Балаҕан ыйын 15 күнэ. Ил Дархан быыбарга бүттүүн куоластааһын күнүн түмүгүнэн саҥа талыллыбыт улуус баһылыктарын эҕэрдэлээтэ. Улуус баһылыктарынан буоллулар: Өлөөн эбэҥки национальнай улууһугар — Иван Александрович Саввинов, Сунтаар улууһугар — Анатолий Васильевич Григорьев, Уус Алдан улууһугар — Василий Петрович Алексеев, Хаҥалас оройуонугар – Сергей Геннадьевич Гребнев. «Биһиги төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбит барҕара сайдарын уонна Саха сирин хас биирдии олохтооҕо уйгулаах олоҕун туһугар бииргэ үлэлээһиммитин салгыахпыт», — диэн Айсен Николаев бэйэтин телеграм-ханаалыгар суруйда.
Балаҕан ыйын 15 күнэ. Айсен Николаев Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын, Бырабыыталыстыба салалтатын кытта былаанныыр мунньаҕар дойду Бырабыыталыстыбатын дьаһалынан бигэргэммит 2036 сылга диэри дойду тырааныспарын, энергетикатын, сибээс уонна социальнай инфраструктуратын сайыннарыы былааныгар ураты болҕомтону уурда. Докумуоҥҥа Саха сиригэр туһааннаах 21 бырайыак киирбит. Ол иһигэр Мииринэй, Удачнай, Маҕан, Ньурба, Зырянка уонна Өлүөхүмэ аэропордарын саҥардыы, «Халыма» айан суолун, Өлүөнэ өрүһү туоруур муостаны, Новоленскэйдээҕи ТЭС, «Соҕурууҥҥу Саха сирэ» уонна Нерюнгритээҕи ТЭС-тэри тутуу бааллар. Саха сирэ көҕүлээбит «Арктика Синергията» бырайыак чэрчитинэн, былааҥҥа Черскэй, Тиксии, Чокурдаах, Депутатскай, Баатаҕай уо.д.а. Арктика сиригэр-уотугар оптоволоконнай сибээс лиинийэлэрин тутуу 10 бырайыага киирдэ.
Балаҕан ыйын 15 күнэ. Ил Дархан «Энергетик» оҕо лааҕырыгар Бүтүн Арассыыйатааҕы байыаннай-тактическай «Буойун суола» күрэхтэһии үөрүүлээх аһыллыытын тэрээһинигэр кытынна. Күрэхтэһиини көҕүлээбит дойду Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы – РФ Бэрэсидьиэнин Уһук Илиҥҥи федеральнай уокуругар боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев эҕэрдэтин ааҕан иһитиннэрдилэр. Бүтүн Арассыыйатааҕы «Буойун» киин хамандыыра, Арассыыйа Дьоруойа Андраник Гаспарян Айсен Николаевка өйөбүлүн уонна өрөспүүбүлүкэ истиҥник көрсүбүтүн иһин махтанна. Ил Дархан суолталаах патриотическай бырайыагы ыытарга Саха сирэ талыллыбытынан киэн туттарын, кыттааччылар үрдүк бэлэмнээхтэрин, күрэхтэһии хайдах түмүктээх буоларыттан тутулуга суох хас биирдиилэрэ дьиҥнээх кыайыылаах буоларын бэлиэтээтэ. Күрэхтэһиигэ сүүмэрдээһини ааспыт Саха сирин, Хабаровскай кыраай, Волгоград уонна Тюмень уобаластарын хамаандалара кытталлар.
Балаҕан ыйын 16 күнэ. Ил Дархан Дьокуускайга Опера уонна балет тыйаатырыгар IV аан дойдутааҕы библиографическай конгресс аһыллыытыгар кытынна. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтин 100 сылыгар ананар тэрээһиҥҥэ 16 дойдуттан уонна 85 дойду эрэгийиэниттэн 900-кэ киһи түөрт күн устата аныгы кэмҥэ култуурунай, духуобунай нэһилиэстибэни чөл хаалларыыга уонна сайыннарыыга санааларын үллэстэллэр. Айсен Николаев биир үйэ устата Национальнай бибилэтиэкэ Саха сирин духуобунаһын киинэ буоларын, нэһилиэстибэни илдьэ сылдьарын уонна үксэтэрин, ааҕааччылар уонна чинчийээччилэр көлүөнэлэрин түмэрин, үгэстэр уонна билим чинчийиилэрин тирэҕэ буоларын бэлиэтээтэ. Бүгүн бибилэтиэкэ сыыппара технологияларын уонна оҥоһуу өйү киллэрэн, инникигэ эрэллээхтик хардыылыырын эттэ. Ил Дархаҥҥа бибилэтиэкэ сыыппара бородууксуйатын көрдөрдүлэр. Айсен Николаев Национальнай бибилэтиэкэ «Дьиэ кэргэн бибилэтиэкэтэ: кинигэ күүһэ» диэн саҥа бырайыагын саҕаланыытын биллэрдэ. Бу аан дойду литературатын классикатын түмпүт сыыппара кэллиэксийэтэ бары олохтоохторго тоҕоостоох буолуоҕа.
Балаҕан ыйын 17 күнэ. Айсен Николаев инвестиция килиимэтин туругун Национальнай рейтинин түмүгүнэн мунньах ыытта. 2025 сыл түмүгүнэн Саха сирэ дойдуга 21 миэстэ буолбут. Ил Дархан уопсай соруктарынан урбаанньыттарга туһуламмыт административнай мэһэйдэри аччатыы, өйдөнөр быраабылалары олохтооһун, хонтуруоллуур-кэтээн көрөр уорганнар үлэлэрэ дьэҥкэ буолуутун үрдэтии буолалларын ыйда. Бэрэбиэркэ хайдах быһыылаах ааһара, ыстараап туох иһин ананара уонна ханнык ирдэбил турара урбанньыкка өйдөнөр буолуохтааҕын бэлиэтээтэ.
Балаҕан ыйын 17 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийиилэр уонна хотугу норуоттар кыһалҕаларын института 90 сылын бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ кырдьаҕас билимин тэрилтэтин кэлэктиибин, бэтэрээннэрин эҕэрдэлээтэ. Уһулуччулаах судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл Былатыан Ойуунускай тэрийбит института Хоту сир уонна Арктика норуоттарын култуураларын, тылларын, үйэлээх үгэстэрин харыстааһыҥҥа, сайыннарыыга ураты оруолу ыларын, интеллектуальнай уонна креативнай салааларга Саха сирин олохтоохторо бэйэлэрин талааннарын арыйалларыгар төрүт буоларын бэлиэтээтэ. Ил Дархан институт сүрүн ситиһиилэринэн Олонхону ЮНЕСКОо аан дойду кылаан чыпчаал айымньытынан билиниитин, 15 туомнаах «Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта» тахсыбытын ааттаата.
Балаҕан ыйын 17 күнэ. Айсен Николаев «Россия24» телеканаалга «Быһа кэпсэтии» бырагыраама эфиригэр көрөөччүлэр ыйытыыларыгар хоруйдаата. «Дьокуускайга тырааныспар ситимин тупсарыыга ЯПАК оптуобустарын паарката толору саҥардылынна, билигин дойду Тырааныспарка министиэристибэтин кытта ыкса үлэбит түмүгэр Дьокуускайга өссө 50 оптуобуһу кэтэх чааһынай тиэйээччилэргэ кыттыгас үбүлээһиҥҥэ ылыахпыт», — диэн эттэ.
Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн оттук сезона саҕаламмытын, тыа сиригэр билигин туох да хааччаҕа суох итиинэн хааччыллалларын, хочуолунай бэлэмин туоһулуур пааспары ылыыга үлэ салҕанарын туһунан эттэ.
Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэҕэ сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин былаана, оту, сиилэһи, сенаһы учуоттаан, 95% туоларын, өссө ааспыт сылтан хаалбыт оту ааҕан туран, кыстыгы туоруур аһылыгынан хааччыллыахтарын, халаан уутуттан эмсэҕэлээбит улуустарга оту тиэйии бара турарын туһунан бэлиэтээтэ. Итиэннэ сыл бүтүөр диэри Арассыыйаҕа ураты уһуйааннаах уонна интэрнээттээх адаптивнай үөрэх киинин ситэриэхтэрин туһунан иһитиннэрдэ.
Ил Дархан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнүгэр, балаҕан ыйын 27 күнүгэр, 19 чаастан теле уонна араадьыйа ханаалларыгар «Быһа лииньийэ» ыытылларын, кини өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ыйытыыларыгар эппиэтиирин, этиилэригэр санаатын үүллэстэрин туһунан иһитиннэрдэ. Ыйытыылары Саха сирин Эрэгийиэни салайар киинэ хомуйан саҕалаата.
Балаҕан ыйын 17 күнэ. Айсен Николаев элбэх кыбартыыралаах дьиэлэри тутуу боппуруоһугар мунньах ыытта. Дьокуускай мэриятын итинник дьиэни тутууга көҥүл биэриитин ахсаана биллэрдик аччаабытын сытыытык кириитикэлээтэ. 2023 сылга 27 көҥүл бэриллибит буоллаҕына, 2024 сылга 17, онтон быйыл аҕыс ый устата 5 эрэ. Онуоха тутууга көҥүл ыларга сайаапка быдан элбэх. Ил Дархан дьиэҕэ наадыйыы Дьокуускайга элбэҕин, бырыһыан ыстаапката аччыыра сабаҕаланарын, икки бырыһыаннаах ипотеканы ылааччылар ахсааннара элбиирин ыйда. Сэтинньи бастакы күнүгэр диэри балаһыанньаны уларытарга быһаарыылары ыларга сорудахтаата.
Балаҕан ыйын 18 күнэ. Айсен Николаев «Өйдөбүнньүк бастионнара» патриотическай бырайыак тэрийэр кэмитиэтин мунньаҕар бу сыл бүтүөр диэри Смоленскай, Калужскай уонна Псковскай уобаластарга саҥа мемориаллар киирэллэрин туһунан иһитиннэрдэ. Саха сириттэн төрүттээх Аҕа дойду Улуу сэриитигэр дьоруойдуу охтубут, ити уобаластарга уҥуохтара хараллыбыт байыастар испииһэктэрэ чуолкайдаммыт. Барыта 2 263 киһи, ол иһигэр Смоленскайга — 755, Калугаҕа — 789, Посковка — 719 киһи аата үйэтитиллиэҕэ.
Балаҕан ыйын 18 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайга Преображенскай храмҥаа Сибэтиэй Боҕоруодьусса курун сорҕотун аҕалан, дьон көрүүтүгэр туруоруу тэрээһинигэр кытынна. Сибэтиэй малы Санкт-Петербург куорат Казанскай кафедральнай собуоруттан Сибэтиэй Патриарха Кирилл алгыһынан уонна Нуучча Православнай таҥара дьиэтин ыччат дьыалатыгар Синодальнай отделын кыттыытынан аҕаллылар. Ил Дархан бэлиэ түгэн Дьокуускайдааҕы епархия 155 сылыгар сөп түбэспитэ кэрэхсэбиллээ ҕин, мөлүйүөнүнэн дьон үйэлэр тухары сүгүрүйэр, үҥэр-сүктэр сибэтиэй маллара итэҕэл күүһүн, ийэ тапталын туоһутун иҥэринэ сылдьарын, онон үтүө санаа, таптал, итэҕэл бэлиэтэ буолан, үйэлээх сыаннастарга ытыктабылы күүһүрдэн, хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ эйэни, этэҥҥэ буолууну аҕаларын бэлиэтээтэ.
Балаҕан ыйын 18 күнэ. Ил Дархан «Саха сирэ — дьоруойдар дойдулара» каадыр бырагырааматын кыттыылаахтарын кытары көрсүһүүтүгэр кинилэр инникитин өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар туох кылааты киллэриэхтэрин сөбүн туһунан кэпсэттэ. Курсаннар, быыһыыр сулууспаны модернизациялааһынтан саҕалаан таас чоҕу переработкалааһыҥҥа, култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин чөлүгэр түһэриигэ диэри, туһалаах бырайыактарын билиһиннэрдилэр.
Балаҕан ыйын 18 күнэ. Айсен Николаев Үөһээ Бүлүү улууһугар үлэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэ тыатын сиригэр аан бастакы оҕону эмтиир балыыһа куорпуһун тутуу хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ. Эбийиэк Үөдүгэй нэһилиэгин Андреевскай сэлиэнньэтигэр «Уһун уонна көхтөөх олох» национальнай бырайыагынан оҥоһуллар. Манна 2017 сыллаахха балыыһа комплексын туппуттара. Билигин эбийиэк 85% бэлэм. Ил Дархан үлэни сыл бүтүөр диэри түмүктүүргэ сорудахтаата. Салгыы нэһилиэккэ 2020 сылтан саҕаламмыт Успуорт күөн көрсүһүүлэрин универсальный комплексын тутуутун көрдө. Үлэ билиҥҥи туругунан 65% толоруллубут, саҥа бэдэрээтчик үлэни сөргүппүт. Айсен Николаев эбийиэги кэлэр сылга үлэҕэ киллэрэргэ ыйда.
Итиэннэ улуус киинигэр «Хаарбах дьиэттэн көһөрүү» федеральнай бырагыраама чэрчитинэн Ленин уулуссатыгар тутуллан иһэн тохтообут 51 кыбартыыралаах дьиэни көрдө. Билиҥҥи туругунан эбийиэк 55% оҥоһуллубут. Бэдэрээтчиккэ, «Стройинжиниринг» тэрилтэҕэ, хантараак төлөбүрэ 90% бэриллибит, ол эрээри тутуу үлэтэ 2024 сылтан тохтоон, быйыл үлэ ыытыллыбатах. Дьиэ ааспыт сылга үлэҕэ киириэхтээҕэ. Маннык балаһыанньаҕа кэтээн көрөр уонна быраап уорганнара кыттыһаллара оруннааҕын Ил Дархан бэлиэтээтэ.
Айсен Николаев улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын боппуруостарыгар ыыппыт мунньаҕар кэнники сылларга оройуон сүрүн көрдөрүүлэрэ тупсубутун бэлиэтээтэ. Экэниэмикэҕэ дьарыктаах киһи ахсаана икки төгүл үрдээбит. Валовай муниципальный бородуукта 2024 сылга 8 млрд солкуобайтан тахсыбыт. Далырга оскуола хапытаалынай өрөмүөннэммит, Боотулуга уонна Сургуулукка оскуола-уһуйаан тутуута саҕаламмыт. 2026 сылга Ороһуга таас оскуола үлэҕэ киириэхтээх. Үөһээ Бүлүүгэ элбэх хайысхалаах дьиэ кэргэн киинэ оҥоһуллар. Дьокуускайдааҕы мэдиссиинэ колледжын филиала аһыллан, билигин 60 устудьуон федьдшер уонна сиэстирэ үөрэҕэр уһуйуллар. Ил Дархан Дьокуускайдааҕы педагогическай колледж филиалын аһыыны толкуйдуурга ыйда.
Балаҕан ыйын 19 күнэ. Ил Дархан Ньурба улууһугар үлэлээтэ. Айсен Николаев Ньурба куоракка киин балыыһа саҥа эмтиир куорпуһун тутуу үлэтин хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ. Эбийиэги тутууга графиктан хаалыыны туоратыы былаанын көрөн бигэргэттэ. Бырабыыталыстыбаҕа уонна улуус дьаһалтатыгар тутуу үлэтин кытаанах хонтуруолга ылалларыгар уонна бэдэрээтчити кытта ыкса үлэлэһэн эбийиэк эһиил үлэҕэ киириитин ситиһэллэригэр сорудахтаата.
Салгыы Ньурбаҕа 2027 сылга Саха сирин норуоттарын IX Спортивнай оонньууларын көрсө оҥоһуллар бөдөҥ эбийиэктэри – 3000 миэстэлээх сүүрэр манежтаах стадиону уонна бассейннаах Физкултуурунай-чэбдигирдэр комплексы тутуу хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ.
Ил Дархан Спортивнай оонньуулары тэрийэр өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйа көһө сылдьар киэҥ ыҥырыылаах сүбэ мунньаҕын ыытта. Спорт министиэристибэтин бырагырааматынан биирдилээн көрүҥнэргэ сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр ыытыллыахтара. Ньурбаҕа 3500 спортсмен кэлэн, хаһааҥҥытааҕар даҕаны улахан оонньуулар буолаллара күүтүллэр. Айсен Николаев стадион уонна Физкултуурунай-чэбдигирдэр комплекс тутуутугар бэдэрээтчит былаан быһыытынан үлэни ыытарын бэлиэтээтэ уонна эбийиэктэри түмүктүүргэ 2026 уонна 2027 сыллаах өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр үбү көрөргө Бырабыыталыстыбаҕа сорудахтаата.
Балаҕан ыйын 20 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайга ыытыллыбыт аан бастакы Бүтүн Арассыыйатааҕы байыаннай-тактическай «Буойун суола» күрэхтэһии түмүктүүр тэрээһинигэр кытынна. Ил Дархан кыттааччылары эҕэрдэлээтэ, кинилэр хорсуннарын-хоодуоттарын уонна кыайыыга дьулуурдарын туһунан эттэ. «Хотторбуттар суохтар — бары кыайыылаахтар», — диэн кини бэлиэтээтэ. Күрэхтэһии кыайыылааҕынан Саха сирин «Боотур» хамаандата буолла. Иккис миэстэҕэ Тюмень уобалаһын «Киис» хамаандата, үһүс миэстэҕэ Хабаровскай кыраай «Амуур буойуннара» уонна Волгоградй уобалаһын «Сталинград» хамаандалара таҕыстылар.
Балаҕан ыйын 21 күнэ. Айсен Николаев ойуур хаһаайыстыбатын күнүнэн салаа үлэһиттэрин уонна бэтэрээннэрин эҕэрдэлээтэ. «255 мөл. гектарга тайаан сытар, өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 80% ылар тайҕаны көрүү-истии, чөлүгэр түһэрии аан дойдуга тулалыыр эйгэ чөл буоларыгар улахан суолталаах, салаа үлэһиттэрэ Саха сирин уонна дойду экэниэмикэтигэр дьоһун кылаатарын киллэрэллэр» диэн эҕэрдэҕэ этиллэр. Быйыл көдьүүстээх үлэ түмүгэр ойуур баһаардарын кутталлаах кэмин өрөспүүбүлүкэ толору бэлэмнээх көрсүбүтэ, ойуур баһаарын 63%-н тутатына бастакы сууккатыгар умуруоруллубута — бу кэнники сылларга бастыҥ көрдөрүү буоларын Ил Дархан бэлиэтээтэ. Ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, баһаар ахсаана үс төгүл аччаабыт, оттон уопсай иэнэ — 19 төгүл. 2024 сылга 205,2 тыһыынча гектар тыаны чөлүгэр түһэрэн, былаан 108% туолбут.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Кыһын тыынын биллэрэн, хаардаан-тыалыран, дьыл уларыйар кэмигэр бэйэни харыстанан, чэгиэн, доруобай буолуоххайыҥ.
Афанасий Ноев
This post was published on 23.09.2025 14:17 14:17