Айсен Николаев ааспыт нэдиэлэҕэ үлэтин сүрүн түгэннэрэ
От ыйын 10 күнэ. Айсен Николаев СӨ Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салалтатыгар, бырабыыталыстыба чилиэннэригэр нэдиэлэтээҕи соруктары туруорда. Кини иһитиннэрбитинэн, федеральнай бырабыыталыстыба таһымыгар суолталаах быһаарыныылар ылыныллыбыттар. Ол курдук, тыа сиригэр чэпчэтиилээх ипотеканы кэҥэтии туһунан уураах тахсыбыт. Кредит муҥутуур улахан суумата 5-тэн 6 мөлүйүөн солкуобайга диэри улаатынарыллыбыт, ставката сыллааҕыта 3% -тан элбэҕэ суох.
«Маннык чэпчэтиилээх ипотеканы чааһынай дьиэ тутуутугар ылыахха сөп. Ипотекаҕа биэстэн үрдүгэ суох мэндиэмэннээх, элбэх кыбартыыралаах дьиэлэргэ кыбартыыраны атыылаһыахха эмиэ сөп. Бу усулуобуйаҕа өрөспүүбүлүкэ улуустарын кииннэрэ хапсаллар. Онон киирбит уларыйыылары учуоттаан туран, тыа сиригэр ипотеканы кэҥэтиэххэ наада», — диэн Ил Дархан быһаарда.
Байыаннай сулууспаны ааһарга хантараак түһэрсибит дьон биэнсийэлэрин хааччыйыыга уларыйыылар киирбиттэр. Бу ордук байыаннайдарга, баһаарынайдарга, ИДьМ, Росгвардия, приставтар сулууспаларын, наркохонтуруол, УФСИН үлэһиттэригэр сыһыаннаах.
Дойду үрдүнэн аччыгый, орто биисинэс уонна гражданнар эбийиэктэрин электрическэй ситимнэргэ холбооһун бэрээдэгэр уларыйыы киирбит. Ил Дархан бырабыыталыстыбаҕа энэргиэтиктэри кытта олохтоох нэһилиэнньэҕэ уонна аччыгый биисинэс бэрэстэбиитэллэригэр өйдөтөрө-быһаарар үлэни ыытарга сорудахтаата.
Айсен Николаев ойуур баһаарын уонна сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ үлэни күүһүрдэри эттэ. Мунньахха федеральнай, өрөспүбүлүкэтээҕи бырагыраамалар чэрчилэринэн тутуллар социальнай эбийиэктэргэ үлэ хаамыытын, ону сэргэ байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр өйөбүл миэрэлэрин тустарынан көрдүлэр.
От ыйын 10 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга национальнай уонна федеральнай бырайыактар олоххо киириилэрин туолуутугар мунньах ыытта. Кини Саха сиригэр федеральнай үбүлээһининэн олоххо киллэриллэр бырагыраамалары толоруу болдьоҕор кэккэ бырагыраамаҕа хаалыы баарын бэлиэтээтэ, олору хаалыыттан таһаарарга сорудахтаата. «Көрдөрүүлэри ситиһиннэрэр туһугар кылгас кэмҥэ дьоһуннаах үлэни ыытыахха наада. Бу эһиги үлэҕитин сыаналыыр сүрүн хайысха буолар», — диэн быһаарда. Бу үлэҕэ эппиэттээх министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр икки ардыларыгар хардарыта бииргэ үлэлээһини күүһүрдэри ыйда.
От ыйын 10 күнэ. Айсен Николаев «Куттала суох хаачыстыбалаах айан суоллара» национальнай бырайыагынан Дьокуускайга суол оҥоһуутун, чуолаан Бабушкин уулуссатыгар үлэ хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ. Манна үлэ былырыын күһүн олохтоохтор туруорсууларынан саҕаламмыта. Ил Дархан бу уулуссаҕа үлэни график быһыытынан быйыл балаҕан ыйыгар диэри түмүктүүллэригэр сорук туруорда. Учаастак Советскай Армия 50 сыла уулуссаттан Очиченко уулуссатыгар диэри 2 км ордук уһуннаах. Инженернэй коммуникацияны, уу турбатын уларыппыттар. Бэдэрээччит «Дороги Саха» аспаллааһын үлэтигэр киирбит. Үлэҕэ кыраапыктан хаалыы суох. Аспааллааһын үлэтин атырдьах ыйын бүтэһигэр диэри бүтэрэр уонна балаҕан ыйын саҥатыгар тырааныспардар сылдьалларын курдук оҥорор былааннаах. Уопсайа быйыл Саха сиригэр национальнай бырайыагынан 274 км айан суола оҥоһуллуоҕа, ол иһигэр 29 км — Дьокуускайга.
От ыйын 10 күнэ. Ил Дархан Дьокуускайга ГРЭС кыбаарталыгар баар 13 №-дээх орто оскуолаҕа хапытаалынай өрөмүөн барыытын бэрэбиэркэлээтэ. Графигынан өрөмүөн үлэтэ атырдьах ыйын 10 күнүгэр диэри ыытыллар болдьохтооҕун бэдэрээччит атырдьах ыйын 1 күнүгэр бүтэрэр былааннаах. Хапытаалынай өрөмүөн үөрэх тиһигин саҥардыы федеральнай бырагырааматынан оҥоһуллар. Билиҥҥитэ манна 22 киһи үлэлиитр, эбийиэк бэлэмэ – 70%. Айсен Сергеевич, өрөмүөн үлэтэ үчүгэйдик баран иһэрин бэлиэтээтэ. Оскуолаҕа саҥа оборудование ылыллыбыт. Онон үөрэх хаачыстыбатын тупсарыыга бары усулуобуйа тэриллиэҕэ. Өрөмүөнү ыытыыга кэмчилэммит үбү оборудованиен ылыытыгар ыытыахтара. Үлэ хаамыытын төрөппүттэр нэдиэлэ ахсын хонтуруоллууллар. 13 №-дээх оскуолаҕа 882 оҕо үөрэнэр. Быйыл Саха сиригэр туһааннаах бырагырааманан 57 оскуолаҕа хапытаалынай өрөмүөн ыытыллар.
От ыйын 10 күнэ. Саха сиригэр уонна Хабаровскай кыраайга эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы таһымнаах ыксаллаах быһыы-майгы эрэһиимин биллэрдилэр. Бу ылыллыбыт быһаарыы ойуур баһаарын утары охсуһууга суһаллык федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи үбү уонна эбии күүһү ыларга көмөлөөх. Ил Дархан Айсен Николаев этэринэн, өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар ойуур баһаардарынан уустук балаһыанньа оннунан хаалар – бүгүҥҥү күҥҥэ барыта холбоон 165 ойуур баһаара баар. Уоту умуруорууга 1000-тан тахса киһи кыттар, 33 тиэхиникэ туһаныллар.
От ыйын 10 күнэ. Ил Дархан Айсен Николаев Урутаан сайдыы территориятыгар ХИФУ полигонугар сырытта. Полигонҥа ыраахтан салаллан көтөр тэриллэр оператордара «БАС» саҥа дроннар кыахтарын салгыҥҥа көтүтэн көрдөрдүлэр. Бу судаарыстыба кыттыылаах тэрилтэни Национальнай технологическай көҕүлээһин пуондата Судаарыстыбыннай лизинг хампаанньатын (ГТЛК) кытта тэрийбиттэр. Саха сирин Бырабыытылыстыбата өйүүр пилотнай бырайыагын чэрчитинэн хампаанньа ыраахтан саллаллар аппарааттары ордук туһалаахтык туттуу ньымаларын чинчийэр.
«Экстремальнай килиимэккэ дроннар хайдах үлэлииллэрин тургутуу ыытыллыахтаах. Ыраахтан салаллан көтөр аппарааттар үлэлэрин көрөн, бастыҥнарын талыахпыт. Ойуур баһаара турбут сирин кэтээһиҥҥэ ордук туһалаах буолуон сөптөөх дроннар интэриэһиргэтэллэр», — диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.
От ыйын 11 күнэ. Бу күн Ил Дархан Булуҥ улууһугар үлэлээтэ. Тиксиигэ тиийээт, Арктика гимназиятыгар хапытаалынай өрөмүөн хайдах бара турарын көрдө. Өрөмүөн үлэтин ыам ыйыгар саҕалаабыттар, билигин үлэ 30% түмүктэммит. Үбүлээһинэ федеральнай бырагырааманан ыытыллыбыт. Тутуу матырыйаала 70% хааччыллыбыт, сорҕотун атырдьах ыйыгар тиэрдиэхтэрэ. Үөрэх тэрилтэтин дьиэтэ 1988 сыллаахха тутуллубут, манна 300-тэн тахса оҕо үөрэнэр. Эбийиэк сэтинньи 30 күнүгэр ситэн, үлэҕэ киирэрэ былааннанар.
От ыйын 11 күнэ. Тиксиитээҕи оҕо искусствотын оскуолатыгар биллэр судаарыстыбаннай диэйэтэл Владимир Михайлович Членов аатынан мемориальнай дуосканы арыйдылар. Бэлиэ тэрээһиҥҥэ Ил Дархан Айсен Николаев кыттыыны ылла.
«Мин Владимир Михайловиһы үчүгэйдик билэрим. Биһиги кинини кытта бырабыытылыстыбаҕа бииргэ үлэлээбиппит. Кини Булуҥ оройуонун, Тиксиини олоҕун биир саамай кэрэ кэминэн иһирэхтик ахтара. Владимир Членов Арктика патриота этэ, өрөспүүбүлүкэбитигэр элбэх үтүөнү оҥорбута. Кини Арктика сайдарыгар эрэнэрэ. Кэлиҥҥи сылларга, кини баҕарбытын курдук, Тиксии уонна Арктика сайдан иһэриттэн үөрэбин. Бүгүн Тиксиигэ уларыйыы барар, манна ыччат олохсуйуоҕа. Төттөрү дьон-сэргэ кэлэн, биһиги ытыктыыр доҕорбут Владимир Членов курдук саҥа хамсааһыннары таһаарыахтара. Кини дьыалатын биһиги салгыахпыт», — диэтэ Ил Дархан.
От ыйын 11 күнэ. Тиксиигэ киин бибилэтиэкэҕэ баар ИТ-кииҥҥэ 8 үлэ миэстэтэ арыллыбыт. Манна дистанционнай аттестациялар, видеоконференциялар ыытыллаллар, нэһилиэнньэҕэ судаарыстыбыннай өҥөлөрү ыларга босхо көмөлөһөллөр, бэчээт өҥөтүн оҥороллор. ИТ-киин базатыгар креативнай индустрия киинэ тэриллэр.
«Арктикаҕа көхтөөх ыччат олорор. Төһө да түргэн интернет суоҕун уонна киинтэн ырааҕын үрдүнэн, Булуҥ ыччата бэйэтин биллэрэр. Өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйа таһымыгар ситиһиилэрдээхтэр. Маннык талааннаах ыччат Арктикаҕа үүнэрэ-сайдара хайҕаллаах! Эһиил Тиксиигэ оптоволокно ситимэ кэлиэҕэ. Тиксиигэ уларыйыы баран эрэрэр харахха быраҕыллар. Сүрүн сыал – бөһүөлэги сөргүтүүгэ эрэ буолбакка, сайдыылаах сиргэ кубулутууга сытар. Дьон кыһамньыта суох туох да кыаллыбат. Онон барыта бэйэҕититтэн тутулуктаах, кытаатыҥ, ситиһиини баҕарабын», — диэн ыччаты кытта көрсүһүүгэ Ил Дархан туһаайан эттэ.
ИТ-киин туһанааччылара бэйэлэрин бырайыактарын туһунан кэпсээтилэр. Быйыл «Муус устар» ыччат фестивалыгар Булуҥ ИТ-хамаандата арктическай улуустар ортолоругар бастакы миэстэни өрөспүүбүлүкэҕэ ылбыт.Оҕо библиотеката саҥардыллыаҕыттан ааҕааччы сылдьара үс төгүл улааппыт. 2020 сылга 18 тыһ. тахса кинигэни уларсыбыт буоллахтарына, 2022 сылга 39,5 тыһ. кинигэ илииги бэриллибит. Онтон быйыл сыл аҥаарыгар 20 тыһ. тахса кинигэни уларсыбыттар.
Айсен Николаев оҕо модельнай библиотекатын көрдө. Библиотека федеральнай бырайыак чэрчитинэн «Тиксии кыһыл көмүс бөрүөтэ» бырайыагы үлэлэтэр, манна оҕолор бэйэлэрэ кэпсээн, остуоруйа суруйарга холоноллор. Арктика гимназиятын 5 кылааһын үөрэнээччитэ Анатолий Матерна, «Солнышко» уһуйаан иитиллээччитэ Виктория Степанова «Живое слово» III Бүтүн Арассыйатааҕы уус-уран ааҕыы куонкуруһугар дипломант буолбуттар.
От ыйын 11 күнэ. Ил Дархан Тиксиигэ муора пуордун акваториятыгар урукку өттүгэр тимирэн ууга сытар «Днепр» суудунаны хостооһун былаанын кытта билистэ. Онно ньиэп тобоҕо уонна кирдээх уу хараллыбыта экологияҕа дьайар. Николаев сорудаҕынан үлэҕэ «Сахаэнерго» уонна «РусГидро» хампаанньалар, академическай институттар, «Хоту» НОЦ уонна научнай тэрилтэлэрэ кыттыахтара. Ыраастааһын үлэтин 2023 сыл үһүс кыбаарталыгар саҕалыахтара. ГСМ тобоҕун анал тэрилинэн уматан суох оҥоруохтара. Экологияҕа куттал суоһуурун аҕыйатар сыалтан, бон күрүөлэри, сорбент саппаастарын туһаныахтара. Суудунаны бэйэтин хостооһуну ньиэп тобоҕун ыраастааһын кэнниттэн быһаарыахтара. Үлэни «Генеральная уборка» федеральнай бырагыраамаҕа киллэрэр былааннаахтар. 2030 сылга диэри Тиксиигэ 18 тимирбит суудунаны ыраастыахтара.
От ыйын 11 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга байыаннай эпэрээссийэттэн кэлбит байыаһы Аркадий Дьяконовы кытары көрүстэ. Дьяконовтар алта оҕолоохтор. Улахан уоллара Аркадий доброволец быһыытынан сулууспалыы барбыт. Бэс ыйыгар эчэйии ылан госпитальга киирбит. Эмтэнэн баран, дойдутугар сынньана кэлбит. Байыас этэринэн, сулууспалыыр чааһыгар өрөспүүбүлүкэттэн көмө быстала суох тиийэр. Ону тэҥэ Аркадий уонна кини дьиэ кэргэнэ волонтердарга махтаналлар. «Эһиги дьиҥнээх эр киһини иитэн таһаарбыккыт!» — диэн Айсен Николаев төрөппүттэригэр туһаайан эттэ уонна Аркадийга түргэнник үтүөрэригэр баҕарда.
От ыйын 11 күнэ. Ил Дархан Булуҥ улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар мунньах ыытта. Айсен Сергеевич бэлиэтээбитинэн, кэлиҥҥи сылларга дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быһаарыыларынан Арктиканы сайыннарыыга үлэ барар. Булуҥ улууһугар социальнай эбийиэктэр тутуллаллар. Тиксии бөһүөлэгэр хаарбах дьиэлэри көтүрэн эрэллэр, металлалом хомуллар, тиэллэр. Оборона министиэристибэтин өттүттэн көдьүүстээх үлэ барар. Улуус сайдыытыгар Тиксии муора пуордун сайдыыта тыын суолталаах. Найбаҕа пуорт аһылларынан Хотугу муора суолугар бүттүүн бөдөҥ тырааныспар-логистика кластера тэриллэрэ улахан кыаҕы үөскэтэр.
Айсен Николаев табаны иитиини сайыннарыы, балыктааһыны өйөөһүн боппуруостарыгар болҕомтону туһаайда. Улууска нэһилиэнньэ ахсаана эбиллэр, онон оскуолалары, уһуйааннары тутууга, өоөмүөннээһиҥҥэ үлэ салҕаныаҕа. Арктика гимназиятыгар хапытаалынай өрөмүөн барыытыгар үлэһит ахсаанын элбэтэргэ сорудахтаата. Таймылыыр оскуолатын тутууга бырайыак-смета докумуонун оҥорууга туһааннаах министиэристибэлэр көмө оҥороллоругар сорудахтаата.
Мелкое күөл бөһүөлэги уунан хааччыйарынан күөл уолбатын туһугар миэрэлэри ыларга, даамбаны бөҕөргөтөргө, тымнытар установкалары туруорарга сорудахтары биэрдэ. Үлэни кэлимник ыытарга даамбаны саҥатытыы, Неелово хомоттон водоводу тардыы, скважинанан сир анныттан ууну хааччыйыы боппуруостара тураллар.
Тиксии бөһүөлэгин маастар-былаанын оҥорууга, уулуссалары өрөмүөннээһиҥҥэ, уулуссалары сырдатыыга, дьон сынньанар уопсастыбаннай миэстэлэрин тупсарыыга болҕомтону туһаайда. Хаарбах дьиэлэри көтүрүүгэ бырабыыталыстыба өттүттэн көмө оҥоһуллара ирдэнэр. Мунньах түмүгүнэн Айсен Николаев Тиксии бөһүөлэгин сайыннарыыга анаан ыйаах тахсыаҕа диэтэ, ол бэлэмигэр министиэристибэлэргэ, биэдэмистибэлэргэ кэккэ сорудаҕы биэрдэ.
От ыйын 12 күнэ. Айсен Николаев биир кэлим эксээмэҥҥэ сүүс баалы ылбыт үөрэнээччилэри көрсөн, бастакы улахан кыайыыларынан уонна кинилэр төрөппүттэрин, учууталларын ситиһиигэ сирдээбиттэрин иһин эҕэрдэлээтэ. Ил Дархан хас эксээмэн аайы 100-түү баалы ылбыт оҕолорго 100-түү тыһ. солк. сэртипикээти уонна оҕолор учууталларыгар махтал суруктары туттарда.Өрөспүүбүлүкэ баһылыга саамай үрдүк баалга үөрэнээччилэри бэлэмнээбит учууталларга 100 тыһ. солк. бириэмийэни олохтуурга уонна ону куорат уокуруктарын, улуустар салалталарын балаҕан ыйын 1 күнүгэр туттаралларыгар ыҥырда.Ил Дархан быйыл 24 выпускник биэс биридимиэккэ 27 саамай үрдүк баалы ылан, ааспыт сыл көрдөрүүтүн тупсарбытын бэлиэтээтэ. Кинилэртэн Айтал Захаров, Мария Савкина, Илья Манохин иккилиитэ 100 баалы ыллылар. Нуучча тылыгар 12 оҕо үрдүк көрдөрүүнүн ситиспит.
От ыйын 12 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэҕэ успуорт адаптивнай көрүҥнэрин сайдыытын тула Паралимпийскай оонньууларга үрүҥ көмүс призер, аан дойду, Европа чемпиона Анастасия Диодорованы кытары көрсөн кэпсэттэ. Көрсүһүүгэ Анастасия ийэтэ Людмила Диодорова кыттыыны ылла.
Анастасия атын эрэгийиэннэр спортсменнара кыттыылаах улахан күрэхтэһиилэри ыытыы өрөспүүбүлүкэҕэ паралимпийскай көрүҥнэри сайыннарыыга төһүү күүс буолуоҕа диэн санаатын эттэ. Кини түгэнинэн туһанан Айсен Николаевка өйөбүлүн иһин махтанна уонна чугастааҕы кэмҥэ успуорка сыһыаннаах былааннарын туһунан кэпсээтэ. Анастасия идэтинэн спортивнай менеджер. Онон Москваҕа «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы оонньуулар бырайыактарын бэрэстэбиитэлинэн буолуоҕа. Айсен Николаев биллиилээх спортсмен былааннарын өйүүрүн эттэ уонна ситиһиилэри баҕарда.
От ыйын 12 күнэ. «Азия оҕолоро» 2024 сылга Арассыыйаҕа ыытыллар аан дойду таһымнаах успуорт саамай улахан түһүлгэтинэн буоларын, онон оонньуулары ыытыыга ирдэбил, эппиэтинэс өссө улаатарын туһунан Айсен Николаев тэрийэр кэмитиэт мунньаҕар эттэ. Күрэхтэһии эбийиэктэригэр, куораты тупсарыыга, аһылыкка, тырааныспарынан хааччыйыыга, спортсменнары олохтооһуҥҥа, волонтердары үлэлэтиигэ улахан болҕомто ууруллуоҕа. Тэрийэр кэмитиэт «дорожнай» каартанан үлэлэһэригэр 27 пуунтан 22-тэ туолбут. Күрэхтэһии эбийиэктэрин өрөмүөнүгэр быйылгы сылга 700 мөл. солк. көрүллүбүт, эһиил 300 мөл. солк. үбүлэниэҕэ. Билиҥҥитэ 9 эбийиэккэ хапытаалынай өрөмүөн ыытыллар. Хатаска уонна Сайсар уокуругар успуорт саҥа саалалара уонна «Дохсун» комплекска аан дойду таһымнаах скалодром тутуллаллар. Барыта 24 көрүҥҥэ 16 эбийиэги бэлэмниэхтэрэ. Ил Дархан успуорт эбийиэктэригэр өрөмүөнү уонна саҥа салаалары туттарыыны бу сыл бүтүөр диэри түмүктүүргэ сорудахтаата.
От ыйын 13 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа Наукаларын академиятын академига Алексей Розановы кытта көрсүһүүтүгэр Саха сиригэр Кембрий кэмигэр анаммыт түмэли тэрийии туһунан дойду учуонайдарын көҕүлээһинин өйөөтө. Планетаҕа тыынар тыыннаах былыр-былыргыттан үөскээн, сайдан испитин туоһулуур матырыйааллар Өлүөнэ-Алдан оройуонугар уонна Өлүөнэ очуостарыгар бүтүн хаалбыттара, бу түмэлгэ аан дойду учуонайдара кэлэн чинчийиилэри ыыталларыгар кыах биэриэҕэ. Ил Дархан түмэли бырайыактыырга сорудахтары биэрдэ.
От ыйын 13 күнэ. Ил Дархан Рослесхоз салайааччытын солбуйааччы Алексей Венглинскай кыттыылаах мунньахха кэлэр икки нэдиэлэ туругуттан ойуур баһаарыттан кутталлаах кэм хайдах ааһара тутулуктаах. «Авиалесоохрана» федеральнай тэрилтэтэ бу иннинэ Магадан уобалаһыгар баһаары бохсорго үлэлээбит “Циклон” Ан-26 зондировщик-сөмөлүөтү Саха сиригэр ыытта. Уоту умуруорууга 1 тыһыынча кэриҥэ киһи кыттар. Забайкалье кыраайын уонна Бурятия авиалесоохраналарын парашютистара уонна десантниктара кэлбиттэрэ.
От ыйын 13 күнэ. Айсен Николаев Амма улууһугар өрөспүүбүлүкэҕэ сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ анаммыт сүбэ мунньаҕы ыытта. Ыраах учаастактарга оттуу барар мобильнай биригээдэлэри өйүүргэ сорудахтаата.
Быйыл 459 307 туонна от, 23 885 тн сиилэс, 12 876 тн сенаж бэлэмнэниллиэхтээх. Аллайыаха, Эбээн Бытантай, Кэбээйи, Дьааҥы, Өймөкөөн, Горнай уонна Бүлүү улуустарыгар оттуур сирдэр ууга сыталлар. Ону тэҥэ 13 оройуоҥҥа аһыҥа ыста. Сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ уопсайа 356 мөл. солк. үп көрүллүбүт.
От ыйын 14 күнэ. Ил Дархан Амма улууһугар академик Киренскэй аатынан лицей саҥа 360 миэстэлээх дьиэтин кэлэр 2024 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри тутан үлэҕэ киллэрэргэ сорудахтаата. Бу комплекс 100 миэстэлээх интэринээттээх буолуоҕа. Үс мэндиэмэннэх 6 тыһ. тахса кв. м. иэннээх эбийиэккэ билигин 37 киһи, 6 тиэхиникэ үлэлии сылдьар. Тутуу быланнаммытыттан 35% оҥоһуллубут.
От ыйын 14 күнэ. Айсен Николаев Амма улууһун киинигэр уунан хааччыйар ситими тутууну бэрэбиэркэлээтэ. Уу ылар уонна ыраастыыр ыстаансыйа нэһилиэнньэлээх пуунтан ырааҕа суох сиргэ «Ыраас уу» бырагырааманан тутуллар. Үлэ былаан быһыытынан ыытыллар. Эбийиэк 40% бэлэм, бу сыл бүтүүтэ түмүктэниэхтээх. Эбийиэккэ 30 киһи уонна 8 тиэхиникэ үлэлиир. Тутууга 523 мөл. солк. үбүлээһин, ол иһигэр 517 мөл. солк. федеральнай бүддьүөттэн бэриллибитэ.
От ыйын 14 күнэ. Айсен Николаев Аммаҕа Чакыр таһыгар Күбээйи диэн сиргэ «Кэскил» хаһаайыстыба отчуттарын кытта көрсөн, быйыл оттооһун хаамыытын, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан кэпсэттэ. Механизированнай звено от ыйын бастакы күнүттэн 200 тн оту бэлэмнээбит. Хаһаайыстыба 740 төбө сүөһүлээх, онтон 240 ыагар ынах. Быйыл 510 тн үүтү туттарыахтара. Судаарыстыба көмөтүнэн эбии 2 пресс-подборщик уонна КДП косилка, Беларусь МТЗ-82 тыраахтар ылбыттар. Уопсайа тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин нөҥүө 16 саҥа тыраахтардаммыттар.
От ыйын 14 күнэ. Аммаҕа успуорт адаптивнай көрүҥнэригэр 14-с спартакиада үөрүүлээхтик аһылынна. «Дьулуур» спартакиада 2004 сыллаахха аан бастаан ыытыллыбыта. Бастакы сыл 120 спортсмен кыттыбыт буоллаҕына, быйыл 24 улуустан 816 киһи күрэхтэһэ кэлбит.
Спартакиаданы Ил Дархан Айсен Николаев арыйда. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга тэрээһин үлэтин кыайа-хото туппут Амма улууһун олохтоохторугар махталын тиэртэ. Айсен Сергеевич доруобуйаларынан хааччахтаах дьон сырдыкка тардыһар кэскиллээх санааларынан, туруоруммут соруктарын хайаан да ситиһиллэринэн кинилэртэн элбэххэ үөрэнэрбитин бэлиэтээтэ.
«Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр маннык дьулуурдаах, кытаанах санаалаах, хорсун спортсменнардаахпытынан киэн туттабыт. Кинилэртэн холобур ыламмыт, биир сомоҕо буоламмыт, өрөспүүбүлүкэбитин өссө күүскэ сайыннарыахпыт диэн эрэнэбин», — диэтэ кини.
Ил Дархан иһитиннэрбитинэн, успуорт адаптивнай көрүҥнэринэн Сахабыт сиригэр 11 тыһ. тахса киһи дьарыктанар. 2027 сылга адаптивнай көрүҥнэргэ анаан улахан Киин тутуллуоҕа. Эбийиэк ханан тутуллара быһаарыллыбыт, бырайыага бэлэм, билигин РФ успуордун министиэристибэтин кытта үлэ ыытыллар.
Спартакиада кэмигэр Айсен Николаев Владимир Балынец, Анастасия Диодорова, Степанида Артахинова, Алена Дмитриева, Василий Стрекаловскай, Прокопий Николаев, Юрий Копытов курдук Сахабыт сирин албан аатын аан дойду түһүлгэлэригэр ааттаппыт уһулуччулаах спортсменнары кытта көрүстэ, кинилэр успуорка бэриниилээхтэрин тус холобурдарыгар көрдөрөллөрүн иһин махтанна. Көрсүһүү кыттыылаахтара өрөспүүбүлүкэҕэ адаптивнай көрүҥнэргэ оҕо спортивнай оскуолатын тэрийэргэ этии киллэрдилэр. Бу көрсүһүүгэ Арассыыйа паралимпийскай кэмитиэтин вице-бэрэсидьиэнэ, Паралимпиада кыайыылааҕа Иван Потехин, Арассыыйа Сурдлимпийскай кэмитиэтин вице-бэрэсидьиэнэ Иван Васильев кытыннылар.
От ыйын 14 күнэ. «Амма» эрэгийиэннээҕи таһымнаах суолу 2024-2026 сылларга өрөмүөннүөхтэрэ. Бу туһунан Айсен Николаев Амма улууһугар оробуочай сырыытын кэмигэр иһитиннэрдэ. «Суолу кэмигэр уонна хаачыстыбалаахтык оҥоруохтара диэн бүк эрэллээхпин. 2026 сыл бүтүүтэ Амма олохтоохторо эрэ буолбакка, Мэҥэ Хаҥалас уонна Уус Маайа дьоно-сэргэтэ үчүгэй суолунан айанныыр буолуохтара», — диэтэ Айсен Николаев.
2027 сылга «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар» национальнай бырайыагынан Саха сиригэр 1,5 тыһ. кэриҥэ км уһуннаах эрэгийиэннээҕи таһымнаах суол ирдэбилгэ эппиэттиир гына оҥоһуллуохтаах.
От ыйын 14 күнэ. Амма улууһугар оробуочай сырыытын кэмигэр Ил Дархан «Давидофф» диэн сылгыны иитэр хаһаайыстыба салайааччыта, өрөспүүбүлүкэ мас-рестлиҥҥэ федерациятын бэрэсидьиэнэ Анатолий Баишевы кытта көрүстэ. Анатолий Баишев 400 сылгыны туталларын, 4 үлэһит баарын кэпсээтэ. Бу тэрилтэ «Сылгыһыт күрэҕин» икки төгүллээх кыайыылааҕа. Быйыл 1,5 тыһ. туонна оту бэлэмниэхтэрэ. Айсен Николаев сылгыны иитии эрэгийиэҥҥэ тыа хаһаайыстыбатын сүрүн хайысхаларыттан биирдэстэрэ буоларын эттэ. Көрсүһүүгэ ат сүүрүүтүгэр Забайкальеттан кэлбит ыалдьыттар кытыннылар.
Санатан эттэххэ, Саха сирэ 182 тыһ. сылгытын ахсаанынан Арассыыйа эрэгийиэннэригэр бастыҥ көрдөрүүлээх.
От ыйын 14 күнэ. Айсен Николаев Аммаҕа Александровтар дьиэлэригэр сылдьан, анал байыаннай дьайыы кыттыылааҕын кытары көрүстэ. Байыас сулууспатын туһунан кэпсээтэ. Дьиэ кэргэн түөрт оҕолоох, саамай кыралара сотору кэминэн 11 ыйын туолар. Кинилэргэ олох-дьаһах, социальнай боппуруостарыгар улахан көмөнү биир дойдулаахтара оҥороллор.
«Ыал аҕата уонна уоллара СВО кыттыылаахтара буолаллар. Аҕалара 2022 сылга төрөөбүт дойдутун көмүскүү барбыт, оттон уоллара хантыраагынан сулууспалыыр. Билигин уоллара уоппускатыгар дьонун көрсө, сынньана кэлбит. Байыаһы көрсөн үөрдүм уонна киниэхэ махтанным. Аҕалаах уол төрөөбүт дойдуларыгар этэҥҥэ кыайыы көтөллөөх түргэнник кэллиннэр», — диэн Айсен Сергеевич үллэһиннэ.
От ыйын 14 күнэ. Дьокуускайга салгын тырааныспарын федеральнай агентствотын салайааччыта Александр Нерадько аэропортар комплекстарын саҥардыыга уонна авиация үлэтигэр мунньах ыытта. Дьокуускай аэропордугар көтөр-түһэр балаһа саҥардыллыбытын кэнниттэн күн-дьыл туругунан иккис категория иҥэриллиэҕэ. Саҥа оборудование күһүҥҥэ диэри туруордахтарына, сөмөлүөттэр балаһаҕа икки өттүттэн түһэр кыахтаныахтара. Оччотугар туманнаах күҥҥэ саппаас аэродромҥа сөмөлүөттэр аны барыахтара суоҕа. Мунньахха 2025 сылтан комплекснай былаан иккис түһүмэҕэр Саха сириттэн өссө хас аэропорду киллэрэн, саҥардар кыаҕы дьүүллэстилэр. Холобур, Зырянка пордун балаһата саас аайы халаантан ууга барар. Санатар буоллахха, комплекснай былаан бастакы түһүмэҕэр өрөспүүбүлүкэҕэ 14 аэропорду 2024 сыл бүтүөр диэри саҥардыахтара. Билиҥҥитэ 6 порду тупсардылар.
От ыйын 15 күнэ. Ил Дархан алмааһы хостуур бырамыысалыннас үлэһиттэрин уонна бэтэрээннэрин идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ. Бу күн алмааһы булбуттара инникибитин быһаарбыта. Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сирэ үгүс көрдөрүүтүнэн инники күөҥҥэ сылдьар эрэгийиэн буоларыгар АЛРОСА өҥөтө улахан. Үгүс көлүөнэ алмаасчыттар сыралаах, бэриниилээх үлэлэринэн аан дойду таһымнаах бөдөҥ хампаанньа бэйэтин эйгэтигэр баһылыыр оруоллаах, социальнай эппиэтинэһинэн холобурга сылдьар. Бүддьүөтү үөскэтэр тэрилтэ өрөспүүбүлүкэ бигэ туругун хааччыйар, экэниэмикэҕэ сүрүн кылаатын киллэрэр. Сыллата АЛРОСА сүүһүнэн үлэ саҥа миэстэтин тэрийэр, олохтоохтору үлэлэтэр. Алмаас үбүттэн саҥа култуура кииннэрэ, успуорт эбийиэктэрэ, үөрэх, мэдиссиинэ тэрилтэлэрэ тутуллаллар. Төһө да кэм-кэрдии уустуктары үөскэтэрин иһин, алмаас хостооччулар тыын суолталаах бырайыактары олоххо киллэрэллэр. Ол курдук, «Мир» трубкаҕа сир анныгар саҥа рудник тутуллуоҕа. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга алмаас бырамыысыланнаһын үлэһиттэригэр ситиһиини, үтүө хамсааһыннары баҕарда.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Сайыммыт аҥаара номнуо ааста. Онон от үлэтин үгэнигэр буһар-хатар, дьэдьэн, хаптаҕас балайда үүммүтүн хомуйар үтүө кэммитигэр төрөөбүт дойдубут айылҕатыттан күүстэ эбиниэҕиҥ, чэбдигириэҕиҥ.
Афанасий Ноев
