Хоту улуустар кыстыкка бэлэмнэр дуо?

Аартыка уонна хоту улуустар суолларын-иистэрин “Аартыка суоллара” хааһыналаах тэрилтэ өрөмүөннүүр, көрөр-истэр. Кыһыҥҥы суол төһө оҥоһуллан эрэрий?

Быйыл хоту халыҥ хаар эрдэлээн түспүт, онтон сылтаан муус сүгүн халыҥаабакка турар. Дьокуускайдааҕы гидрометеорология уонна тулалыыр эйгэни кэтээн көрөр управление ааспыт кыһын баччаларга Аллараа Халыма Черскэй бөһүөлэгэр хаар 16 см халыҥаабытын бэлиэтээбитэ. Быйыл – 40 см. Сорох сиринэн (Чукуотка аптаныамынай уокуругун таһыгар) хаар халыҥа оннооҕор 90 см диэри тиийтэлиир эбит.

“Аартыка суоллара” КП Үөһээ Халыматааҕы филиалын начаалынньыга Павел Акакиев иһитиннэрбитинэн, бу учаастакка сайыҥҥыттан саҕалаан суолу хапытаалынайдык өрөмүөннээбиттэр. Бэдэрээтчит – “Паритет” ХЭУо. Алтынньыга ититии уонна уот-күөс ситимин тардыбыттара, суоллары ыраастаабыттара. Начаалынньык каадыр тиийбэтин кыһалҕата сытыытык турарын этэр. Ордук С категориялаах суоппардар уонна масыньыыс-тырахтарыыстар тиийбэттэр. Былырыын бу суолунан улахан таһаҕастаах транзитнай массыыналар тохтоло суох айаннаабыттара. Быйыл ону учуоттаан, Угольное сэлиэнньэ уонна “Зырянка” кыһыҥҥы суолга эбии бөх баахтарын туруортаабыттар. Бу кыһын эмиэ элбэх транзитнай массыына айанныыра былааннанар. “Зырянка – Нелемное” хайысханан тиэхиньикэлэр бастакы эриэйстэри оҥорорго бэлэмнэр. Суол хаһан аһыллара чопчу биллибэт. Муус хайдах халыҥыырыттан тутулуктаах. Эрдэ эппиппит курдук, хоту халыҥ хаар түһэн харгыстары үөскэттэ. “Ол да үрдүнэн үлэ тохтообот. Тиэхиньикэ айанныырыгар куттал суох буоллар эрэ айаннаан саҕалыахпыт, барытын бэлэмнээн олоробут”, – диэн Павел Михайлович этэр.

Дьааҥы улууһа эмиэ маннык балаһыанньалаах. Холобур, “Яна” кыһыҥҥы суолга (Баатаҕай бөһүөлэгиттэн Сайдыы сэлиэнньэтигэр диэри) муустаах халыҥ хаар дьапталҕалара суолу оҥорорго харгыстаабыттар. Алтынньыга, сэтинньи саҥатыгар “Яна” суолун уустук учаастактарын чинчийэн көрдүлэр. Сорох учаастактарга суол мууһурбутун ыраастаатылар, “Яна” суол 830-с килэмиэтиригэр уонна “Верхоянье” 79-с килэмиэтиригэр хаары илиилэринэн ыраастаатылар. Суол намтыыр, аллараа түһэр сирдэригэр “Айанныыр көҥүллэммэт” бэлиэлэри ыйаатылар. – “Яна” суолун чинчийдибит. Баатаҕай бөһүөлэгиттэн Томпоҕо диэри муус кэмигэр халыҥаан эрэр. Ол гынан баран Баатаҕайтан Усуйаанаҕа диэри – бытаан, – диэн “Аартыка суоллара” Дьааҥытааҕы учаастагын начаалынньыга Геннадий Потапов этэр.

Уопсайынан, хоту улуустарга кыһыҥҥы суол туруга мөлтөҕө суох. Сорох учаастактары сайыҥҥыттан саҕалаан хапытаалынайдык өрөмүөннээбиттэр. Суоллары ыраастаан тиэхиньикэ айанныырыгар бэлэмнээбиттэр. Арай хаар түһэ турар буолан харгыстары үөскэтэр. Бу – тыраасса суоллара. Нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суоллар, ол туспа кыһалҕа.

Тыа хаһаайыстыбатыгар чэпчэкитэ суох дьыл иһэр

Абыйга тыа хаһаайыстыбатыгар чэпчэкитэ суох дьыл иһэрэ биллэр. Сайын от үлэтигэр тохтоло суох түспүт ардахтар мэһэйдээбиттэрэ, аны кыстыкка киирии саҕана халыҥ хаар түһэн соһуппута.

Сэтинньый ый туругунан, улууска сылгы ахсаана – 819, ол иһигэр биэ — 378. Мантан Абыйга бэйэтигэр 635 сылгы, ол иһигэр 296 биэ иитиллэн турар. Быйыл 167 кулунчук төрөөбүт. Онон, улууска тыа хаһаайыстыбатын сүрүн тутан олорооччу – Абый сэлиэнньэтэ. “Идэһэлэнии кэнниттэн кыстыкка бэрт ахсааннаах убаһа хаалара буолуо, кырдьаҕас биэлэр ахсааннара эмиэ лаппа аҕыйыа”, – диэн олохтоохтор дьиксинэллэр.

Абый нэһилиэгин баһылыга Тимофей Томскай кэпсиир:

– Кэнники сылларга кураан сайын туран, онно эбии саҥа ходуһалары, мэччирэҥнэри таһаарарга өртөөһүн үлэтигэр бобуу баарыттан, оппут былаана быйыл туолбатаҕа. От саппааһа, ахсынньыттан-тохсунньуттан аһылыкка киирдэххэ, биир, муҥ уһаатаҕына, икки ыйга эрэ тиийиэҕэ. Эбии сүүсчэ туонна от наада. Бу оту киин улуустар хаһаайыстыбаларыттан көрдүүргэ, тиэйэн аҕаларга нэһилиэктэргэ улуус, өрөспүүбүлүкэ тустаах тэрилтэлэриттэн көмө наада. Нэһилиэк бүддьүөтэ хомунаалынай төлөбүргэ тиийдэҕинэ махтал.

Билигин кыстык илэ туруга хайдах буолара өссө чуолкайдана илик. Соччото суох сибикилэр, бастакы көстүүлэр эрэ бааллар. Улахан тымныылар түстэхтэринэ, тута илэ көстүөҕэ. 2016 с. иэдээннээх кыстык кэнниттэн нэһилиэкпит сылгы  иитэр дьонун үлэлэрин түмүгүнэн сылгыбыт ахсаана чөлүгэр саҥа түһүөхчэ буолан эрэр кэмэ.

Сылгыбыт уопсай туруга тупсарыгар кэнники 4-5 сылга нэһилиэк дьаһалтата көҕүлээн, күүскэ үлэлэһэн, сылгыбытын саха сылгытын боруодатын үһүс тиибинэн бу ааспыт саас бигэргэттилэр. Абый нэһилиэгэр баазалаах саҥа “Индигирскэй тиип” саха сылгытын боруодата баар буолла.

Абый нэһилиэгэр саппаас оту оттуурга бааза тэринэрбитигэр тиэхиньикэнэн көмө наада, оннук сатаннаҕына, биһиги отунан ханнык да кыстыкка быстарыа суох этибит. Бу тиэхиньикэ уопсай сыаната куораттан 1-2 оту тиэйэр массыына айанын төлөбүрүн сыаната эрэ ээ, дьиҥэр. Билиҥҥи туругунан 50-тан тахса массыына сайаапкаланан турар. Төһөлөөх ороскуотуй? Нэһилиэк аттынааҕы урут сопхуос саҕана тыһыынчанан туонна оттонор ходуһалара билигин бары кэриэтэ кур лаҥха буолан, баһаарга улахан кутталы эрэ үөскэтэллэр.

Хоту таһаҕаһы таһыы: үлэ былаанынан баран иһэр эрээри

Быйыл навигация кэмигэр “Аартыкатааҕы атыы-эргиэн, логистика хампаанньата” (АТЛК) хоту улуустары 1,5 тыһ. туонна социальнай суолталаах бородуукталарынан (ол иһигэр бурдук – 747,75 туонна, хортуоппуй – 187 туонна, хаппыыста – 76 туонна, моркуоп – 22 туонна, луук – 40 туонна) хааччыйда, уопсайа 4924 туонна бородууктаны тиэйдэ. Таһаҕаһы таһыыга сүрүннээн “Магдебург”, “Михаил Мальчиков” теплоходтар сырыттылар.

“Күөх эриэйсэлэр” ыраах нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторугар чэпчэтиилээх сыананан бородууктаны атыылаан бэркэ абырыыллар. Быйыл уу таһыма нуорматтан намыһах буолан навигация айаныгар кыһалҕалары үөскэттэ. Холобур, Аллараа Дьааҥы – Уус Куйга уута букатын кыра буолан уунан айан табыллыбата, инньэ гынан көтөр аалларынан тиэрдэргэ күһэлиннилэр. Усуйаанаҕа быйыл уопсайа 56 туонна социальнай суолталаах бородууктаны тиэйдилэр. Мантан 32 туоннатын алтынньыттан саҕалаан ахсынньыга диэри тиэрдэр былааннаахтар. Чокурдаахтан Үрүҥ Хайаҕа диэри эмиэ уу таһыма намыһах буолан, дьоҕус суудунан 51 туонна оҕуруот аһын эрэ тиэйдилэр. Орто Халымаҕа баара-суоҕа 75 туонна бородуукта навигациянан тиийдэ.

АТЛК атыыга-эргиэҥҥэ генеральнай дириэктэри солбуйааччы Анна Григорьева: “Сэтинньи-ахсынньы ыйдарга авиациянан социальнай суолталаах сүрүн бородуукталары тиэрдэр былааннаахпыт. Кыһыҥҥы өттүгэр таһаҕаһы тиэйиинэн хааччыйарга бэлэм олоробут эрээри, үп-харчы боппуруоһуттан тардыллабыт”, – диэн быһаарда.

Атыы-эргиэн, логистика кииннэрин нөҥүө бородууктанан хааччыйалларын таһынан, манна олохтоохтортон отону, балыгы туталлар. Ол курдук, 2025 сылга отону тутарга 500 дуогабары түһэрсибиттэр. Хомуйбут отоннорун Дьокуускайга тиэйэн аҕалан АТЛК саҥа сыаҕар бородууксуйа оҥорон таһаараллар, “АрктикВкус” диэн бириэндэнэн нэһилиэнньэҕэ атыылыыллар. Булуҥ, Аллайыаха балык хаһаайыстыбаларыттан 765 туонна балыгы тиэйэн аҕаллылар.

Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы миниистирэ Алексей Чекунков дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бырабытаалыстыба чилиэннэрин кытта көрсөр мунньаҕар: “2025 сыл алтынньы 1 күнүнээҕи туругунан сыллааҕы көрдөрүүттэн “хоту таһаҕаһы таһыы” былаанын 80 %-на туолла. Уһук Хоту уонна онно тэҥнэнэр сирдэргэ уопсайа 2,7 мөл. туонна таһаҕас тиэлиннэ. Таһаҕастар тардыллыбатылар, кэмигэр тиийдилэр”, – диэн иһитиннэрдэ. 2024 сыл муус устарыттан Арассыыйа 19 эрэгийиэнигэр “хоту таһаҕаһы таһыы” атын ньыманан үлэлиир. Миниистир Алексей Чекунков этэринэн, саҥа ньымалар көдьүүстээхтэрэ көстүбүт. “Өскөтүн ааспыт сыл сааһыгар 1500 кэнтиэйнэр хойутаан тиийэр куттала үөскээбитэ. Билиҥҥи туругунан 30 кэнтиэйнэр хойутуур чинчилээх. “Кыһалҕалаах” кэнтиэйнэрдэр ахсааннара 50-ҥа диэри аччаата”, – диэн миниистир бигэргэтэр. Дойду үрдүнэн “Хоту таһаҕаһы таһыы” быйылгы көрдөрүүтэ кылгастык билиһиннэрдэххэ, уопсайа 3,4 мөл. туонна таҕаһас тиэйилиннэ. Олортон 3,1 мөл туонна – уматык араас көрүҥэ, 200 тыһ. туонна – бородуукта, тутуу матырыйаала, эмп-томп уо.д.а.

Саха Сиригэр Атыы-эргиэн, логистика хампаанньата улахан иэскэ-күүскэ “ыйанан” олорорун эрдэ суруйан турабыт. Ол иэстэн төлөрүйэ илик, сытыы кыһалҕа баарын курдук баар. Ол гынан баран Дьааҥы, Муома, Эбээн Бытантай олохтоохторо: “Аспыт, бородууктабыт билиҥҥитэ баар. Ас-таҥас тиийбэтин кыһалҕата тура илик. Үчүгэйгэ эрэнэбит”, – диэн хотулуу оргууй унаарыттылар.

Оннук эрэ буоллун. Хоту дойду олохтоохторо кыстык кэмигэр ыксаллаах быһыы-майгы тахсар түгэнигэр өрөспүүбүлүкэ салалтарыгар, норуот дьокутааттарыгар эрэнэллэрин биллэрэллэр.

Диана Клепандина, Саха парламент саайт.