Ноев билиһиннэрдэ.
Тохсунньу 18 күнүгэр Айсен Николаев суһал ыстаап уочараттаах мунньаҕын ыытта. Ордук уустук быһыы-майгы Дьокуускайга, Алдаҥҥа, Нерюнгригэ, Ленскэйгэ, Мирнэйгэ, Бүлүүгэ, Хаҥалас улууһугар бэлиэтэнэр. Регион баһылыга ыарахан туруктаах ыарыһах ахсаана аччаабатыттан долгуйарын биллэрдэ. «Кэккэ улууска ыалдьыбыт киһи ахсаана эбиллэр, ааспыт нэдиэлэҕэ быһыы-майгы арыый мөлтөөтө. Бу маны биһиги күүһүрдүбэккэ тохтотуохтаахпыт», – диэтэ Ил Дархан. Билигин сүрүн болҕомто вакцинацияҕа ууруллар. Өрөспүүбүлүкэҕэ медицина тэрилтэлэрэ быһыыны оҥорорго бэлэмнэрин иһитиннэрдилэр. 39 анал учаастак тэриллибит, 128 биригээдэ хас да симиэнэнэн үлэлиир.
Тохсунньу 18 күнүгэр Ил Дархан Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Чэбидигирдии сылын ыытыы Былаанын көрдө. Кини Бырабыыталыстыбаҕа олунньу 1 күнүгэр диэри Былааны итиэннэ тэрийэр кэмитиэт састаабын бигэргэтэргэ сорудахтаата. Айсен Сергеевич Чэбдигирдии сылын ыытыы биир эрэ сылынан муҥурданыа суохтааҕын, уопсастыбаҕа уларыйыы тахсарыгар старт бэриллиэхтээҕин эттэ. Бу аҥардас доруобуйа харыстабылын салаатыгар эрэ буолбакка, олох бары эйгэтин хабыахтаах. Хас биирдии киһи бэйэтин доруобуйатын көрүнүүтэ суолталааҕын өйдүөх тустаах.
Тохсунньу 19 күнүгэр Айсен Николаев Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачины кытары көрсөн кэпсэттэ. Улуус социальнай-экономическай сайдыыта бигэ туруктаах, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай бырагыраамалар олоххо киирэллэр. Улуус баһылыга 2022 сылга ыытыллыахтаах Олоҥхо ыһыаҕар бэлэм барарын иһитиннэрдэ, Култуурунай, социальнай эбийиэктэри тутуу боппуруоһа чуолкайданыа. 2023 сылга судаарыстыбаннай уонна бэлитиическэй диэйэтэл Исидор Барахов төрөөбүтэ 125 сыла бэлиэтэнэрин баһылык эттэ. Үбүлүөйү көрсө Харбалаахха Исидор Барахов аатынан оскуола-саад уонна Судаарыстыбаннас историятын музейын саҥа дьиэтэ тутуллуохтаах.
Тохсунньу 20 күнүгэр Айсен Николаев «Көдьүүстээх регион» бырайыак 2020 сылга түмүгүн таһаарда. Бу бырайыак «Росатом» Госкорпорация экспертэрин көмөлөрүнэн олоххо киирэр. Сыала-соруга – хоромньута суох үлэ култууратын олохтооһун, өҥө хаачыстыбатын тупсарыы, ороскуоту аччатыы уонна үлэ оҥорумтуотун улаатыннарыы буолар. Билигин 17 тэрилтэҕэ 20 бырайыак, ол иһигэр иккитэ региоҥҥа бастыҥ ньыманы туттууга уонна 16 кэскиллээх хайысхаҕа олоххо киирэр. 2020 сылга 12 тэрилтэҕэ 31 бырайыак түмүктэммит. Саха сирэ бырайыактары олоххо киллэриитин көдьүүһүнэн биир бастыҥ көрдөрүүлээх регион буолбут. 2021 сылга бырайыак чэрчитинэн 5-тэн аҕыйаҕа суох олохтоох уонна регион таһымыгар үтүктүөххэ сөптөөх моделлары оҥоруохтара. Ааспыт сылга 14 биэдэмистибэҕэ үлэни тупсарыыга туһуламмыт 20 бырайыактан 8-һа түмүктэммит, быйыл эбии 27 саҥа бырайыагы саҕалыахтара. Айсен Николаев кэлэр өттүгэр былаас бары таһымыгар, биэдэмистибэлэр тэрилтэлэригэр үлэни көдьүүстээхтик тэрийиигэ үтүктүөххэ сөптөөх ньымалар баар буолуохтаахтарын ыйда.
Тохсунньу 20 күнүгэр Ил Дархан ОДьКХ реформатыгар көмө оҥорор фонда – Судаарыстыбаннай корпорация генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Тамирлан Аджиевы кытта көрүстэ. Айсен Николаев Судаарыстыбаннай корпорация салалтатыгар Саха сирин өйүүрүн иһин махтанна. Айсен Николаев ааспыт нэдиэлэҕэ РФ вице-премьерэ Марат Хуснуллины кытта көрсөн, хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү бырагырааматынан чааһынай дьиэлэри тутар боппуруоһу дьүүллэспитэ. «Бу ордук арктическай улуустарга наадалаах, онно элбэх квартиралаах дьиэлэри тутар ыарахан», – диэн Ил Дархаан быһаарар. Вице-премьер регион баһылыгын этиитин өйөөн сорудах биэртэлээбит. Тамерлан Аджиев Саха сиригэр 60 тыһ. киһини 1 мөл. тахса кв.м. хаарбах дьиэттэн көһөрөр соруктааҕы фонда өйүүргэ бэлэмин эттэ. Кини Саха сирин салалтатын Татарстаны кытары ИЖС чааһыгар федеральнай сокуоҥҥа уларытыыны киллэриигэ үлэлэһэригэр сүбэлээтэ.
Тохсунньу 21 күнүгэр Ил Дархан коронавирус утары быһыыны оҥоруу боппуруоһугар улуус баһылыктарыгар мунньах ыытта. Билигин Саха сиригэр маассабай вакцинациялааһын саҕаланна. Дьокуускайы таһынан вакцина 13 улууска тиэрдилиннэ. Чугастааҕы күннэргэ мантан атын улуустарга вакцинаны илдьиэхтэрэ диэн Айсен Николаев иһитиннэрдэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 27 тыһ. тахса доза аҕалыллыбыт. Тохсунньу 21 күнүнээҕи туругунан 3,5 тыһ. кэриҥэ киһи быһыыны ылбыт. Нэһилиэнньэҕэ иһитиннэрэр, өйдөтөр үлэ, итиэннэ препараты харайыы, тиэйии-таһыы боппуруостарынан үлэ ыытыллыахтаах. Олунньу бүтүүтэ 70 тыһ. кэриҥэ доза вакцина кэлэрэ күүтүллэр.
Тохсунньу 21 күнүгэр «Колмар» чоҕу хостуур хампаанньа үлэтин көрдүлэр. Айсен Николаев сылы үчүгэй көрдөрүүлээх түмүктээбитин бэлиэтээтэ. Россияҕа суох улахана шахта – «Инаглинскай» бастакы уочарата, «Инаглинскай-2» ГОК үлэҕэ киирбиттэрэ. «Инаглинскай» шахта сылга 6 мөл тоннаны хостуо, онтон олунньуттан «Илиҥҥи Денисовскай» шахта толору кыаҕынан үлэлээтэҕинэ, «Денисовскай» ГОК хостуур кыамтатын 6 мөл. тоннаҕа тиэрдиэҕэ. Онон 2021 сылга уопсай былаан 12 мөл 240 тыһ. тоннаҕа тэҥнэһиэҕэ. Быйыл «Инаглинскай-2» ГОК кылаабынай куорпуһа уонна «Инаглинскай» шахта иккис уочарата тутуллуохтара, 2022 сыл бастакы кварталыгар үлэҕэ киллэрэр сорук турар. 2020 сылга 1 млрд 250 мөл. солк. нолуогу киллэрбит. «Колмарга» 2020 сылга 2 тыһ. киһи үлэҕэ киирбит, олортон олохтоох каадыр – 1217 киһи, тыа сириттэн – 295 киһи. Быйыл эбии 1287 киһини ылыахтара. Сыл бүтүүтэ холбоон 6 тыһ. үлэһиттээх буолуоҕа.
Тохсунньу 21 күнүгэр Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей-интэринээт дириэктэрэ Иван Шамаевы кытары көрсөн, үөрэхтээһин сайдыытын боппуруостарын ырыттылар. Иван Иванович оскуола иккис уочаратын тутуутун боппуруоһун көтөхтө. Билиҥҥэ диэри лицей интэринээтэ суох, улуустан үөрэнэр үгүс оҕо ХИФУ уопсайыгар олорор. Маны таһынан оскуола оҕолоро «Сайдыс» научнай-прозводственнай киин иһинэн оҥорор бородууксуйаларын киэҥ эйгэҕэ таһаарыы, талааннаах үөрэнээччилэри өйөөһүн, куонкурустарга, олимпиадаларга кытыннарыы туһунан кэпсэттилэр.
Тохсунньу 21 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай хампаанньатын – «РИК» АО уонна «РИК плюс»АО үлэлэрин көрдүлэр. Айсен Николаев хампаанньа ааспыт сылга ыыппыт үлэтин сөптөөҕүнэн сыаналаата. Хампаанньа үлэтэ былаас, уопсастыбаннас болҕомтотугар сылдьар. 2020 сыл түмүгүнэн 2 млрд 74 мөл.солк киллэрбит, бу иннинээҕи сылтан икки бүк элбэх. 2021 сылга 2 млрд 358 солк. киллэрэр былааннаах. Оттон «РИК плюс»АО 532 мөл.солк киллэрбит, бу былааннаммыттан 24 мөл.солк. элбэх.
Тохсунньу 22 күнүгэр Айсен Николаев «СӨ ОДьКХ» ГУП үлэтин хайысхатынан бөҕү-сыыһы тиэйиигэ ылбыт анал техникатын кытта билистэ. Саҥа техниканы көрүү Комсомольскай болуоссакка буолла. Бу сыалга регион бюджетыттан 323 мөл.солк. субсидия көрүллүбүт, ол иһигэр 2020 сылга – 124 мөл. солк., быйыл – 99 мөл.солк. тахса. 51 техника ылылыбытыттан 33-һэ арктическай улуустарга тиэрдиллиэ, 18-һа – Дьокуускайга. Массыыналар Арктика усулуобуйатыгар сөп түбэһэллэр.
Тохсунньу 22 күнүгэр «Үөрэх» национальнай бырайыак көмөтүнэн Дьокуускайга 31-с №-дээх оскуолаҕа үс мэндиэмэннээх эбии куорпус тутуллан үлэҕэ киирдэ. 315 миэстэлээх саҥа эбийиэги «СТК» хампаанньа тутта. Манна үөрэнэр кылаастар, лабораториялар, мастарыскыайдар, буфет, видеостудия, тиир, 30 тыһ. кинигэ хараллар библиотеката, спорт саалата, тириэньэр хоһо бааллар. «Өрөспүүбүлүкэт саамай улахан оскуолатыгар 2400 оҕо үөрэнэр. Саҥа тутуу оҕолор өссө сайдалларыгар, Саха сирин ааттатар үтүө дьон үүнэн тахсалларыгар төһүү буоларыгар эрэнэбин», — диэн Ил Дархан эҕэрдэ тылыгар эттэ.
Тохсунньу 22 күнүгэр Айсен Николаев Нам улууһугар үлэлээтэ. Улуус киинигэр хаарбах дьиэттэн көһөрүү өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагырааманан тутуллубут 31 квартиралаах дьиэни көрдө. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэбит хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагыраама куораттарга эрэ буолбакка, улуустарга эмиэ үлэлиирин эттэ. «АЭБ Капитал» тэрилтэ тутан киллэрбит дьиэтигэр квартиралар куукуна миэбэлинэн хааччыллыбыттар. Бу өрөспүүбүлүкэбитигэр аан бастакы көстүү буолар. Саҥа дьиэ таһыгар успуорт былаһаакката баар. Кэлэр сылларга Нам улууһугар туһааннаах бырагырааманан 2024 сылга диэри 2 тыһ. тахса киһини саҥа дьиэҕэ көһөрөр сорук турар.
Салгыы Айсен Николаев Хатырыкка СӨ Судаарыстыбаннаһын историятын музейыгар сырытта, Максим Аммосов пааматынньыгар тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уурда. Хатырыкка үс оҕолоох Парниковтар дьиэ кэргэҥҥэ ыалдьыттаата. Эдэр фермер ыал үс сыллааҕыта саҥа дьиэ туттан киирбит, сүүстэн тахса сүөһүнү тутар кэтэх хаһаайыстыбалаах.
Бу күн Ил Дархан салалтаны кытары улуус социальнай-экономическай сайдыытын боппуруостарын дьүүллэстэ. Кини Нам улууһа турар сириттэн-уотуттан саҕалаан, эргиччи сайдар кэскиллээҕин, өрөспүүбүлүкэ салалтатыттан өйөбүл баар буолуоҕун ыйда. Билиҥҥитэ Намҥа «Култуура» национальнай бырайыагынан Култуура дыбарыаһа тутулла турар. Кырдьаҕастарга аналлаах интэринээт-дьиэ тутуута саҕаланыаҕа.. Өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах үбүлүөйүгэр Максим Аммосов төрөөбүт дойдутугар хас да эбийиэк өрөмүөннэнэрэ уонна тутуллара былааннанар. Айсен Николаев улуус дьаһалтата өрөспүүбүлүкэ салалтатыттан көмөнү кэтэһэ олорбокко, улуус сайдыытыгар бэйэ көҕүлээһиннэрин көхтөөхтүк олоххо киллэрэрин бэлиэтээтэ.
Тохсунньу 23 күнүгэр Ил Дархан биэс оскуола дириэктэригэр саҥа оптуобустар күлүүстэрин туттарда. РФ Бырабыыталыстыбатын дьаһалынан Саха сиригэр 125 мөл.солк. суумаҕа 70 оптуобус оскуолаларга көрүлүннэ. 51 ГАЗель уонна 19 ПАЗ оптуобус хоту сир усулуобуйатыгар эппиэттэһэр. «Бу үөрэх хаачыстыбатын тупсарыыга уонна оҕолорго сөптөөх усулуобуйаны тэрийэргэ туһалаах. Регион киллэрбит этиитин аахсан, саҥа техника биһиги усулуобуйатыгар эппиэттэһэр гына оҥоһуллубут», — диэн Айсен Николаев дойду Бырабыыталыстыбатыгар махтанна.
Тохсунньу 23 күнүгэр Айсен Николаев «Евразия биир уһугуттан биир уһугар» экспедицияҕа старт биллэрдэ. Арктика туһаайыытыгар биллэр айанньыттар Tойота массыыналарынан саҥа экспедицияҕа туруннулар. Полярнай үөрэтээччи, блогер, «РГО Экспо» экспедициятын уонна тревел-бырайыагын тэрийээччитэ Богдан Булычев салалтатынан экстрим-хамаанда Тымныы полюһуттан салгыы Новосибирскай арыыларыгар массыынанан тиийэр соруктаах. Маннык айаҥҥа урут ким да холонон көрө илик. Хамаанда Дьокуускайга олунньу бүтүүтэ кэлиэҕэ. Экспедиция кытыылаахтара киинэ устар былааннаахтар. Богдан Булычев Ил Дархантан Саха сирин дьаралыгын наклейкатын массыыналарыгар сыһыарарыгар көрдөстө. Айсен Николаев хорсун айанньыттарга ситиһиини баҕарда. Экспедиция хаамыытын туһунан пропутешествия.рф саайтка көрүөххэ сөп.
