Халан таҥмыт "2023 сыл бэлиэ түгэннэрэ" Сахалыы Бикипиэдьийэҕэ таҕыста

Николай Павлов-Халан таҥмыт 2023 сыл бэлиэ түгэннэрэ киэҥ араҥаҕа ананан таҕыста. Манна 50-тан тахса киһи, ол иһигэр бэлиитиктэр, түмэт дьайыксыттар, суруналыыстар, учуонайдар, Саха сирин тас өттүгэр олорор сахалар, омуктар кыттыыны ыллылар. Ааптар кинилэртэн ыйытыы оҥордо.

2023 сыл бэлиэ түгэннэрин сүрүн барыла Сахалыы Бикипиэдьийэҕэ баар. Ону таһынан тэлэгирээмҥэ «Биики Халандаар»  (https://t.me/biikige) ханаалга бу күннэргэ ыйытыы ыытыахтара, ханнык түгэн дьоҥҥо ордук суолталаах курдук көстүбүтүн быһаарыахтара.

«Өскөтө ханнык эрэ бэлиэ түгэн умнуллубут эбит диэбит дьон баар буоллахтарына, Сахалыы Бикипиэдьийэҕэ киирэн https://sah.wikipedia.org/wiki/2023_сыл бэйэлэрэ эбэн биэриэхтэрин сөп», — диэтэ Халан.

Туох буолбута[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Тохсунньу[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Тохсунньу 1 — Хорватия евроны ылыммыт (еврозона 20-с дойдута буолбут) уонна Шенген зонатыгар киирбит (27-с чилиэнинэн).
• Тохсунньу 14 — Чурапчы Улахан Күөлүн ыанньыксыта Гаврил Терентьев лотереяҕа 10 мөлүйүөн солкуобайы сүүйбүт. Бу түбэлтэни уонна Терентьев мүлчүргэннээх сырыыларын хаһыаттар, ситим-сирдэр уонна өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо уһуннук кэпсэл оҥостубуттара^[1].
• Тохсунньу 16 — Дьокуускайга саха омук төрдүн-ууһун чинчийбит биллиилээх учуонай Гавриил Ксенофонтов төрөөбүтэ 135 сылын бэлиэтиир тэрээһиннэр буолбуттар: киин куоракка кини аатынан саҥа уулусса аһылыбыт, СӨ Национальнай бибилэтиэкэтигэр «Гавриил Ксенофонтов: кэмин инникилээбит учуонай» диэн төгүрүк остуол ыытыллыбыт.
• Тохсунньу 19 — Исидор Барахов үбүлүйүөн көрсө А.Амбросьев–Сиэн Мунду үлэтэ «Исидор Барахов» кинигэ ЖЗЛ сиэрийэҕэ тахсыытын биһирэмэ СӨ Национальнай бибилэтиэкэтигэр буолбут.
• Тохсунньу 24 — «Оскар» бириэмийэҕэ «Бастыҥ документальнай киинэ» номинацияҕа 5 номинант иһигэр Саха сириттэн сылдьар Максим уонна Евгения Арбугаевтар «Выход» диэн документальнай короткометражкалара киирбитэ биллибит. Бу 25 мүнүүтэлээх киинэҕэ Чукотка байҕалыгар мордьолору чинчийэр учуонай үлэтэ көстөр.

Олунньу[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Олунньу 1 — Арктика улуустарыгар первичнай специализированнай мэдиссиинэ көмөтүн оҥорор мобильнай биригээдэлэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кииннэрин үлэтэ саҕаламмыт (маны тэрийэр үлэ 2022 сыл ахсынньы 14 күнүгэр саҕаламмыта).
• Олунньу 6 — Туурсуйа соҕуруу өттүгэр уонна киинигэр, ону таһынан Сиирийэ хоту уонна арҕаа өттүгэр 7,8 МВт сир хамсааһына, онтон 7,7 МВт күүстээх афтершок буолбут. Бу түмүгэр 59 000 тахса киһи өлбүт, 121 000 киһи бааһырбыт.
• Олунньу 13
  • «Сахалыы» диэн ааттаах саха тылын саҥа үөрэтэн эрээччилэргэ анаммыт төлөпүөҥҥэ туруоруллар сэмсэни ааптардар Лилия уонна Ньургун Бэчигэннэр уонна оҥорорго кыттыбыт дьон Өрөспүүбүлүкэ Пресс-Киинигэр Дьокуускайга көрдөрбүттэр^[2].
  • Ил Дархан Айсен Николаев Төрүт тыллар күннэрин бэлиэтиир Опера уонна балет тыйаатырыгар буолбут тэрээһиҥҥэ тыл этэригэр «Барҕарыы» пуондата тылы өйүүр тэрээһиннэри үбүлүөн сөбүн туһунан эппит.
  • Өксөкүлээх аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтэ, Олоҥхо Ассоциацията, «Ийэ тыл» түмсүү Саха тылын күнүн бэлиэтээһини тэрийбиттэр. Яна Байгожаева өйүгүнэн Виктор Лебедев үбүлээн «Саха тылын туруулаһыытын иһин» түмэт бириэмийэ (Ҥ дорҕоон бэлиэтэ) туттарыллыбыт — Куорсуннаахха, Санаайаҕа, Анатолий Бурнашевка.
  • Сунтаар улууһугар Төрүт тыл сылын биллэрбиттэр. Муус устарга тылга сыһыаннаах улуустааҕы улахан сугулааны ыыппыттар.
• Олунньу 16 — РФ Государственнай Дуумата Европа Сэбиэтин 21 конвенциятыттан Арассыыйа тахсарыгар куоластаабыттар.
• Олунньу 17—18 — Дьокуускайга оҕону сахалыы иитиигэ аналлаах Төрөппүт сугулаана буолбут. Тэрээһиҥҥэ 12 улуустан 117 төрөппүт, оскуолалар уонна уһуйааннар салайааччылара, учууталлар, иитээччилэр кыттыбыттар^[3].

Кулун тутар-муус устар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Кулун тутар 10 — Кытайга Бүтүн Кытай норуотун бэрэстэбиитэллэрэ Си Цзиньпины Кытай Народнай Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнинэн үһүс болдьоххо талбыттар.
• Кулун тутар 14 — OpenAI хампаанньа ChatGPT-га GPT-4 диэн улахан кыахтаах тыл хомуурун таһаарбыт.
• Кулун тутар 24 — 25 — Үөһээ Бүлүү улууһугар «Омук күүһэ тылыгар» диэн нэһилиэктэр бары кыттыылаах улахан мунньах ыытыллыбыт. «Ийэ тыл кэскилэ» түмсүү уонна ГЧИ учуонайдара тэрийэн ыыппыт оҕолор сахалыы билэр таһымнарын чинчийиилэрин түмүгүн Вилюяна Никитина кэпсээбит.
• Кулун тутар 30 — удьуор сылгыһыт, экстремальнай туризмы тарҕатааччы Дугуйдаан Винокуров төрөөбүт сириттэн Өймөкөөн Үчүгэй сэлиэнньэтиттэн Магадаан уобалаһын Сэйимчээн бөһүөлэгэр диэри атынан айанын түмүктээбит. 800 килэмиэтир уһуннаах суолу айанньыт олунньу 21 күнүттэн саҕалаан 6 нэдиэлэ тухары айаннаабыт. Бөһүөлэккэ киириигэ үөрүүлээх көрсүү буолбут, сарсыныгар уобалас олохтоохторун кытта көрсүһүүлэри тэрийбиттэр уонна оскуола оҕолорун кытта көрсөн саха атын туһунан кэпсээбит.
• Муус устар 4 — Финляндия НАТО 31-с чилиэнэ буолбут.
• Муус устар 18 — ХНТ дакылаатыгар Ииндийэ Кытайы олохтооҕун ахсаанынан 2023 сыл ортотугар куоһарар буолбутун туһунан сабаҕалыырын эппит. Ииндийэҕэ 2024 сыллаахха биэрэпис ааһыахтаах, онно дойду олохтоохторун ахсаана чопчу биллиэхтээх.
• Муус устар 29 — Дьокуускайга сүрэх ыарыһахтары эмтиир 150 куойкалаах кардиодиспансер саҥа дьиэтэ үлэҕэ киирбит. Тэрилтэҕэ 260 быраас уонна 560 атын үлэһит үлэлииллэрэ былааннаммыт^[4].
• Муус устар 30 — улахан экрааҥҥа Степан Бурнашев «Айта» диэн киинэтэ тахсыбыт уонна саха киинэтин устуоруйатыгар саамай элбэх харчыны хомуйбут. Маны таһынан киинэ ыам ыйын 4 күнүгэр стриминг платформаларга тахсыбыта. Ол эрээри балаҕан ыйын ортотугар Роскомнадзор «Арассыыйа омуктарын бииргэ буолууларын утарар алдьатыылаах информациялаах» диэн күтүрээн киинэни онлайн киинэ тыйаатырдарыгар көрдөрөрү боппута. Бу кэнниттэн балаҕан ыйын 25 күнүгэр РФ Минкульта бэйэтин саайтыгар киинэни прокаттыыр урут биэрбит көҥүлүн төттөрү ыларын туһунан суруйбута^[5].

Ыам ыйа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Ыам ыйын 13 — Гуанчжоу куоракка Кытай сахаларын ыһыаҕа буолбут. 160-тан тахса киһи кыттыыны ылбыт^[6].
• Ыам ыйын 15 — саха альпиниһэ Евгений Кривошапкин аан дойду саамай үрдүк чыпчаалыгар Джомолунгмаҕа (Эверест) сахалартан бастакынан тахсыбыт уонна СӨ былааҕын көтөхпүт.
• Ыам ыйын 16 — Саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын үөрэтии аан бастакы кэнсиэпсийэтин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата 387-р № уурааҕынан бигэргэппит.
• Ыам ыйын 20 — Алматы аттыгар «Ариал» гольф клуб сиригэр Казахстан сахаларын ыһыаҕа буолбут. 2 тыһыынчаттан тахса киһи сылдьыбыт^[7]. Бу Саха сирин тас өттүгэр ыытыллар ыһыахтартан саамай улаханнара буолбут.
• Ыам ыйын 23 — InDrive Арассыыйатааҕы салаата — Drivee — ийэ хампаанньаттан туспа барбыта уонна салгыы бэйэтэ үлэтин саҕалаабыта биллибит^[8].
• Ыам ыйын 28 — Туурсуйаҕа бэрэсидьиэн быыбарын иккис тууругар Реджеп Тайип Эрдоган куолас 52,18% ылан Кемаль Кылычдароглуну кыайар, үһүс болдьоххо хаалар.

Бэс ыйа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Бэс ыйын 3—4 — Дьокуускайга Өрөспүүбүлүкэ лиссиэйигэр ыытыллыбыт «Төрөөбүт тыл түмэр түһүлгэтэ» диэн тэрээһин саҕана сахалыы үөрэнэр оскуола улахан кылааһын оҕолоро «Күн» диэн түмсүүнү тэрийбиттэр. Бу түмсүү оҕолоро сайыҥҥыттан саҕалаан сыл бүтүөр диэри араас тэрээһиннэргэ сылдьан, 11 улахан улууһу кэрийэн, төрөөбүт тыл туһунан кэпсэтиилэри ыыппыттар, бэйэлэрэ этэллэринэн «оҕолор оҕолору, учууталлар учууталлары кытта үлэлиир методикаларын тобулбуттар».
• Бэс ыйын 6 — СӨ бырабыыталыстыбатын Тиэрмиҥҥэ хамыыһыйата тэриллибит, балаһыанньата уонна састааба бигэргэтиллибит^[9]. Хамыыһыйа бастакы мунньаҕын от ыйын 13 күнүгэр ыыппыта^[10].
• Бэс ыйын 8 — Саха сиригэр бастакы крематорийга бастакы уматыы буолбут^[11].
• Бэс ыйын 20 — Улан Баатартан алта көстөөх Тэрэлж диэн саха аар баҕаҕа турар сиригэр Монголия сахаларын ыһыаҕа буолбут. Саха сириттэн биллэр артыыстар ыалдьыттаабыттар^[12].
• Бэс ыйын 23
  • Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр мөлүйүөнүс олохтоох баар буолбут — Саина диэн кыыс Онуфриевтар дьиэ кэргэннэригэр иккис оҕоннон Дьокуускайга Мэдиссиинэ киинигэр төрөөбүт.
  • Евгений Пригожин баһылыктаах Вагнер бөлөҕө Арассыыйа байыаннайдарын утары турар, Ростов-на-Дону куораты уонна Воронеж уобалаһын сорҕотун ылар, онтон нөҥүө күнүгэр Беларусь бэрэсидьиэнэ Лукашенко көмөтүнэн эйэлэһэр уонна төннөр.
• Бэс ыйын 23—30 — саас М.С. Щепкин аатынан Үрдүкү теат­ральнай училищены бүтэрбит алтыс саха устуудьуйатын оҕолоро дойдуларыгар төннөннөр көрөөччүлэргэ У. Шекспир “Сайыҥҥы түүҥҥэ түүл” (“Сон в летнюю ночь”), Б.Шоу “Сакалаат сал­лаат” (“Шоколадный солдатик”), А.Островскай “Гроза”, Ж-Б Мо­льер “Дон Жуан или каменный пир”, А.Вампилов “Улахан уол” испэктээктэри көрдөрбүттэр^[13].
• Бэс ыйын 24–25 — Үс Хатыҥ диэн сиргэ Туймаада ыһыаҕа буолбут.

От ыйа-Атырдьах ыйа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• От ыйын 1 — Өймөкөөн улууһун киинигэр Томторго Олоҥхо ыһыаҕын аһыллыыта буолбут. «Олоҥхо ыһыаҕа манна ыытыллыбыта Саха сирэ илиҥҥи өттүгэр хайысханы, тардыһыыны күүһүрдэр суолталаах. Ити Олоҥхо ыһыаҕын саҥа тыынныыр, саха тайаан олорор сирин көрүүтүн кэҥэтэр,» — диир сир түннүгэ Ульяна Винокурова.
• От ыйын 8—9 — Сахалар олорор Красноярскай кыраай Дьэһиэй бөһүөлэгин ыһыаҕа буолбут. Ыһыах бөһүөлэк төрүттэммитэ 395 сылыгар анаммыт. Саха Өрөспүүбүлүкэтиттэн култуура миниистирэ Афанасий Ноев салайааччылаах дэлэгээссийэ кыттыбыт^[14].
• От ыйын 29 — ситимҥэ биир тааҥка икки тааҥканы уонна хас да куйахтаах массыынаны суох гынарын дронтан устубуттарын тарҕаппыттар, кэлин биллибитинэн ол кыргыһыыга икки саха уола кыттыбыттар эбит: Филипп Евсеев уонна Алексей Неустроев. Кэлин Кириэмилгэ дьоруой аатын иҥэриллэригэр Арассыыйа бэрэсидьиэнин кытта көрсүһүүгэ Алексей төрөөбүт дойдутугар Тандаҕа диэри оҥоһуулаах суол тутуохтарын баҕарарын эппит, оттон Филипп төрөөбүт дойдутугар Элгээйигэ кытылы бөҕөргөтөр үлэни ыытыахтарын баҕарбыт^[15].
• Атырдьах ыйын 1 — Саҥа тэриллибит «СахаТыла400» хамсааһын көҕүлээһининэн Дьокуускай куорат баһылыга Евгений Григорьев «Саха сирин киин куоратын тыла-өһө» (Языковое пространство столицы Якутии) диэн сүбэ мунньаҕы тэрийбит^[16][17]. Бу хамсааһын бастатан туран куорат ыччатыгар уонна сахалыы билбэт дьоҥҥо туһуланар, кинилэр саха тылын ылыналларын, сайдыытын өйүүллэрин хааччыйар соруктаах.
• Атырдьах ыйын 15 — Дьокуускайга улахан толору циклаах киинэ павильона тутуллара бигэргэммит^[18].
• Атырдьах ыйын 23
  • Ииндийэ «Чандраян-3» хараабыла Ый соҕуруу полюһун аттыгар ситиһиилээхтик олорор.
  • Вагнер хампаанньа (Wagner Group) салайааччыта Евгений Пригожин, төрүттээччитэ Дмитрий Уткин уонна 8 киһи Арассыыйаҕа сөмүлүөттэрэ саахалга түбэһэн өлөллөр.

Балаҕан ыйа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Балаҕан ыйын 1 — Дьокуускай Прометей түөлбэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр саамай улахан 39-с нүөмэрдээх оскуола бастакы үөрэнээччилэрин көрсүбүт. Оскуолаҕа саха тылынан оскуолаҕа үөрэниини туруорсубут Николай Шарин аата иҥэриллибитэ.
• Балаҕан ыйын 5
  • ХИФУ Математика институтун үлэһитэ Владимир Леверьев сахалыы саҥаны тиэкискэ кубулутар телеграм-робот оҥорбут. Робот КоммонВойс диэн саайт аһаҕас дааннайдарын туһанар, онно ким баҕалаах кыттан сахалыы тиэкистэри бэйэтин куолаһынан ааҕыан сөп.
  • Калмыкия киин куоратыгар Элистааҕа «Тодо бичиг» айыллыытын 375 сылын бэлиэтиир тэрээһиннэр истэринэн ойрат-монгол каллиграфиятын «Заясн бичг» диэн быыстапката арыллыбыт, «Тодо бичг» – калмыык омугун култууратын куода» диэн төгүрүк остуол уонна пресс-кэмпириэнсийэ буолбуттар^[19].
• Балаҕан ыйын 8—10 — Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ил Дархан уонна Ил Түмэн быыбара буолбут. Ил Дархан солотугар иккис болдьоххо куолас 75,77% ылан Айсен Николаев хаалбыт. Ил Түмэҥҥэ 35 дьокутаат биир мандааттаах уокуруктан, өссө 35 — баартыйалартан талыллыбыт.
• Балаҕан ыйын 15
  • Казахстан Алматы куоратыгар балаҕан ыйын 15 — 20 күннэригэр «Саха киинэтин күннэрэ» ыытыллыбыттар^[20].
  • Саҥа Айфон 15 биһирэмигэр Тыва «Йат-Ха» рок-бөлөҕүн «Караңгайлыг кара ховаа (Дыҥгылдай)» (Хараҥа — хара салгын) диэн ырыатын муусуката тыаһаабыт.
• Балаҕан ыйын 19 — Хайалаах Карабах иирсээнэ: Азербайджан аармыйата Армения өйүүр Арцах Өрөспүүбүлүкэтигэр кимэн киириитэ. Бу кимэн киирии Азербайджан түргэнник кыайыытыгар тиэрдибитэ, Арменияҕа бырабыыталыстыба утары бырачыастар буолбуттара, Арцах судаарыстыба тэриллиилэрэ ыһыллалларын туһуһан биллэрбитэ, 100 000 тахса эрмээн Хайалаах Карабаахтан күрээбитэ.
• Балаҕан ыйын 21 — Киинэ тыйаатырдарыгар Константин Тимофеев «Лоокуут уонна Ньургуһун» киинэтин көрдөрүү саҕаламмыт. Икки аҥаар нэдиэлэ иһигэр киинэ 16 мөл. тахса солкуобайы хомуйбут (бу саха киинэлэригэр иккис көрдөрүү)^[21].
• Балаҕан ыйын 27 — филология билимин дуоктарыгар, СӨ Билимин Академиятын академигар Петр Слепцовка СӨ үрдүкү наҕараадатын «Хотугу сулус» уордьаны туттарбыттар.
• Балаҕан ыйын 30 — «Ааҕар Саха сирэ» түмсүү бэйэтин үлэтин хайысхатын билиһиннэрэр түһүлгэни тэрийбит. Бу өрдөөҕүтэ үөскээбит түмсүүгэ саҥа сүүрээн киирэн, 2023 сыллаахха элбэх тэрээһиннэри ыыппыта, ол иһигэр: саха литэрэтиирэтин кириитикэтигэр аналлаах төгүрүк остуолу ыытыы (муус устар 20 к., 2023. Дьокуускай, РНА СС ГЧуоХААНПИ, ГЧИ, ХИФУ учуонайдара кыттыылаах), саха литэрэтиирэтин учууталыгар тирэх буолар 7 мэтиэдикэ лиэксийэлэрин онлайн тэрийиитэ, «Тэтим» өрөспүүбүлүкэтээҕи араадьыйаҕа 2 биэриигэ кыттыыта хаста да хатыланан тахсыыта. Ону таһынан түмсүү кыттыылаахтара 2024 сыллаахха тахсыахтаах «Кэм» диэн ааттаах сурунаал бастакы нүөмэрин уонна «Саха аныгы литературата: саҥа ааттар уонна хайысхалар» научнай-популярнай ыстатыйалар хомуурунньуктарын бэлэмнээһиҥҥэ кыттыбыттара.

Алтынньы[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Алтынньы 1 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Билимин акадьыамыйатыгар Төрөөбүт тыллары чинчийэр, харыстыыр уонна сайыннарар киин баар буолбутун туһунан Феодосия Габышеева иһитиннэрбит^[22]. Бу киини тэрийэр туһунан бырабыыталыстыба дьаһала өссө 2022 сыллаахха алтынньы 13 күнүгэр тахсыбыта^[23].
• Алтынньы 4 — Кыргыстааҥҥа бэрээдэги араҥаччылыыр уорганнар Камчы Асанбек диэн криминал аптарытыатын кафеҕа өлөрбүттэр, бу былааска уонна дойду экэниэмикэтигэр улахан дьайыылаах киһини туоратыы кэнниттэн дойдуга элбэх уларыйыылар буолбуттар, ол курдук бөдөҥ урбаанньыттар уонна биллэр криминал аптарытыаттара хаайыллыбыттар, Райымбек Матримов диэн бэлиитик бэлиитикэттэн туоратыллыбыт, бэлиитик Камчыбек Ташиев төттөрүтүн оруола үрдээбит^[24]. Кыргыстааҥҥа 2023 сылга буолбут түгэннэртэн урукку бэрэсидьиэн Алмазбек Атамбаевы хаайыыттан босхолооһун, урукку бэрэсидьиэн Бакиевы дьон хараҕар реабилитациялааһын, Адахан Мадумаров диэн оппозицияҕа сылдьар дьокутааты сойуолаһыы, дойду түмэнэ ону кытта сөбүлэһиитин, ол парламентаризмҥа улахан охсууну оҥорбутун^[25] ааттыахха сөп.
• Алтынньы 5 — Азия оонньууларыгар (Ханчжоу, Кытай) Саха сириттэн төрүттээх сүүрүк Сардаана Трофимова марафоҥҥа үһүс буолбут^[26][27].
• Алтынньы 7
  • Израиль уонна ХАМАС 2023 сыллааҕы сэриилэрэ: ХАМАС Газа сиэктэриттэн Израиль соҕуруу өттүгэр саба түһэр, Израиль Көмүскүүр аармыйата утары дьайыылары оҥорор. Израиль «Хезболла» ракеталары ыыппытын кэннэ Ливаҥҥа баар эбийиэктэри буомбалыыр.
  • Саха сириттэн төрүттээх бөҕөс Айаал Лазарев Азия оонньууларыгар (Ханчжоу, Кытай) көҥүл тустууга үһүс буолбут^[28].
• Алтынньы 11 — Арассыыйаҕа бензин сыаната сыл бастакы тоҕус ыйыгар 9,69% (уопсай инфляция 4,6% буоллаҕына) үрдээбитин Росстат биллэрбит^[29]. Бензин сыаната ыам, бэс уонна балаҕан ыйдарыгар күүскэ үрдүү сылдьыбыта, ону тэҥэ сэлээркэ тиийбэт буолан уонна сыаната үрдээн сорох эрэгийиэннэргэ үүнүү хомуурун үлэтэ харгыстанар кутталга киирэ сылдьыбыта.
• Алтынньы 16 — Дьокуускайга «Үлэ кыбартаалыгар» «Тооку-фест» диэн ойуулук бэстибээлэ ыытыллыбыт. Бу «Саха» НКИХ оҕолорго уонна төрөппүттэргэ анаан оҥорбут тэрээһинигэр маастар-кылаастар, оонньуулар, лиэксийэлэр буолбуттара. Хампаанньа салайааччыта Олег Марков эппитинэн «бэйэ ойуулуктарын оҥорбуппут балтараа эрэ сыл буолла, ол эрээри бу кылгас кэм иһигэр элбэх үлэ ыытыллан бэстибээл ыытар таһымҥа таҕыстыбыт»^[30].
• Алтынньы 21 — «Туундара» («Tundra animation») ойуулук устуудьуйатын «Тымныы оҕуһа» диэн кылгас ойуулуга Торонто куоракка (Канаада) буолбут imagineNATIVE бэстибээлгэ Indigenous Language Production Award биирис ылбыт^[31]

Сэтинньи[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Сэтинньи 2—3 — Дьокуускайга чинчийээччи Гавриил Ксенофонтов төрөөбүтэ 135 сылыгар аналлаах «Арассыыйа кырыы сирдэрин интеллектуаллара: тус олохторо, сайдыыны көрүүлэрэ, кэскили түүйүүлэрэ (кросс-темпора чинчийиилэр)» кэмпириэнсийэ буолбут^[32].
• Сэтинньи 7 — Ленскэй улууһугар Нүүйэ үрэҕин туоруур күргэ аһыллыбыт.
• Сэтинньи 11 — «СахаТыла400» хамсааһын (сал. Яна Угарова) көҕүлээһининэн, «Ийэ тыл» түмсүү (сал. Сайа) өйөбүлүнэн Дьокуускай куоракка уулусса ааттарын сахатытыыга улахан үлэ саҕаламмыт: бастакы икки тыллаах бэлиэни киин куорат баһылыга Евгений Григорьев уонна Өрөспүүбүлүкэ лиссиэйин дириэктэрэ Уйбаан Самаайап Ойуунускай уулуссатыгар арыйбыттар.
• Сэтинньи 12 — Москубаҕа ВДНХ-ҕа буола турар «Арассыыйа» норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапка-пуорумҥа Саха сирин күнэ ыытылыбыт. Манна сахалыы уруу сиэрин-туомун көрдөрбүттэр^[33].
• Сэтинньи 17 — Төрөөбүт тылы харыстыыр, чинчийэр уонна сайыннарар киин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын Академиятын устуруктууратын быһыытынан арыллыбытын үөрүүлээхтик бэлиэтээбиттэр^[34].
• Сэтинньи 19 — режиссер Любовь Борисова устубут «Кэрэни көрбүт» («Не хороните меня без Ивана») киинэтэ Мурманскайга буолбут «Северный Характер» XV аан дойдутааҕы киинэ бэстибээлин Гран-притын ылбыт^[35].
• Сэтинньи 26 — Дьокуускай куорат эдэр ийэлэрин «Күөрэгэй» түмсүүтэ «Төрүт тыл түһүлгэтэ» диэн ааттаан дьиэ кэргэн иккис бэстибээлин ыыппыт.

Ахсынньы[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Ахсынньы 1 — Дьокуускай уонна Саха сирин киин, илин, соҕуруу улуустарын үрдүнэн бу кэтирээһиҥҥэ сэдэхтик буолар көстүү — дьүкээбил уота — эгэлгэ, ол иһигэр уот кыһыл өҥүнэн оонньообут.
• Ахсынньы 1 — Олоҥхо дэкээдэтин сүрүн тэрээһиннэрэ: ХИФУ-га Олоҥхоһуттар сыдьааннарын уонна кыраайы үөрэтээччилэр өрөспүүбүлүкэтээҕи мунньахтара буолбут, онно Олоҥхо энциклопедиятын бастакы туомун таһаарыы тула кэпсэппиттэр^[36]. Ахсынньы 4 күнүгэр Дьокуускага эпос утумун уонна эпоһы толорууну чөл хаалларыыга Казахстантан, Кыргыстаантан, Алтаай Өрөспүүбүлүкэтиттэн, Башкортостаантан уонна Хакасияттан кыттыылаах форум буолбут.
• Ахсынньы 1 — Дьокуускай сүрүн уулуссата икки сыл тухары барбыт өрөмүөнэ түмүктэнэн автобус сырыыта саҕаламмыт.
• Ахсынньы 1 — 4 — Дьокуускайга «Киинэ өрөспүүбүлүкэтэ» диэн кылгас киинэлэр үһүс бэстибээллэрэ буолбут.
• Ахсынньы 2 — Ykt.ru портаалы уонна аахсыйатын сыаната 1 миллиард дуоллары куоһарбыт InDrive диэн тиэйэр сиэрбис төрүттээччилэрэ Арсен Томскай телеграмҥа Казахстаан гражданствотын ылбытын туһунан суруйбут уонна эппит: «Саха сирэ син биир төрөөбүт дойдум, оттон бэйэм сахабын, онон өрөспүүбүлүкэҕэ олох тупсарыгар туох баар күүспүн-уохпун уура туруом».
• Ахсынньы 5 — Урубиики (Рувики) диэн ситим-энциклопедия Арассыыйа омуктарын биэс тылынан салаалары таһаарбыт (башкиир, мари, саха, татаар, чэчиэн). Бу саҥа энциклопедия (нууччалыы салаата бэс ыйыгар тахсыбыта) бэйэтин бастакы ыстатыйаларын Бикипиэдьийэттэн сүһэн ылбыта (Бикипиэдьийэ лиссиэнсийэтэ ону көҥүллүүр) уонна салгыы туспа үлэлиир былааннаах^[37].
• Ахсынньы 7 — «Саха сирин энциклопедията» диэн нууччалыы тылынан тахсар ситим-сир баар буолбутун туһунан Ил Дархан иһинэн үлэлиир Билим, үрдүк үөрэх уонна билимҥэ-тиэхиньикэҕэ бэлиитикэ сэбиэтин мунньаҕар биллэрбиттэр. Ыстатыйаларын учуонайдар суруйаллар, Национальнай бибилэтиэкэ ситим-сиригэр салаа быһыытынан угуллубут.
• Ахсынньы 7 — 8 — “Арассыыйа Өрөспүүбүлүкэлэрин судаарыстыбаннай тылларын туруга уонна кэскилэ” диэн тиэмэҕэ аан бастакы Бүтүн Арассыыйатааҕы билим кэмпириэнсийэтэ тэриллибит.
• Ахсынньы 7 — 15 — Дьокуускайга СӨ Аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын ассоциациятын VIII сийиэһин тэрээһиннэрэ буолбуттар, сийиэс аһыллыыта ахсынньы 12 күнүгэр буолбута^[38].
• Ахсынньы 11 — Саха сиригэр көмпүүтэр оонньуутун оҥорор Fntastic устуудьуйа сабылларын туһунан бэйэтэ биллэрбит. Бу быһаарыыны ахсынньы 8 күнүгэр Steam платформаҕа тахсыбыт «The Day Before» диэн саҥа оонньуулара сатамматаҕыттан, аһара элбэх киһи сөбүлээбэтэҕиттэн сылтаан ылыммыттарын эппиттэр^[39].
• Ахсынньы 13-14 — Саха сиригэр Аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар тылларын уонна култуураларын үөрэтэр учууталлар бастакы сийиэстэрэ буолбут^[40]. СӨ Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктарын төрөөбүт тылларын, литэрэтиирэлэрин уонна култуураларын учууталларын ассоциациятын төрүттээбиттэр, бэрэстээтэлинэн Виктория Шумилованы талбыттар.
• Ахсынньы 14 — Евросоюз Арассыыйа экэниэмикэтин хааччахтыыр 12-с пакетын бигэргэппит. Арассыыйа алмаас бырамыысыланнаһын хааччахтыыр программа үлэтин саҕалаабыт.
• Ахсынньы 22 — Дьокуускайга Уһук Илин федеральнай уокуругун сир баайын хостооһунун I форума буолбут. Манна буолбут көрсүһүүлэр, кэпсэтиилэр СӨ сайдыытын уонча сылга быһаарыахтарын сөп дииллэр, кэтээн көрөөччүлэр.
• Ахсынньы 23 — Нерюнгри оройуонугар саҥа аэровокзал (Чульман) аһыллыбыт.

Өлбүттэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

• Тохсунньу 3 — Руслан Хасбулатов — Арассыыйа бэлиитиигэ уонна экэнэмииһэ, омугунан чэчиэн (1942 с.т.)
• Тохсунньу 11 — Муртаза Рахимов (88) — сэбиэскэй уонна Арассыыйа судаарыстыба уонна бэлиитикэ дьайыксыта, Башкир АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэстээтэлэ (1990—1993), Башкортостан Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ (1993—2010).
• Тохсунньу 14 — Инна Чурикова (79) — сэбиэскэй уонна Арассыыйа тыйаатыр уонна киинэ артыыһа, ССРС народнай артыыһа (1991)
• Тохсунньу 15 — Вахтанг Кикабидзе (84) — сэбиэскэй уонна Грузия ырыаһыта, киинэ артыыһа, Грузинскай ССР народнай артыыһа (1980), Украина үтүөлээх артыыһа (2013).
• Тохсунньу 16 — Джина Лоллобриджида (95) — Италия артыыһа.
• Олунньу 16 — Прасковья Адамова — Саха тыйаатырын артыыһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа.
• Олунньу 26 — Глеб Павловскай (71) — Арассыыйа политолога, публициһэ уонна суруналыыһа, телеведущай, издатель, педагог, политтехнолог
• Муус устар 30 — Вячеслав Зайцев (85) — ССРС уонна Арассыыйа модельерэ, РФ народнай худуоһунньуга (2006).
• Ыам ыйын 27 — Галина Шахурдина, ырыаһыт
• Бэс ыйын 23 — Афанасий Чугунов, селекционер учуонай, СӨ Билимин акадьыамыйатын вице-бэрэсидьиэнэ, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара.
• От ыйын 6 — Раиса Кулаковская — чаҕылхай педагог, култуура үлэһитэ, Суотту түмэлин өр кэмҥэ салайбыт киһи, Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнэ^[41].
• От ыйын 17 — Карл Башарин (82) — паталогоанатом, мэдиссиинэ институтун бэрэпиэссэрэ, чөл олох иһин уонна арыгы иһиини утары охсуспут түмэт дьайыксыт.
• Атырдьах ыйын 1 — Николай Васильев (63) — Өрөспүүбүлүкэ клиническай балыыһатын (урут Дьокуускай 1 нүөмэрдээх клиническай балыыһата диэн ааттанара) кылаабынай бырааһа, Дьокуускай дууматын дьокутаата.
• Атырдьах ыйын 4 — Михаил Николаев (1937 с.т.) — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Бэрэсидьиэнэ.
• Атырдьах ыйын 4 — Роман Романов «Сахаада-спорт» ассоциация версиятынан XX үйэ чулуу мадьыныта, 20 сыл Баайаҕа нэһилиэгин баһылыгынан үлэлээбитэ.
• Атырдьах ыйын 22 — Тото Кутуньо (80) — Италия ырыаһыта уонна композитора, «Евровидение-1990» кыайыылааҕа
• Балаҕан ыйын 25
  • Эдуард Романов (60) — тутуу инженерэ, эколог, ирбэт тоҥу харыстыыр өрөспүүбүлүкэ сокуонун ааптардарыттан биирдэстэрэ.
  • Евгений Ясин (89) — Арассыыйа экэнэмииһэ уонна судаарыстыба дьайыксыта, РФ экэниэмикэтин миниистирэ (1994—1997)
• Алтынньы 2 — Фирдаус Хисамитдинова (73) — ССРС уонна Арассыыйа тылы чинчийээччитэ, Башкортостан үөрэҕин миниистирэ (1995—1998).
• Сэтинньи 8 — Савва Михайлов (39), түмэт дьайыксыт, СӨ хомуньуус баартыйатын салайааччыларыттан биирдэстэрэ.
• Сэтинньи 20 — Аман Тулеев (79) — Арассыыйа бэлиитигэ, Кемеровскай уобалас күбүрүнээтэрэ (1997—2001, 2001—2018)
• Сэтинньи 23 — Василий Еремеев — ырыаһыт, СӨ Үтүөлээх артыыһа.
• Сэтинньи 29 — Генри Киссинджер, (100) — АХШ бэлиитигэ уонна дипломаата, АХ бэрэсидьиэнин дойду куттала суох буолуутугар сүбэһитэ (1969—1975), АХШ гос сэкиритээрэ (1973—1977), Нобель эйэҕэ бириэмийэтин лауреата (1973)

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]