Балаҕан ыйын 30 күнэ – тылбаасчыт аан дойдутааҕы күнэ. Хотугулуу-илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үнүстүтүүтүгэр бу үгэс буолбут бырааһынньыгы саха тылын истилиистикэтин уонна нууччалыы-сахалыы тылбаас хаапыдыратын устудьуоннара, выпускниктара, уһуйааччылара быйыл уратытык бэлиэтээтилэр. Тэрээһин онлайн көрүҥүнэн барда. Маҥнайгы куурус устудьуоннара бэйэлэрин билиһиннэрдилэр, тылбаасчыт андаҕарын эттилэр.
Тылбаасчыт күнүгэр устудьуоннар классик-суруйааччылар уус-уран айымньыларын кэрчигин тылбаастаан күрэстэһэр үтүө үгэстээхтэр. Быйылгы күрэхтэһии саха биллэр суруйааччыта Лев Габышев төрөөбүтэ 100 сылыгар ананна. Икки тыллаах суруйааччы буоларын быһыытынан Л. Габышев нууччалыы уонна сахалыы тылынан суруллубут айымньыларыттан быһа тардан тылбаастаатылар. Дьүүллүүр сүбэ (аҕа учуутал Мария Семеновна Винокурова, дассыаннар Саргылана Владимировна Иванова, Надежда Анатольевна Ефремова уонна Лев Габышев кыыһа – филология бакылтыатын бэрэпиэссэрэ Луиза Львовна Габышева) чаҕылхай үлэлэри киэҥ ааҕааччы көрүүтүгэр таһаарары сөптөөҕүнэн аахта.
Надежда Анатольевна Ефремова, тыл үөрэҕин хандьыдаата, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрситиэт Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн дассыана.
Лев Габышев уус-уран литэрэтиирэ бары жанрыгар холоммут, икки тылы тэҥинэн үчүгэйдик баһылаабыт суруйааччы буоларын үөлээннээхтэрэ, кириитиктэр, литературоведтар, аныгы көлүөнэ учуонайдара бары билэллэр. Л.Л. Габышев киэҥник биллибэккэ күлүккэ хаалбыт төрүөтэ 1942 с. олоҕо суохтук балыллан, эрэпириэссийэҕэ түбэспитэ, онон кини айымньылара оскуолатааҕы үөрэх бырагырааматыгар киирбэтэхтэрэ буолар. Кини сырдык аата 1956 с. буруйа суоҕа толору дакаастанан, хаттаан тиллибитэ. Саха интеллигенцията Лев Габышевы аныгылыы көрүүлээх, киэҥ билиилээх, сайдыылаах, олус сайаҕас, үтүө-мааны майгылаах киһи быһыытынан сыаналыыр.
Лев Габышев (агроном үөрэхтээҕэ) күннээҕи олох кыһалҕатын таба көрөн бэрт кыраҕытык арыйар пьесалары уонна уус-уран киинэ сынаарыйын суруйар ураты талааннааҕа. 1950-60-с сылларга суруйааччы көнө сүрүннээх, албыны-көлдьүнү ылыммат, кырдьыксыт айылгыта таайан, дьон сиэрэ суох майгытын-сигилитин: сатамньыта суох үлэһит, салайааччы итэҕэһин, эр киһи – дьахтар, төрөппүт – оҕо сыһыанын, олох араас мөкү көстүүлэрин күлүү-элэк гынар ис хоһоонноох оонньуулары суруйарынан үлүһүйбүтэ [1, с. 5-6]. Кини пьесаларынан, интермедияларынан билигин ТНТ, НТВ, СТС ханаалга көстөр көрүдьүөс (краткометражка) киинэлэр курдук, кэмиэдьийэлэри устуохха сөп.
1972 с. Николай Якутскай “Көмүстээх үрүйэ” сэһэнин матыыбынан уһуллубут “Тайна предков” диэн уус-уран киинэ Арассыыйа улахан экраныгар тахсан, саха киинэтин устуоруйатыгар бастакы олугу охсубута.
1948 с. Лев Габышев “Чорон” диэн бэрт кылгас буолан баран, саха олоҕор-дьаһаҕар, төрүт дьарыгар сүгүрүйэр хоһоонун нууччалыы тылынан суруйбута.
Нууччалыы-сахалыы тылбаас салаатын 1 кууруһун устудьуоннара суруйааччы эрдэтээҕи хоһоонун төрөөбүт тылларынан араастаан имитэн-хомутан тылбаастаабыттарын ааҕааччы дьүүлүгэр таһаарабыт. Устудьуон кыргыттар сүһүөҕү, рифманы, дорҕоон дьүөрэлэһиитин ааптар этэр ис санаатын кытта дьүөрэлии тутан, тэттик хоһоону хомоҕой тылынан олус бэркэ тылбаастаабыттар. Маҥнай оригиналы ааҕабыт.
Треножный мой чорон
С затейливой резьбой!
Смотрю со всех сторон,
Любуясь я тобой.
Люблю в тебе, люблю
Игру ножа-резца,
В ней почерк узнаю
Родимого отца.
Когда в зеленый мех
Оденется алас,
На празднике ысэх
Веселый, бодрый смех
Ты зажигаешь в нас…
Саамай табыллыбыт тылбаас Иванова Екатерина үлэтэ буолар.
Сиэдэрэй оһуордаах-ойуулаах
Үс атахтаах чуочаҕар чороонум!
Эргитэ сылдьан көрөбүн,
Сөҕөбүн, хайгыыбын, таптыыбын!
Уус аҕам чочуйан, кыһаллан,
Киэргэппит быһаҕын тойугун
Истэбин, билэбин, өйдүүбүн
Уурбут-туппут чочуонай үлэтин.
Көбүөр күөҕэ хонуулаах
Ыһыахха мустубут сахалар,
Дьэрэкээн чороонтон эр ылан,
Үөрүүбүт-көтүүбүт салаллар,
Ырыабыт-тойукпут кутуллар.
Көрөрбүт курдук, хоһоон тылбааһыгар формата, строка ахсаана (13), тутуһуллубут. Этиитин тутула, сүһүөҕүн ахсаана (9-туу), дорҕоон дьүөрэлэһиитэ барыта нарыламмыт. ”Треножный мой чорон, / с затейливой резьбой!” диэн 7-лии сүһүөхтээх строканы тылбаасчыт 9-туу сүһүөхтээх Сиэдэрэй оһуордаах-ойуулаах / Үс атахтаах чуочаҕар чороонум! диэн уһатан-тэнитэн эппитэ ааптар чороону таптыы-хайгыы, уруургуу көрөрүн толору арыйар. “Игру ножа-резца … родимого отца” диэн строканы аҕам быһаҕын тойуга диэн үс тыллаах тардыы ситиминэн бэрт хомоҕойдук этэр. “Люблю в тебе, люблю” диэн кылгастык уонна кэбэҕэстик этиллэр нуучча тылын үөрүйэҕин сахалыы сиэринэн Сөҕөбүн, хайгыыбын, таптыыбын! уонна Истэбин, билэбин, өйдүүбүн диэн алта араас суолталаах тылынан уһатан-тэнитэн быһаарара саха киһитин кулгааҕар бэрт үчүгэйдик иһиллэр.
Иккис миэстэни ылбыт үлэ – Шелковникова Александра тылбааһа.
Эдэр тылбаасчыт бастакы строкалара Мин үс атахтаах чороонум / Эриэккэстик да кыhыллыбыт диэн оригиналтан арыый атыннык саҕаламмыта сонуннук иһиллэр. Бүтэһик строкалар ордук харахха быраҕыллаллар: Алааhым күөҕүнэн бүрүллүүтэ, / Үрүҥ тунах ыhыахха, / Үөрүү уотун уматаҕын, / Эрэл кыымын ыһаҕын. Манан тылбаасчыт ааптар чороону ыһыах бэлиэтэ, үөрүү-көтүү аргыһа буоларын “Когда в зеленый мех / Оденется алас, / На празднике ысэх / Веселый, бодрый смех / Ты зажигаешь в нас…”, — диэн строкаларга тиспитин олус табан ойуулаабыт.
Үһүс миэстэҕэ тиксибит үлэ – Павлова Ульяна тылбааһа.
Бастакы строкалар судургутук бэриллибиттэр: Мин үс атахтаах чороонум / Оһуор мандар ойуулаах! “Люблю в тебе, люблю / Игру ножа-резца, / В ней почерк узнаю / Родимого отца” диэн строкалары устудьуон маннык тылбаастаабыт: Кэрэхсии одуулуубун / Быһах оһуор кыспытын. / Таптыы-хайҕыы көрөбүн / Төрөппүт аҕам буочарын. Туруору соҕус буолан баран, ис хоһоонтон халыйыы суох, ааптар истиилин биэрэргэ кыһаммыт.
Онон, маҥнайгы куурус устудьуоннарын холугар эппиэттиир, хаачыстыбалаах тылбаастар киирбиттэриттэн бары даҕаны астынныбыт. Кыргыттарбыт нууччалыы айымньыны төрөөбүт тылларынан имитэр-хомутар кыахтара такаллыбытын көрөн итэҕэйдибит.
Бакалаабыр иккис кууруһун устудьуоннарыгар Лев Габышев 1974 с. аан маҥнай “Полярная звезда” сурунаал 4-6 №-гэр бэчээттэммит “Волки не дремлют” дэтэктиибиттэн быһа тардыыны биэрбиппит. Бу айымньыга Саха сиригэр сэрии кэннинээҕи уустук кэм ойууланар. Сэһэҥҥэ КГБ майора Иван Зозуля уустук үлэтэ архыып докумуонугар олоҕуран, толору сиһилэнэр. Тас дойду үспүйүөннэрэ хотугу геологическай эспэдииссийэ сир баайын көрдүүр схематын булан, ону уорар соруктаах кэлбиттэрин КГБ уорганнара арыйалларын туһунан хабыр хапсыһыылаах дэтэктиип айымньыга эриэккэс ойуулааһыннар киһи хараҕара быраҕыллаллар.
Айымньыттан быһа тардан холобурдуоҕуҥ.
“Тучи прорвались – с моря тянул ровный напористый ветер. Сквозь просвет в белом морозном небе показалось озябшее солнце, после зимней спячки рыжее, с обносившимися краями. Как раз в эту минуту, точно по заказу над пустынным, заснеженным заливом грянула музыка.
За грядой торосов, загромоздивших залив, — прорубь, окутанная кудрявыми завитками пара. На ее кромке – самый обыкновенный, обшарпанный патефон, а по другую сторону сгорбленная человеческая фигура в белом, сливающемся со снегом, халате. Зажавшая пешню рука, кажется, застыла намертво.
Пар от проруби осел белым пушком на лохматых собачьих унтах, на прокуренных до желтизны усах человека в халате. Глаза его выжидательно прикованы к проруби.
Неподалеку за едомой*, приглушенные музыкой хлопнула один за другим два выстрела.
“Куропатками забавляется”, — подумал человек у проруби об охотнике, который час назад прошел мимо, а потом круто свернул за возвышенность.
Матовый кружок на небе постепенно растаял – солнце улеглось досматривать свои зимние сны” [2, с. 10].
Прозанан айымньы тылбааһа хоһоонунан айымньыны тылбаастыырдааҕар балай эмэ уустук диэн үөрэхтээхтэр бэлиэтииллэр. Хоһоонунан айымньы сүһүөҕүн, рифматын тэҥнииргэ кыах бэриллэр буолан, ис хоһоонун ханнык тылынан биэрэргэ улахан хааччах суох курдук. Оттон проза жанра тылы сөпкө туттары таһынан, хас биирдии тыл суолтатын, стилистическэй кырааскатын, модальнай дэгэтин өйдөөн-дьүүллээн туттары эрэйэр. Прозаҕа ис хоһоону токурутуу тылбааска улахан итэҕэс курдук сыаналанар.
Манна биһиги НСТ-19 иккис куурус устудьуонун Платонова Алена үлэтин чорботтубут.
‘Былыт тоҕо көтөн тахсан, муораттан күүстээх тыал сирилэччи үрбүтэ. Сырдык халлаан быыһынан уһун кыһын кэнниттэн күн кытаран көһүннэ. Бу кэмҥэ көһүтэн турбут курдук, хаарынан бүрүллүбүт иччитэх хомоҕо муусука ньиргийдэ.
Хомону бүөлүү өрөһөлүү чөмөхтөспүт кыдьымах кэннигэр баар ойбонтон хойуу паар эриллэн тахсар. Ойбон аҥар кырыытыгар эргэрбит патефон, биир өттүгэр маҥан халааттаах киһи хаары кытта силлиһэ бөкчөйөн турара көстөр. Аҥар илиитигэр анньыытын туппутунан көһүйбүт курдук.
Ойбон паара киһи арбаҕар түүлээх ыт этэрбэһин уонна табах буруотуттан ыыстыйыар диэри саһарбыт бытыгын маҥан кырыанан бүрүйбүт. Киһи ойбонтон туох эрэ тахсан кэлиэ диэбиттии, тонолуппакка одуулуур.
Үөдэмэ таhыгар муусука ньиргиэригэр балыйтара, саа тыаһа биирдэ-иккитэ утуу-субуу өрө хабылла түстэ.
«Хабдьыны көрүлэттэхтэрэ», — диэн ойбон аттыгар олорор киһи чаас анараа өттүгэр үөһээ диэки салайбыт булчут туhунан элэс санаан аһарда.
Хойуу төгүрүк буруо сыыйа-баайа сайҕанан, күн кыһыҥҥы түлүк түүлүн түһүү арҕаа саҕахха киирдэ’.
Бастакы этии тутула тылбааска лаппа уларыйбыт: ‘Тучи прорвались – с моря тянул ровный напористый ветер’. — Былыт тоҕо көтөн тахсан, муораттан күүстээх тыал сирилэччи үрбүтэ.
Иккис апсаас этиитин тутула эмиэ туһааннаах кэпсиирэлээх толору этиинэн бэриллибит: ‘За грядой торосов, загромоздивших залив, — прорубь, окутанная кудрявыми завитками пара’. – Хомону хаххалыы өрөһөлүү чөмөхтөспүт кыдьымах кэннигэр баар ойбонтон хойуу паар эриллэн тахсар.
Тылбаасчыт “паар” диэн нууччалыы тылы буруо, хойуу салгын диэнинэн солбуйбута буоллар, айымньы иһиллэр кэрэтин тупсарыа хаалбыт.
Үһүс апсааска ойуулааһын олус бэргэнник бэриллибит: ‘Пар от проруби осел белым пушком на лохматых собачьих унтах, на прокуренных до желтизны усах человека в халате’. – Ойбон паара киһи арбаҕар түүлээх ыт этэрбэһин уонна табах буруотуттан ыыстыйыар диэри саһарбыт бытыгын маҥан кырыанан бүрүйбүт.
Кэпсэтии тылын кэрчигэ сахалыы тылбааһыгар эмиэ таба этиллибит диэн сыаналаабыт: `Куропатками забавляется`. – Хабдьыны көрүлэттэхтэрэ.
Бүтэһик апсааска кыһыҥҥы халлааны ойуулааһын сахалыы олус бэркэ тылбаастаммыт: ‘Матовый кружок на небе постепенно растаял – солнце улеглось досматривать свои зимние сны’. – Хойуу төгүрүк буруо сыыйа-баайа сайҕанан, күн кыһыҥҥы түлүк түүлүн түһүү арҕаа саҕахха киирдэ.
Түмүктээн эттэххэ, тылбаасчыт төрөөбүт тылын үөрүйэҕин үчүгэйдик билэрэ, уус-уран киэргэтиилэри сөптөөх сиригэр туттара хайҕаллаах суол.
Үрдүкү куурус устудьуоннара уонна маҕыстырааннар сахалыыттан нууччалыы тылбааска күрэхтэстилэр.
Лев Габышев 1951 с. суруйбут “Дьол төрдө” сэһэнин тылын-өһүн уратытын туһунан ааспыт таһаарыыга (11.09.2020) Надежда Ефремова ыстатыйата тахсыбыта [3]. Ааптар бэлиэтииринэн, Л. Габышев айылҕаны ойуулааһын (пейзаж) маастара буоларын бу айымньы толору туоһулуур. “Дьол төрдө” сэһэн уус-уран тэҥнэбилинэн баайын үгүс холобур бигэргэтэр.
Устудьуоннарга сорудах быһыытынан 110 тыллаах маннык кэрчиги биэрбиппит.
‘Эчи кэрэтин ини, оҕолоор!
Чаҕыл түспүт күөлүн урсуна, остуоруйаҕа сэһэргэнэр көмүс балык хатырыгын курдук, күөх толбонунан дьэргэлдьийэр.
Маннык сандал саҥа күн күөх куйаарга күөрэйэн тахсыытын ньаассыын солко куорсуннаахтар эҥин араас кэрэ-чуор ырыаларынан айхаллыы-уруйдуу тоһуйаллар. Хоту дойдум күндү ырыаһыта, күөрэгэй барахсан, көй салгыҥҥа көтө дайан, күлүм сардаҥаҕа көҥүл сөтүөлээн, үҥкүүлээн эрэрдии биир сиргэ тэлибирии-тэлибирии, кыырай үөһэттэн дьырылас көмүс таммахтарынан ыһыахтанар. Эҥин-эҥин эриэккэс өҥнөөх талах чыычаахтара, «сүөгэй сиэм, сүөгэй сиэм» диир курдук, нарын-нарыннык унаарыталлар. Сиккиэр да тыалтан долгуйа күөгэлдьийэр, күөх кыырпах тыа баһынан кэҕэ кыыллар чоргуйар саҥалара дуораһыйан кэлэрэ истиэххэ кэрэтин эриэхсит!
Уйаара-кэйээрэ көстүбэт, сир симэҕэ дьэрэкээннээх сыһыыта ынах-сылгы, төттөрү-таары аамылаһан, айаатыы-кистии, көччүйэ сылдьаллар.
Күөл уҥуор колхоз бөһүөлэгэр бөтүүктэр аҥаатталлара саймаархай салгыҥҥа чугдаарар’ [4, с. 3].
Дьүүллүүр сүбэ НСТ-18 бөлөх 3 кууруһун устудьуона Былахырова Луиза үлэтин бастыҥынан ааттаата. Сахалыыттан нууччалыы тылбааска тыл ахсаана көҕүрүүр үгэстээх. Бу сырыыга тылбааска тылын ахсаана энчирээбэтэх.
“О, как же красиво, ребята!
Рассыпанные блёстки, похожие на чешую золотой рыбки из сказки, отражаются по глади озера, переливаясь лазурным румянцем.
Восход такого лучезарного солнца в бескрайнее небо, славно приветствуют птицы с шелковыми крыльями, издающие всякие изумительные и звонкие песни.
Милый жаворонок, певчая птичка моего северного края, вольно купаясь в бликах солнечных лучей, то трепаясь, то колыхаясь, танцует на одном месте, и машет крыльями.
Дубровки с самыми необычайными и незаурядными окрасками, чирикая как бы «полакомлюсь сливками», ласково и нежно затягивают песенку.
Между верхушками деревьев слышен звонкий голос кукушек, звук которого, всплывая, доносится с легким ветерком. Просто загляденье!
В бескрайних цветочных равнинах, перекликаясь ревом, пасутся коровы и лошади. А через реку, из колхозного поселка слышно громкое пение петушков, плавно витающее в поднебесье” .
Иккис миэстэни Максимова Анна үлэтэ ылла.
Ребята, как ведь всё-таки красиво!
Луч солнца, упавший на гладь озера, играет яркими красками как чешуя золотой рыбки из сказки.
Птички с блестящими клювами своими неповторимыми красивыми голосами кличут благословение уруй-айхал восходящему на синее небо лучезарному первому солнцу. Певец моего северного края, жавороночек, летая с прохладным ветерком, купаясь в лучах солнца, трепыхаясь на одном месте, словно собирается станцевать с самого неба разбрызгивает золотыми каплями. Дубровки различных изумительных цветов нежно-нежно поют, будто говорят «сметану поем, сметану поем». Плавно колыхающиеся даже от легкого дуновения ветерка раскатистые звуки, того как звонко кукует кукушка – красота, да и только!
Бескрайняя, украшенная цветами, долина полна разогнавшимся, вызывающе ревущим и ржущим, резвущимся на воле скотом.
Слышно как за озером в колхозном посёлке кричат петухи, разрушая спокойную тишину.
Көрөрбүт курдук, тылбаасчыттарбыт ийэ тыл илгэтин нууччалыы араастык биэрбиттэр. Максимова Анна үлэтигэр оригинал-айымньы сахалыы уратыта “Птички … кличут благословение уруй-айхал” диэн этиилэртэн көстөр.
Үһүс миэстэни Степанова Виктория үлэтигэр биэрдибит.
Как же прекрасно, ребята!
Гладь озера, где ударила молния, мерцает синевой, словно чешуя золотой рыбки из сказки. Птицы с шелковистыми перьями, благословляя своим чудным пением, встречают наступивший солнечный день.
Жаворонок, чудная певучая пташка родного моего севера, паря на свежем воздухе, купаясь в объятиях солнечных лучшей, заливается с небесной выси чистой трелью.
Разные дубровники с дивными окрасами распеваются, словно твердя: «Хочется сливок, хочется сливок».
Слышать, как прекрасное, звонкое пение кукушек, которые колыхаются от одного легкого ветерка, доносится через зеленые верхушки деревьев – красота, да и только.
В бескрайнем луге домашний скот беззаботно пасется то тут, то там.
За озером в колхозном посёлке слышно, как голосят петухи.
Степанова Виктория тылбааһа бэрт судургу, аҕыйах тыллаах-өстөөх буолан баран, нуучча тылын үөрүйэҕэ кэһиллибэтэх, кэрчик ис хоһооно толору арыллыбыт.
“Күөрэгэй” диэн көтөр аатын кыргыттарбыт хайгыы-таптыы тылбаастаабыттара маннык холобурдартан көстөр: “Милый жаворонок” – “жавороночек” – “чудная певучая пташка”.
Көрөрбүт курдук, “сүөгэй сиэм, сүөгэй сиэм” диэн чыычаах киһилии саҥа аллайыыта үс араастык тылбаастаммыт: «полакомлюсь сливками» — «сметану поем, сметану поем» — «Хочется сливок, хочется сливок».
Үһүс куурус устудьуоннарын үлэлэриттэн бары даҕаны астынныбыт, үөрэнээччилэрбит тылбаастыыр таһымнара тупсубутун көрөн итэҕэйдибит.
Маҕыстырааннарбытыгар “Дьол төрдө” сэһэнтэн маннык быһа тардыы бэриллибитэ.
Сааһыары сайын.
От-мас, хонуу-толоон, кыһыҥҥы уһун түлүк уутуттан уһуктан, чээлэй күөҕүнэн сириэдийэн эрэр.
Бу кэмҥэ сарсыарда тыҥ хатыыта көрүөхтэн сүөргү кэрэ буолааччы. Бастаан утаа саҥардыы суһуктуйан эрэр халлаан илин сиксигэ, сааскы өрүс ырбыытын курдук, уһун синньигэстик килбэһийэр. Ол кэнниттэн өр-өтөр буолбат, сырдык сарыала, модун күөнүнэн баараҕай быһыты көҥү көппүт халаан уутунуу, сир-халлаан иэнигэр билгэһийэ халыйан, кэтирээтэр кэтириир. Онтон сирэлийэ кыыһар кыһаҕа маарынныыр аалай дьураа көстөөтүн аҕай кытта, сараадыйбыт уһун кыламаннардаах аламай күн мөлбөйө устан тахсан, сир-дойду оһуордаах-мандардаах ньуурун, киһи-аймах эгэлгэ силик олоҕун дэлэгэй уотунан угуттаабытынан барар.
Манна даҕатан эттэххэ, Лев Габышев айымньыларыгар дьыл араас кэминээҕи халлааны ойуулааһын элбэх сиргэ баар. Суруйааччы “көрүөхтэн сүөргү кэрэ буолааччы” диэн утарсар өйдөбүллээх тылы туттубута халбаҥ өйдөбүлү үөскэппитин бэлиэтиэх тустаахпыт.
Маҕыстырааннар үлэлэригэр бэрэпиэссэр Луиза Львовна Габышева маннык сыанабылы биэрдэ.
Бастакы миэстэҕэ ТПиМК-20 1 кууруһун маҕыстыраана Попова Ангелла үлэтэ таҕыста. Ээкиспэр бэлиэтииринэн, Попова Ангелла тылбааһыгар айылҕаны ойуулааһын бары ымпыга толору баар, нуучча тылын узуальнай нуормата кэһиллибэтэх, тылы киэргэтэр уус-уран истиил ньымалара туһааннаах сиригэр туттуллубуттар. Уустук тутуллаах сиэдэрэй ойуулааһыннар көтүтүллүбэккэ тылбаастаммыттара үлэ улахан ситиһиитин курдук сыаналанна. Саха суруйааччыларын сиэдэрэй тэҥнэбиллэрин үгүс тылбаасчыт тумнар эбэтэр кылгатар үгэстээх. Ону ол диэбэккэ 86 тыллаах оригинал-тиэкис 113 тыллаах дьоһуннаах тылбаас буолбут. Онон бу тылбаас үрдүк сыаналыбы ылыан ылла.
«Ещё не лето, но уже и не весна, а пробудившаяся от долгого зимнего сна северная природа начинает цвести и пахнуть.
В эту пору бывают удивительные рассветы. Сперва на востоке проступает едва заметный отблеск линии горизонта, напоминающий переливчатый блик талой воды между берегом и краем лдьа на весенней реке. И через какое-то мгновение заря разливается так же стремительно как и паводок, заполняя собой пространство между землей и небом, будто они едины. И как только полыхающий горн небесного кузнеца озарит весь горизонт алым пламенем, наконец, всплывает солнце, светло и ласково, как лик круглолицой якутянки, распахивая навстречу пробуждающейся жизни ресницы-лучи. И тогда-то живительному свету солнца и внемлет суровый край, обнажая свои расписные дали, красивые просторы».
Иккис миэстэлээх табыллыбыт тылбаас – Ильина Саргылана үлэтэ.
Наступление лета.
Просыпаются от долгого зимнего забытья поляны, долины, покрываются яркой молодой листвой луга и леса – наступает лето.
Восхитительны в это время рассветы. Вначале на востоке, подобно первопроходцу ледоходу, долго алеет тонкой лентой восход. Затем хлынет свет, подобно весеннему потоку, прорвавшему лёд, и зальёт всё пространство и неба, и земли, и будет свет бесконечно литься и расширяться во все стороны, пока не проникнет во все уголки.
И покажется за этим в самом горниле алая полоса, а потом выкатится солнце ясное с длиннющими ресницами, и начнёт согревать прекрасную, нарядную землю, и заливать светом и радостью жизнь земную во всей красе её.
Тиэкискэ иннигэр турар ааттыыр этии тылбааһа ис хоһоонугар уонна истиилигэр сөп түбэспэт: “Сааһыары сайын” – “Наступление лета”.
Үһүс миэстэни МПДЛ-19 иккис кууруһун маҕыстыраана Попова Аэлита үлэтэ ылла. 75 эрэ тыллаах бэрт тэттик тылбааска көтүтүү элбэх буолан баран, тиэкис ис хоһооно толору арыллыбыта бэйэтэ туспа ситиһии курдук сыаналанар. “Краткость – сестра таланта”, — диэн Максим Горькай эппитин санатыах тустаахпыт.
Ближе к лету.
После долгой зимней спячки все ожило. Поля, луга зазеленели ярким цветом.
Ближе к лету раннее утро бывает удивительно прекрасным и незабываемым. Перед самым рассветом восточный край неба светлеет тонкой-тонкой линией, как закраина реки. Затем рассвет растекается по всему небу, словно полноводная река смывает широкие мосты. И вслед за алой каймой поднимается солнце, раскидывая лучи-ресницы и освещая все вокруг: землю с ее расписными узорами, людей с их буднями, печалями и радостями.
Уус-уран истиил тылбааһа тылы бэргэнник, хомоҕойдук, киһи кулгааҕар кэрэтийэн иһиллэрин ирдиир. Бу соругу ылбычча киһи толорбот, элбэхтик тылбаастаан эрчилиннэххэ, суруйар дьоҕуру сайыннардахха эрэ ситиһиллэр сүҥкэн үлэ. Биһиги кыһабыт устудьуоннара бу уустук соругу ситиһэр туһугар тылбаасчыт-лингвист үөрэҕэр бакалаабырга түөрт сыл, маҕыстыратыыраҕа икки сыл үөрэнэллэр. Онон кинилэр тылбаастыыр үөрүйэхтэрэ өссө да чочуллуо, нууччалыы да, сахалыы да тылы билиилэрэ биллэ хаҥыа диэн эрэнэбит.
Түмүктээн эттэххэ, тылбаасчыт күнүгэр ыытыллар тылбаас күрэҕэ өссө даҕаны киэҥ далааһыннанан, тиһигин быспакка салҕанан бара турарыгар баҕарабыт.
Литэрэтиирэ:
- Лев Габышев. Талыллыбыт айымньылар. / Хом. оҥордо: Л.Л. Габышева. Эрэд. Л.Т. Иванова. – Дьокуускай: ИП Семенова Н.В., 2010. – С. 6.
- Лев Габышев. Иван Зозуля. Волки не дремлют. Повесть. – Якутск: Ахсаан, 2005. – С. 10.
- Надежда Ефремова. Тыл маастара Лев Габышев “Дьол төрдө” сэһэнин тылын-өһүн ырытыы // ysia.ru 11.09.2020. “БИЛИМ”
- Лев Габышев. Дьол төрдө. Сэһэн. — Повесть. – Якутскай: САССР Госиздата, 1951. – С. 3.
- Габышев, Лев Львович. Мичээр : [кэпсээннэр, драматическай айымньылар] / Лиэп Габышев ; [хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда Башарина З. К.]. — Дьокуускай : Бичик, 2005. — 237 с.
