29 Кулун тутар 29.03
  • -11°
  • $ 92,26
  • 99,71

Христофор Максимов төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах дьоро киэһэ буолан ааста

16:32, 10 апреля 2017
Текст:
Читайте нас на
Яндекс Новости
ЯДВ

“Биригэдьиир Марыына”,“Эйэ холууба”, “Кини дииллэр”, “Үчүгэйиэн, алааспар!”, “Өрүүнэ”,  “Хаппытыан”, “Өндөрүүскэ тиэтэйбэт”, “Боккуойа”, “Моотуона”… ама ким билбэтий?! Бу барыта саха норуотун тапталлаах ырыаһыта, биллиилээх мелодиһа Христофор Максимов айбыт ырыалара.  Уопсайа 400- тэн тахса ырыа мелодиятын суруйбут Саха АССР норуодунай уонна үтүөлээх артыыһа, үлэ, тыыл бэтэрээнэ Христофор Трофимович Максимов  төрөөбүтэ 100 сылынан, муус устар 8  — оруобуна кини төрөөбүт күнүгэр Саха тыйаатырыгар  төрүттэммит Ахтыы уонна ырыа түһүлгэтигэр, этэргэ дылы, киһи  “лыык” курдук муһунна.


Бу барыта — Киристэпиэр Махсыымап талааныгар сүгүрүйээччилэр, “Киристэпиэр ырыатын истээри…”  кэлбит  дьон.

Христофор Максимов айылҕаттан бэриллибит ураты, дьикти талаанын бүүс-бүтүннүү норуотугар, бар дьонугар анаабыта. Кини саха муусукаалынай уонна театральнай искусствотын сайдыытыгар сүҥкэн кылаатын киллэрсибитэ. Саха дэгэрэҥ ырыатын аан бастакынан эстрадаҕа  таһаарбыт — кини.

Христофор Максимов кэнсиэрэ буоларын, биитэр ханнык эмэ тэрээһиҥҥэ кини кыттарын иһиттэҕинэ — дьон хотоҕостуу субуллара.., оттон кини байаанын туппутунан сценаҕа таҕыстар эрэ, үөрэ, сэргэхсийэ түһэрэ. Тоҕо диэтэххэ, Киристэпиэл дьонун-сэргэтин кытта, ыллыан иннинэ, ыллыырын быыһыгар, истиҥник кэпсэтэрэ-ипсэтэрэ. Дьон ону олус сөбүлүүрэ, кэтэһэрэ…

Дьоро киэһэҕэ талааннаах артыыс, саха дэгэрэҥ ырыатын эстрадаҕа аан бастакынан таһаарбыт ураты кэрэ  куоластаах ырыаһыт, мелодист, уостан түспэт  хас эмэ сүүһүнэн  ырыа ааптара, сахалартан эмиэ биир бастакынан киинэҕэ уһуллубут норуот  артыыһа, кыһыл көмүс буукубаларынан суруллан, саха култууратын историятыгар үйэлэргэ хаалбыт   Христофор Максимов  олоҕун, айар үлэтин туһунан сүрүн дакылааты СӨ култууратын, духуобунай сайдыытын миниистирин солбуйааччы Николай Макаров оҥордо.

Христофор Максимов аатын үйэтитиигэ төрөөбүт улууһа Амма, үгүстэргэ үтүө холобур буолар  киэҥ далааһыннаах, элбэх үлэни ыытар. Ол курдук, 2002 сыллаахха  Сулҕаччытааҕы Култуура киинигэр Христофор Максимов аата иҥэриллибитэ. Манна  нэһилиэк уһаайба анаан, саха балаҕана тутуллуоҕа. “Амма чулуу дьоно”  сериянан Киристэпиэл туһунан дьоһуннаах кинигэ күн сирин көрбүтэ. Ааспыт сайын Аммаҕа оҕолорго кини аатынан айар лааҕыр үлэлээтэ.  Норуоттан тахсыбыт талааҥҥа  — Христофор Максимовка, саас үйэ тухары турар өйдөбүнньүк  оҥоһуллан, сотору кэминэн үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыллыаҕа.  Улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ Христофор Максимов аатынан дэгэрэҥ ырыа күрэҕэ тиһигин быспакка ыытыллар, талааннаах ыччаты түмэр, сайыннарар.

Бу туһунан мустубут дьоҥҥо Амма улууһун баһылыга Николай Архипов сэһэргээтэ. Кини, аҕатын Христофор Максимов айар нэһилиэстибэтин  пропагандалааһыҥҥа, үөрэтиигэ, чинчийиигэ, үйэтитиигэ дьоһуннаах кылаатын иһин  уолугар,  Х.Максимов фондатын бэрэссэдээтэлигэр, биологическай наука доктора, профессор, СӨ наукатын үтүөлээх деятелэ Трофим Христофорович Максимовка “Амма улууһун бочуоттаах гражданина” үрдүк ааты иҥэрдэ.

Биллэрин курдук, Христофор Максимов 1942 сыллаахха Майа тыйаатырыттан Ньурба холкуоһунай тыйаатырыгар үлэлии кэлбитэ. Ньурба кини иккис дойдута буолбута. Сэрии ыар сылларыгар дьон санаатын өрө көтөҕөр, саппаҕырбыт санааны сайҕыыр  төһөлөөх үчүгэй, истиҥ ырыа айыллыбыта, ылламмыта буолуой, төһөлөөх оруол оонньоммута, уобарас арыллыбыта буолуой?! Ол түгэннэри санатан, Ахтыы киэһэҕэ Ньурба улууһун  баһылыгын э.т. Иннокентий Васильев тыл эттэ.

Чуолаан, бу сылларга Христофор Трофимович “Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Христофор Максимов Ньурбаҕа  олорбут уулуссата билигин кини аатын сүгэр. 1966 сыллаахха Ньурбаҕа идэтийбит драмартыыстар кэлбиттэрэ. Тыйаатыр иккистээн тыын ылбыта. Саамай кылаабынайа, Христофор Максимовтыын  алтыспыт дьоллоох, кини  холобуругар үөрэммит, сүбэтин-аматын өйдөрүгэр-сүрэхтэригэр иҥэриммит эдэр артыыстар  күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүн үрдүнэн айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар, Улахан Учууталларын  аатын ааттаталлар.

Оттон 50-с  сылларга  Христофор Максимов Үөһээ Бүлүү норуодунай тыйаатырыгар  артыыс быһыытынан үлэлээбитэ. Кини бу кэмҥэ бэйиэт  Петр Тобуруокаптыын тапсан алтыспыттара, икки талааннаах киһи бииргэ үлэлээһинин түмүгэр үгүс үчүгэй ырыа суруллубута.

«Үөһээ Бүлүүгэ үлэлиир сылларыгар  Христофор Максимов өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх артыыһа буолбута. Билигин биһиги улууспутугар сыллата “Дэгэрэҥ ырыа” күрэҕэ ыытыллар. Оттон “Олоҥхо оскуолатыгар” 22 чаастаах үөрэх бырагырааматыгар киллэриллэн, оҕолор Христофор Максимов айар үлэтин, ньымаларын үөрэтэллэр«, — диир Үөһээ Бүлүүтээҕи “Олоҥхо оскуолатын” салайааччыта, Оҕо искусствотын оскуолатын преподавателэ Айталина Мойтохонова.

Христофор Максимов уолаттара Трофим Христофорович уонна Иннокентий Христофорович 2006 сыллаахха Саха дэгэрэҥ ырыатын  өйүүр уонна сайыннарар сыаллаах фонда тэрийбиттэрэ. Норуокка судургутук “Христофор Максимов фондата” диэн ааттаммыта.

Ахтыы киэһэтигэр Иннокентий Максимов аҕатын ырыатын ыллаата – тас да көрүҥүнэн, куоластыын, туттардыын-хаптардыын даҕаны — аҕатын олус санатара, аҕатын курдуга дьону үөртэ.

Оттон Амма улууһун бочуоттаах гражданина Трофим Христофорович Максимов, киэн туттар, талааныгар сүгүрүйэр, “соҕотох Таҥарабыт, араҥаччыһыппыт” диир тапталлаах аҕаларын, эһэлэрин туһунан истиҥ-иһирэх тыллары эттэ. Христофор Трофимович соҕотох таптала, кэргэнэ, оҕолорун ийэлэрэ Кристина Васильевна эмиэ Саха тыйаатырыгар үлэлээбитэ. Христофор Максимов кэргэнигэр суруктара – дьиҥнээх таптал туоһулара, дьиэ кэргэн архыыбыгар бааллар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр тиийиэхтэрэ, диир Трофим Христофорович.

Кини СӨ Ил Дарханыгар, Ил Түмэҥҥэ, Амма улууһун уонна Сулҕаччы нэһилиэгин дьаһалталарыгар, Христофор Максимов 100 сыллаах үбүлүөйдээх тэрээһиннэригэр күүс-көмө буолалларын иһин махталын биллэрдэ. Итиэннэ, аҕабыт үбүлүөйдээх түһүлгэтэ салҕанар, диэн туран, аны сайын от ыйын саҥатыгар бар дьону Сулҕаччыга ыытыллар  “Ырыа ыһыаҕар” ыҥырда.

Дьэ онтон, үбүлүөйдээх тэрээһин II түһүмэҕэр көрөөччүлэр Киристэпиэл Махсыымап ырыаларын абылаҥар ыллардылар.

Поэт Алексей Бродников тылларыгар Христофор Максимов суруйбут “Үчүгэйиэн, алааспар!”, “Күөрэгэйдэр ыллыыллар” диэн ырыаларын Михаил Санников толоруутуттан саҕалаан, Киристэпиэл Махсыымап дэгэрэҥ ырыатын сөбүлээн уонна табыллан толорор артыыстар – көмүс күөмэйдээх Анатолий Бурнашев “Өрүүнэ”, “Учууталбар” , СӨ норуодунай артыыһа Николай Попов “Таммахтар”, Варя Аманатова “Дьиэрэй, хомуһум!”, Альбина Дегтярева салайааччылаах “Айархаан” бөлөх, Амма бастыҥ ырыаһыттара Василий Неустроев “Хайдах-хайдах баҕайыный?” уонна Валерий Лобанов “Мэттэкэ-тэттэкэ Миитэрэй”, Сергей Попов “Кини дииллэр”, Байбал “Боккуойа”, “Татыйаана”, Дмитрий Иванов “Биригэдьиир Марыына”, “Маҥан баттах” – бу ардыгар дьээбэлээх да, иэйиилээх да сахалыы кэрэ дэгэрэҥ ырыалары, муусуканы тардан кэбиһэллэр.

Христофор Максимов ырыаларын эдэр ыччат, оҕолор сөбүлээн толороллор. Ол курдук, кырачаан Чаҕыл Николаев “Өндөрүүскэ тиэтэйбэт” ырыатын чаҕылыннаран кэбистэ, оттон Николай Протасов салайааччылаах “Айар” оҕо вокальнай устуудьуйата финалга бэртээхэй толорууга хас даҕаны ырыаны көрөөччүгэ бэлэх уунна. Ити курдук, норуоттан тахсыбыт дьиҥнээх талаан кэнчээри ыччаты айар үлэҕэ үйэлэргэ угуйа, сирдии туруо.

edersaas.ru

Следите за самым важным и интересным в Telegram-канале и WhatsApp-группе ЯСИА