Ил Дархан Айсен Николаев 2022 сылга өрөспүүбүлүкэ инвестицияҕа бырагырааматын бырайыагын көрдө. Кэлиҥҥи сылларга дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин өйөбүлүнэн инвестиция бырагырааматын олоххо киллэриигэ киинтэн үбүлээһин улааппытын бэлиэтээтэ. Кэлэр сылга 32 млрд солк. көрүллэрэ былааннанарыттан, 19 млрд солк. тахсаны федеральнай бюджет, 11 млрд мөл. солк өрөспүүбүлүкэ үбүлүүр. Бырагыраама сүрүн хайысхаларынан социальнай эйгэ, тыа хаһаайыстыбата, тырааныспар комплекса, инженернай инфраструктура уонна олорор дьиэни тутуу чуолкайдаммыттар. Маны тэҥэ тулаайах оҕолору дьиэнэн хааччыйар уонна дьону хаарбах дьиэттэн көһөр6р сорук турар.
Балаҕан ыйын 20 күнүгэр Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторугар күһүҥҥү быыбар хампаанньатыгар көхтөөхтүк кыттыбыттарын иһин махтанна. Уустук эпидемиологическай быһыыны-майгыны уонна күн-дьыл туругун аахсыбакка туран, 330 тыһ. тахса киһи быыбардыыр учаастакка кэлэн куоластаабытын иһитиннэрдэ. Бары учаастактааҕы хамыыһыйалар дьон куоластыырыгар бары усулуобуйаны тэрийиигэ үтүмэн үлэни ыыппыттарын бэлиэтээтэ. Ил Дархан уопсастыбаннай кэтээн көрөөччүлэр институттарын сайыннарар тоҕоостооҕун эттэ, онуоха СӨ Уопсастыбаннай палаатата үлэни салгыы сүрүннүүрүгэр эрэнэрин биллэрдэ.
Балаҕан ыйын 20 күнүгэр Айсен Николаев Судаарыстыбаннай Дуума ахсыс ыҥырыытыгар Саха сиригэр биир мандааттаах быыбардыыр уокуруктан дьокутаатынан талыллыбыт Петр Аммосовы кытта көрүстэ уонна кыайыытынан эҕэрдэлээтэ. Инникитин өрөспүүбүлүкэ дьонун-сэргэтин олоҕо-дьаһаҕа тупсарын туһугар чиэстээхтик үлэлииригэр эрэнэрин биллэрдэ.
Балаҕан ыйын 21 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ суһал ыстаабын мунньаҕар Айсен Николаев улуустар, куорат уокуруктарын баһылыктарыгар быыбар хампаанньата санитарнай-эпидемилогическай бары ирдэбили тутуһан, көхтөөхтүк ыытыллыбытыгар махтанна. Роспотребнадзор Саха сиринээҕи управлениетын чахчытынан, санитарнай-эпидемиологическай быһыы-майгы судургута суоҕа, коронавируһунан ыалдьыбыт киһи ахсаана элбээн иһэрэ бэлиэтэннэ. Ил Дархан чугастааҕы икки нэдиэлэҕэ вакцинацияны уонна ревакцинацияны тэтимирдэри, хааччахтыыр миэрэлэри, ол иһигэр мааскалаах сылдьыыны, социальнай арыты тутуһууну ирдээһини, иһитиннэрэр-биллэрэр үлэни ыытары ыйда. Мунньахха тымныйан ыалдьыы элбээбитинэн, бары үөрэх кыһаларыгар, тэрилтэлэргэ дьон кыраадыһын бэрэбиэркэлээһини ыытыыны, кирииптэн вакцинацияны биэриини күүһүрдэргэ этилиннэ.
Балаҕан ыйын 21 күнүгэр Ил Дархан 2022 сылга өрөспүүбүлүкэ инвестицияҕа бырагырааматын бырайыагын көрдө. Кэлиҥҥи сылларга дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин өйөбүлүнэн инвестиция бырагырааматын олоххо киллэриигэ киинтэн үбүлээһин улааппытын бэлиэтээтэ. Кэлэр сылга 32 млрд солк. көрүллэрэ былааннанарыттан, 19 млрд солк. тахсаны федеральнай бюджет, 11 млрд мөл. солк өрөспүүбүлүкэ үбүлүүр. Бырагыраама сүрүн хайысхаларынан социальнай эйгэ, тыа хаһаайыстыбата, тырааныспар комплекса, инженернай инфраструктура уонна олорор дьиэни тутуу чуолкайдаммыттар. Маны тэҥэ тулаайах оҕолору дьиэнэн хааччыйар уонна дьону хаарбах дьиэттэн көһөр6р сорук турар. Ураты болҕомто РФ Бэрэсидьиэнин быһаччы сорудахтарын, өрөспүүбүлүкэ баһылыгын федеральнай киини уонна сайдыы институттарын кытта үлэлииргэ сорудахтарын толорууга ууруллубут.
Балаҕан ыйын 22 күнүттэн Айсен Николаев Москваҕа Судаарыстыбаннай сэбиэт Арктика мэдиссиинэтин сайыннарыыга оробуочай бөлөҕүн мунньаҕар кытынна. «Доруобуйа харыстабыла» хайысха хос хамыыһыйатын салайааччыта, Магадан уобалаһын губернатора Сергей Носовы кытары сөбүлэһии быһыытынан тэрээһин «Бэс Чагда» санаторийга ыытылынна. Ил Дархан санаторийга өрөмүөн үлэтэ хайдах баран иһэрин билистэ. Сынньанар-эмтэнэр дьону кытта кэпсэтэригэр, кинилэр санаторий үлэтэ тупсубутун туһунан бэлиэтээтилэр. Манна хамсык дьаҥын кэнниттэн доруобуйаны чөлүгэр түһэриигэ идэтийиини киллэриэхтэрэ. Мунньахха Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук 11 эрэгийиэнин уонна федеральнай биэдэмистибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ Судаарыстыбаннай сэбиэт Уһук Илиҥҥэ доруобуйа харыстабылын сайдыытыгар ыытар мунньаҕын боппуруостарын тула кэпсэттилэр. Балаҕан ыйыгар Уһук Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форумҥа дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Судаарыстыбаннай сэбиэт үлэтин «Доруобуйа харыстабыла» хайысхатыгар Уһук Илин олохтоохторун доруобуйатын харыстабылын ураты болҕомтоҕо ыларга, анал хос хамыыһыйаны тэрийэргэ эппитэ. Айсен Николаев мунньахха Саха сирин уопутун, бастыҥ холобурдары билиһиннэрдэ.
Балаҕан ыйын 23 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев М.В. Ломоносов аатынан Москватааҕы судаарыстыбаннай университет ректора Виктор Садовничайы кытта көрүстэ. Бииргэ үлэлээһин хайысхаларын, чуолаан Саха сирэ «Вернадскай» консорциумҥа киириитин туһунан кэпсэттилэр. Хаһыс да сылын өрөспүүбүлүкэ уонна университет олоххо киллэрэргэ бииргэ үлэлэһэр бырайыактарын барытын «Вернадскай» консорциум түмүөҕэ. Виктор Садовничай Айсен Николаев МГУ-ну туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитигэр, дипломугар кини илии баттаабытыгар болҕомто уурда. «Биһиги кыһабытын бүтэрбит выпускниктарбыт дойду таһымыгар суолталаах ситиһиилэринэн киэн туттабыт», – диэн ректор эттэ. Ил Дархан: «Устудьуоннуу сылдьар кэммиттэн университет дойдубут сайдыытыгар сүдү күүһүн уонна кыаҕын өйдүүр этим», – диэтэ. Бүгүн Саха сирэ дойду тарбахха баттанар үрдүк научнай таһымнаах үөрэҕин кыһатын кытта бииргэ үлэлээһинэ – кэм ирдэбилэ буоларын бэлиэтээтэ. Билигин МГУ-га Саха сириттэн 100-тэн тахса устудьуон үөрэнэр. Быйыл бастакы кууруска 28 оҕо киирдэ.
Балаҕан ыйын 24 күнүгэр Айсен Николаев Москваҕа СӨ Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ, СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ Михаил Николаевтыын көрүстэ. Саха АССР тэриллибитэ 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө ыытыллар тэрээһиннэр тула кэпсэттилэр. Өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын соруктарын, хайысхаларын көрдүлэр. Чуолаан доруобуйа харыстабылын, тыа хаһаайыстыбатын, бырамыысыланнас, үөрэх, наука уонна технология, талааннаах оҕолору өйөөһүн боппуруостарын ырыттылар. Ил Дархан Михаил Ефимовичка инники былааннар тустарынан билиһиннэрдэ.
Балаҕан ыйын 24 күнүгэр Саха сирэ уонна Балыктааһыҥҥа федеральнай агентство (Росрыболовство) балыктааһын уонна уу биологическай ресурсаларын харыстааһын эйгэтигэр бииргэ үлэлээһиҥҥэ саҥа Сөбүлэһии түһэристилэр. Докумуоҥҥа федеральнай агентство салайааччыта Илья Шестаков уонна өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев илии баттаатылар. Саха сиригэр балык саппааһын элбэтээри ресурсалары харыстааһыҥҥа уонна искусственнай ууһатыыга үлэни ыытыахтара. Өрөспүүбүлүкэ ууларыгар балык ыаматын улаатыннарыыга саҥа кыамталары тэрийиэхтэрэ, научнай чинчийиилэри ыытыахтара. Балыктааһын уонна уу биологическай ресурсаларын харыстааһын эйгэтигэр федеральнай сокуоннары тупсарыыга этиилэри киллэриигэ бииргэ үлэлэһиэхтэрэ.
Балаҕан ыйын 24 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев саҥа талыллыбыт ахсыс ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттара Юрий Григорьевы, Сардаана Авксентьеваны уонна Федот Тумусовы кытары көрүстэ. Өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичискэй сайдыытыгар инники үлэ былааннарын туһунан кэпсэттилэр. Ил Дархан дьоһун суолталаах бэлитиичэскэй тэрээһин ахсыс ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дуумаҕа дьокутааттары талыы быыбара түмүктэнэн, федеральнай таһымҥа Саха сирин интэриэһин биэс дьокутаат туруулаһыаҕа диэн бэлиэтээтэ.
Балаҕан ыйын 25 күнүгэр «Биир ньыгыл Арассыыйа» ахсыс ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дуума быыбарыгар баартыйа испииһэгинэн Саха сириттэн дьокутааты талар кыаҕы биэрбитэ. Атын баартыйалар испииһэгинэн дьокутааттары талыыга хас да эрэгийиэни холбообуттара. «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа быһаарыытынан, Саха сирэ баартыйа испииһэгинэн дьокутаат мандаатын ылар буолла. Испииһэккэ бастакы нүөмэринэн сылдьар Айсен Николаев мандааты Галина Данчиковаҕа биэрэр туһунан быһаарыы ылынна. Ил Дархан Галина Данчикова Судаарыстыбаннай Дуума сэттис ыҥырыытыгар биэс сыл Саха сирин олохтоохторун интэриэстэрин федеральнай таһымҥа көмүскээбитин бэлиэтээтэ. Айсен Николаев уонна Галина Данчикова көрсөн, өрөспүүбүлүкэ интэриэһин туруулаһыыга инники былааннары кэпсэттилэр.
Балаҕан ыйын 25 күнүгэр Айсен Николаев сенатор, Федерация Сэбиэтин тыа хаһаайыстыбатын, айылҕаны харыстааһын, аһы-үөлү хааччыйыы боппуруостарыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Егор Борисовы кытта көрсүһүүтүгэр ааспыт быыбардар түмүктэрин, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын, көтөр билиэттэри субсидиялааһын боппуруостарын ырыттылар. Ил Дархан сенатор, Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, эрэгийиэннээҕи бэлиитикэҕэ, олохтоох салайыныыга уонна Хотугу сир дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Александр Акимовы кытта ойуур баһаардарын бохсууга туһуламмыт сокуоннары тупсарыы, өрөспүүбүлүкэ иһигэр самолетынан көтүү, мас тардыһыы успуордун сайдыытын, өрөспүүбүлүкэ 100 сылын көрсө ыытыллар тэрээһиннэр туһунан кэпсэттилэр.
Балаҕан ыйын 26 күнүгэр Айсен Николаев Дьокуускай куорат сирин-уотун тупсарыы боппуруоһугар мунньах ыытта. Кэнники сылларга куорат эйгэтин тупсарыыга үлэ барар эрээри, тэтимэ бытаанын, дьаһаллар бэйэ бэйэлэрин кытта ситимнэрэ суоҕун бэлиэтээтэ. Билигин Дьокуускай баһылыга Евгений Григорьев ылынар быһаарыылара быһыыны-майгыны уларытарга туһуланалларын эттэ. Эһиил өрөспүүбүлүкэ төрүттэммитэ 100 сылын, Дьокуускай куорат 390 сылын көрсө тупсарыы үлэтин билигин саҕалыыры ыйда. Мунньахха куорат «маастар-былаанын», дизайн куодун олоххо киллэриини ырыттылар. Сүрүн болҕомтону Айсен Николаев куорат сиригэр-уотугар көҥүлэ суох тоҕуллубут, инники сылларга мунньуллубут бөҕү-сыыһы хомуйуу боппуруостарыгар уурда. Куорат санитарнай туруга ураты мөлтөҕүн туһунан эттэ. Чуолаан өрүс пуордун уонна птицефабрика оройуоннарын бэлиэтээтэ. Кыстык хаар түһүөр диэри куораты ыраастыырга соруйда.
Ил Дархан мунньахха кыттыбыт дьону бэйэ холобурун көрдөрөн, субуотунньукка тахсарга ыҥырда. Тутатына куорат салалтатын үлэһиттэрэ өрүс пуордун аттыгар үөскээбит көҥүлэ суох сыбаалканы хомуйдулар. Өрөспүүбүлүкэ, министиэристибэлэр салайааччылара уонна суруналыыстар птицефабрика аттыгар мунньуллубут бөҕү ыраастаатылар. Айсен Николаев иннинээҕи сылларга элбэх бөх мунньуллубут, ол иһигэр мас кэрдибиттэрин кэнниттэн хаалбыт тобохтор баһаары үөскэтэр кутталлаахтарын эттэ. Айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр, куораттааҕы кэмитиэтигэр ону утары үлэни ыытарга соруйда. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун тулалыыр эйгэни харыстыырга ыҥырда.
Ааптар: Афанасий Ноев, Ил Дархан пресс-сэкиритээрэ
