29 Кулун тутар 29.03
  • -15°
  • $ 92,26
  • 99,71

Ийэ тыл уонна хомус тыла - тыыннаах ситим

11:01, 30 апреля 2021
Текст:
Читайте нас на
Яндекс Новости
ЯДВ

Саҥа дорҕооно тылы үөскэтэр. Дорҕоон тылынан муусука айыллар. Муусука тыла олоҕу, олох эгэлгэ долгуннарын, киһи уйулҕатын чараас кылларын тыаһынан дьүһүйэр. Онон, дорҕоонтон киһи тыла да, муусука да тэҥинэн саҕыллан үөскээбиттэрин чинчийээччилэр бэлиэтииллэр [2, с. 234].

Онтон саха омук тыла, төрүт дорҕоон дьөһүөлдьүтэ буолбут хомус дьүһүргэнэ норуот номоҕор кэрэһэлэринэн – Үрдүк Айыылартан тэҥинэн айыллан, Орто туруу бараан дойду олоҕун оҥорорго анаммыттарын А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй «Хомус» айымньытыгар хоһуйар. Өксөкүлээх, биллэн турар, дириҥ силистээх норуот төрүт уус өйдөбүлүгэр тирэҕирэн, хомус айылгытын ырыатыгар ыпсардаҕа.


Поликарпова Евдокия Михайловна, үөрэтии-иитии билимин дуоктара, бэрэпиэссэр, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрситиэт, Дьокуускай к.

Айыҥат хаан аймаҕа

Аан ийэ дайдыны

Айар күнүгэр,

Икки атахтааҕы

Ийэ сиргэ

Кэскиллиир күнүгэр,

(…)

Хохуоралаах тыллаах

Хоҥкунас тыастаах,

Холобура суох хоһоонноох

Хомус барахсаны

Хомуһуннаан айбыта үһү.

Бу тыллар сир-дойду айыллыытын, киһи үөскээһинин кытта тэҥинэн ийэ тыл уонна хомус тыла биир тыыннаах ситиминэн үөскээбиттэрин туоһулууллар. Бу өйдөбүл саха айар, айымньылаах кут түҥ өбүгэ саҕаттан олоҕу оҥостуу, киһи буолуу төрүтэ, сүрүнэ буоларын билинэрин, онон олоҕун тускуланарын итэҕэтэр. Ол иһин норуот ытык өйдөбүлүгэр айар күүс тэбис тэҥинэн, биир баайыылаан, холобура суох хоһоонноох хомус барахсаны икки атаҕы Ийэ сиргэ кэскиллиир күнүгэр хомуһуннаан айбыта диэн этиллэр. Онон, ийэ тыл уонна хомус тыла, саха өйдөбүлүнэн, биир тыыннаах ситимнэр.

Аны туран Өксөкүлээх Өлөксөй Үрүҥ Аар Тойон хомус тылын «Араас омук албас саҥатынан абылаан айбытын, үгүс омук үгэтин-хоһоонун үмүрүтэн түмпүтүн» хоһуйар. Ол аата – саха тыллаах санаатын сайа этэригэр анаан Үрүҥ Аар Тойон тыл иччитин эгэлгэтин хомус тылыгар иҥэрбит. Атын дьону, омуктары кытта биһиги хомус тылынан муҥура суох өйдөһөр, тутулуга суох алтыһар кыахтаахпыт бүгүн – олох чахчыта. Муусука – оннук! Тыла суох өйдөһүүгэ, биир санааҕа, иэйии долгураҥар оҕустарыыга муусука, тыас-уус ускуустубата киллэрэр сүдү күүстээх. Муусука, хомус тыла – тыл. Киһи муусукаҕа бэйэтин эйгэтин, өйүн-санаатын, кыһалҕатын, иэйиитин күүһүнэн киирэр, онон кынаттанар, ол киниэхэ тугунан да солбуллубат санаа арыллыытын, уйулҕа уһуктуутун саҕар.

Өксөкүлээх айымньытыгар хомус икки атахтааҕы көмүскүүр, харыстыыр, санаатын сайар, көхсүн кэҥэтэ аналланан айыллыбыта этиллэр: «Буомурбут кутун-сүрүн булгута туойар буол, эрэй-буруй обургу иэдэтэр күнүгэр эҥсиллибит көхсүн эмтии этэр буол, дьиэрэтэр лыҥкынас тыаскынан ырыаларын ыллыктаар, хоһооннорун холлотоор». Көрөрбүт курдук икки атахтаах бары кыһалҕатын барытын төлөрүтэр кыахтааҕа, ону ааһан айар айыгылаах дьайыыларын сайыннарар, тускулуур аналлааҕа этиллэр.

Саха литэрэтиирэтигэр хомус туһунан айымньылартан өссө Иван Михайлович Гоголев — Кындыл «Хомус ырыата» хоһооно ураты этитиилээҕинэн, дириҥ ис номоҕунан биллэр:

Былыр улуу олоҥхоһут

Лена дириҥ чүөмпэтигэр

Хатан тыллаах хомуһу

Бырахпыта дэһэллэр.

Бу устуруокаларга киһи сөҕөрө – тоҕо улуу олоҥхоһут түспүт күөрэйбэт дириҥ чүөмпэтигэр саха киһитин ымыыта буолбут хомуһу бырахпыта буолла диэн санаа үөскүүр. Тоҕо атын киһи буолбакка – улуу олоҥхоһут? Манан бөлүһүөк-бэйиэт тугу мындырааттаабыта буолла диэн санаа ааҕааччыны толкуйдатар. Олоҥхоһут тыл улуу ууһа туохтан эҥсилгэннээх ырыалаах-тойуктаах, …тэрили тимирдибитий…? Араас санаалар оонньууллар, ол эрээри хомус омук өлбөт-сүппэт, тимирэ-тимирэ күөрэйэр, өрө көбөн тахсан иһэр дьылҕатын, тыыннаах буолар улуу мөккүөҥҥэ өрүү миккиллэ, буһа-хата сылдьар норуот быстыбат сындааһынын, өлөн-охтон биэрбэт аналын, сырдык тыынын өллөйө буолан, дьэбин сиэбэт сулус буолан умайар күүһүн хомус хоҥкуоратын курдук уйан-хатан тыыннаныыга сирдиир курдук:

Аны туран,

Лена күүстээх сүүрүгэ

Хомус тылын таарыйар,

Оччоҕо ый күлүмүгэр

Кини ыллаан дьырылатар.

 

Кини тыаһын сүрэхпинэн

Илэ истэр кэриэтэбин

Арааһа мин киниттэн

Ыллыырга үөрэнэбин.

Дьэ, итинник. Онтон биһиги омук ийэ тылбыт хомус хоһоонугар, кини тохтор дорҕоонноругар дьүөрэлии тыыннааҕын маннык көстүүлэринэн бигэргэтиэххэ сөп:

Бастакытынан, ийэ тыл – омук ураты айылгытын сүрүн көстүүтэ, кини өйүн-санаатын, мындырын, ытык сэһэнин, кэрэ, кэрэли туһунан өйдөбүлүн, айылгытын, уйулҕатын тыыннаах кэрэһитэ, сиэркилэтэ, айар күүһэ. Ханнык баҕарар норуот тыла кини айылгытын, уратытын кэпсии сылдьар туоһу. Биһиги тылбыт ураты кэрэ ырыа айылгылаах тыл – саха саҥатыгар дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрэ, наарданыылара, тыл дорҕоонноро муусукалыы кэрэтийэн иһиллиилэрин хааччыйар.

Иккиһинэн, саха тылыгар уһун аһаҕас дорҕооннор, дьуптуоннар хойуутук туттуллуулара – тыл ураты сымнаҕас, аһаҕас, киэҥ эйгэлэниитин хааччыйар. Ону атын омуктар «эһиги тылгыт ураты мелодичнай, ырыа курдук иһиллэр» — диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Биһиги тылбытыгар аһаҕас дорҕоон хото туттуллуута тыл иһиллиитин хайдах эрэ аһаҕас, киэҥ, дэллэккэй оҥорон кэрэтитэр. Онон, омукпут уран ууһун уратыта кини тыас ускуустубатыгар ситиһиилэрэ тылбыт уратытын кытта ситимнээҕэ өйдөнөр. Биһиги аһаҕас уйулҕалаах, иэйиилээх олоххо ураты болҕомто уурарбыт мээнэҕэ буолбатах эбит.

Үсүһүнэн, Саха ырыатын-тойугун уратыта эмиэ ити икки көстүүнү кытта ситимнээх. Дьиэрэтэн, дэгэрэҥнэтэн ыллааһын, дорҕоонтон дорҕоону төрөтөн, үөскэтэн таһааран эгэлгэ ис хоһоонноох кэрэни да, мөкүнү да саха бэрт дириҥник дьүһүйэн хоһуйар кыахтаах буолан Аар саарга аатырбыт олоҥхо курдук улуу айыыланнаҕа!

Төрдүһүнэн, Тылбыт муҥура суох баайа – аҥардас ити аллетирация ньыматынан биир дорҕоонтон саҕаланар тылларынан тиһэн бүтүн үс дойдунан тайыыр хартыынаны оҥорон таһарыы – тыл кыахтааҕын туоһулуур.

Бэсиһинэн, аны туран норуот ырыаларыгар, олоҥхоҕо биир көстүүнү, быһыыны-майгыны хас да бүк эгэлгэ тылларынан уларытан хатылаан ойуулааһыннарынан тиһиитэ эмиэ тыл кыаҕын туоһулуур. Билиҥҥи ааҕааччылар, истээччилэр ону мээнэ лээбэйдээһин курдук көрөллөр, ону баара төттөрүтүн олус суолталаах хатылааһыннар, киһи болҕомтотун тардар, биир көстүүнү араас өттүттэн сирийэн көрөргө, сыаналыырга үөрэтэр, дириҥээн көрөргө, ырытарга, ылынарга сирдиир ньыма.

Ийэ тылбыт уонна хомус тыла – биир ситим. Киһи ийэ тылынан сайдар күүһэ хомуһу кытта ситимнээҕин Иван Егорович Алексеев «Олох далайыгар» сэһэнигэр саха мындыра, сэһэн киһитэ Аммынньыкы уус этиитинэн бигэргэтэр. Кини устудьуоннарга анаан хомус охсон биэрэн баран, соболоҥ ылбатах. «Хомус сыанатынан кээмэйдэммэт тэрил. Этигэн хомус үөскэтэр дорҕооно, муусуката диир сөбө дуу, киһи киһи буоларыгар көмөлөөх диир этилэр. Эн дьонуҥ бу хомустар дорҕооннорун ылыннахтарына, үөрэхтэригэр, күннээҕи олохторугар ситиһиилээх буолуохтара. Көрөөр да истээр. Сааскы эксээмэннэригэр тупсуохтара. Ити харчыланарынан тото-хана аһаатыннар», — диэбит [1, с. 258].

Хомус тыла киһи өйүн-санаатын сайыннарар кыаҕын саха түҥ былыргыттан билинэрин, ол алгыстаах суолу тутуһарын, күн бүгүнүгэр диэри хомуһу ыһыктыбакка илдьэ сылдьара туоһулуур.

Аан дойдуга биллибит киһи мэйиитин чинчийэр үнүстүүт бэрэпиэссэрэ Татьяна Владимировна Черниговскайа сүүрбэ биирис үйэ онус сылларыгар мэйиини чинчийии биир дьоһун түмүгүнэн – ускуустуба, муусука киһи толкуйдуур, анаарар, ырытар (когнитивнай) кыаҕын уһугуннарар, сайыннарар ураты күүстээҕин бэлиэтээбитэ. Кини бу түмүгү оҥороругар Альберт Эйнштейн искриипкэнэн үчүгэйдик онньооботор да, үлүһүйэн тыаһатар идэлээҕин холобур быһыытынан киллэрэр. Муусука, уруһуй, ускуустаба атын да көрүҥнэрэ бу сыыппара үйэтигэр киһи бэйэтин киһилиитин сүтэрбэтигэр, массыына кэриҥнэниититтэн быыһыыр, киһи-аймах сайдыытын сүрүнүүр күүс буолуохтара диэн сабаҕалааһына мээнэҕэ буолбатах. Технология, сыыппара киһи-аймах олоҕор тугунан да солбуллубат күүһү биэрэр, ол эрээри кини икки өрүттээҕин, биир өттүнэн киһи киһилиитин сыыйа симэлитэр, уйулҕаны, өй үтүөтүн буомурдар кыахтааҕын итэҕэтиилээхтик ырытар [2, с. 234]. Киһи ис күүһэ, айар, айымньылаах тускута, ийэ өйүнэн, эт илиитинэн оҥорон таһаарар кэрэтэ олоҕу быыһыыр, туругурдар, сыаналанар буоллаҕына эрэ, киһилии сиэрдээх олох кэскиллэниэр кыахтааҕын суруйар. Онтон атын буоллаҕына оруоботтыҥы киһи кунуопканы баттаата да – олох бүтэр! Итинник улуу мөккүөн киһи-аймаҕы ыкпытын чинчийээччи бэлиэтээһинэ – олохтоох.

Дорҕоон ууһа – хомус – саха дууһатын, уйулҕатын тыла буолан түҥ былыргыттан күн бүгүнүгэр диэри ситим быстыбакка силигилии сайда турара элбэҕи кэрэһэлиир. Хомус тыла тыыннаах буоллаҕына, ийэ тылбыт тэҥинэн эмчирээбэккэ, сайда, силигилии туруо.

Ийэ тыл уонна хомус тыла – тыыннаах ситим.

Литэрэтиирэ

  1. Алексеев-Хомус Уйбаан, И.Е. Олох далайыгар. Сэһэн. – Дьокуускай, Бичик, 2015. -328 с.
  2. 2. Черниговская Т.В. Мозг и музыка: Как искусство влияет на наш мозг. Цифровая книга. Лекторий «Прямая речь», 2019.
Следите за самым важным и интересным в Telegram-канале и WhatsApp-группе ЯСИА